64-suwret. Ozbekistan Respublikasm in Qizil kitabma (2009) kirgen
sut emiziwshiler
Sebebi cenozda olardin dushpanlari joq. Olar irkinishsiz tez
kobeyedi. Biraq bul jaman aqibetlerge alip keliwi mumkin. Misali
Xoperskiy qorigina erterekte shaqli suwmlar akelip jiberilgen. Bir
qansha jil qorgalgannan keyin olardin bas sam keskin kobeyip
ketken. Olar 1970-jillarga kelip, togay nalshelerin ham togaydagi
ot-shoplerdi jep qurtqan. Sonin ala olarga ot-jem putkilley
jetispegen, olar ash bolgan, maydalangan, olardm arasinda
awmwshiliq kobeygen. Bas saninin osiw pati paseygen.
Olar jasagan biocenozda qasqirlar bolmaganliqtan daqli
suwinlardin
populyaciyasin
tabiyiy
jagdayda
basqanw,
tartiplestiriw miimkinshiligi bolmagan. Natiyjede daqli suwinlar
qinla baslangan. Bul jagdaydan qutiliw ushm anshilarga
suwinlardin belgili mugdann awlawga tapsirma benlgen.
Ayirim topiragi tomen zuraatli shol ham yarim shol
aymaqlarinda anshiliq xojaliqlarin sholkemlestiriw miimkin.
Bunday jerlerde awil xojaliq cginlerm egip, mal shamashiligm
431
sholkemlestiriw juda qiyin. Sebebi onimnin ozme tuser bahasi
qimbat boladi. Shollerde jasaytugm aq boken ham kiyikler uy
haywanlari jemeytugin tomen zuraatli shoplerdi jeydi. Olar
usmday shopler menen awqatlamp aq tez kobeyedi, joqari onim
beredi. Bugan olardm ken migraciyasi, sholge shidamliligi, uzaq
waqitlar suw ishpey jasay alatugmligi, kop tuwiliwshiligi ham tez
erjetetugmligi sebepshi boladi. Sonliqtan sholde jasaytugm
paydali haywanlardi qorgap, olardm osip-oniwine qolayli
jagdaylar duzip, arzan ham mol onim jetistiriledi. Usilarga
baylamsh songi jillan kopshilik ellerde jabayi anlardi kobeytiw
esabinan anshiliq xojaliqlan jetistiretugm onim kobeytilip atir.
Misali, Yugoslaviyada bir neshe qirgawil ham keklik pitomnikleri
bar. Solardan Belgrad qaptalmdagi «Dubanovich» qirgawil
xojaligmda 2500 makiyen qirgawillar bagildi. Olar inkubaciya
ushm jilina 135 mm mayek tuwadi. Solay etip Yugoslaviya
usmday usil menen shiganlgan koplegen qirgawillardi liar jili
Franciyaga, Italiyaga h.t.b ellerge satadi. Anshiliq xojaliqlarma
har jili Chexoslavakiya 10, Polsha 60 ham Bolgariya 50 minga
shamalas qirgawil shojelerin jiberedi.
Bul olardin bas saninm osiwine ulken tasirin tiygizbekte.
Biocenozda jirtqish haywanlar tabiyiy sanitar rolin atqaradi. Olar
biocenozagi tek jaramsiz, kesel haywanlardi joq etedi. Sonin
ushm tabiyiy biocenozda belgili mugdarda jirtqish haywanlardin
boliwi ahmiyetli.
Joqanda korsetilgenlerden tisqan paydali quslardi ham
ayinm haywanlardi qorgaw ulken ahmiyetke iye. Daslepki
waqitlan barliq diinya ellerindegi adamlar zaharli jillanlardi
quwdalagan ham koplep oltirgen. Sonin aqibetinen ayinm
aymaqlarda zaharli jilanlar joq etilgen. Тек songi jillan jilanlardin
paydali ekenligi aniqlanip, olardan bahali dariler islene, basladi.
Bul
uwli
jilanlardin
qorgaliwma,
olarda
kobeytetugin
pitomniklerdin sholkemlestiriliwine alip keldi. Sonday-aq paydali
ham siyrek ushirasatugin janlikler kopshilik eller tarepinen
qorgawga almgan. Jabayi jomshqam shanlandiratugm harreler,
shibm-shirkeylerdi
joq
etetugm
iynelikler,
osimliklerdi
shanlandiratugm shirayli giibelekler Batis Evropa ellerinde
awlanbaydi. Okean ham tenizlerdegi suw organizmlerinin ham
432
baliqlardin qon ogada kop. Degen menen olar juda kop mugdarda
awlamp atir. Bul olardin tabiyiy qorlarm azaytpaqta.
Rossiya Ilimler Akademiyasmm awqatlamw institutimn
maglnvmati boymsha adam jilina 18-20 kg baliq ham basqa da
tenizden ondiriletugin aziq-awqatlardi paydalamwi kerek. Sebebi
baliq goshinde beloktm mugdari kop. Esaplawlarga qaraganda
100 kg baliq goshinde 8 kg, al 100 kg mal goshinde 7 kg, 100 kg
qoy goshinde 5 kg belok bar ekenligi amqlangan.
Ozinin ahmiyeti boymsha seld baliqlan birinshi onnda turadi,
ekinshi onndi treska baliqlan iyeleydi. Losos ham bekire en
ahmiyetli baliqlardin qatanna kiredi. Degen menen baliq awlaw
jil saym osip baratir. Awlanatugm baliqlardin 80% ti ashiq
tenizlerden awlanadi. Ishki suwlardan ham Kaspiy tenizinen baliq
awlaw keskin qisqardi. Asirese bekire ham ayirim bahali
baliqlardi awlaw juda azaydi. Aral tenizinen baliq awlaw
putkilley toqtadi. Sebebi Araldin qaddinin tomenlewi, onm
suwinm duzlamwmm artiwi baliqlardin joq boliwma alip keldi.
Qaraqalpaqstan kollerinen baliq awlawda sapaliq qurami ham
kolemi boymsha keskin tomenlep ketti. Misali, bunn Dawit
kolden 1341 с baliq awlangan. Sonm ishinde 614 e sazan, 376 с
shortan, 255 с llaqa 30,6 с aq amur, tolstolobik, 13 с jilan baliq
ham 46 с basqa baliqlar bolgan. Songi waqitlari darya ham
kollerimizge, kanallanmizga aq amur, tolstolobik ham jilan
baliqlardin taraliwi bizin bahali baliqlardan esaplangan sazan ham
suwenlerdin joq boliwma alip keldi.
Adamlardm xojaliq iskerligi natiyjesinde ishki suwlardan
baliq awlawdin kolemi keskin paseydi. Birinshiden, artiqmash
mugdardagi
baliqlardi
awlaw,
olardin
qalpine
keliwin
qiyinlastiradi. Ekinshiden, darya ham kol suwlarmda oniwine
tosqmliq jasaydi. Ushinshi den, darya ham kanallarga qunlgan
gidrotexnikaliq qunlislar otkinshi baliqlardin uwildinq shaship,
kobeyiwine kesent beredi. Tortinshiden, daryalardin suwmin
azayiwi, kollerdin suwmin duzlamwmm artiwi bahqlardin
tirishilik etiwin qiyinlastiradi.
Baliq qorlann jasalma usilda baliq orshitiw menen qalpine
keltinwge boladi. Eger baliq orshitiwshilik bolmaganda ayinm
kollerdegi baliqlar tez joq bolip ketken bolar edi. Bunday usilda
433
baliq orshitiw, baliq orshitiwshi zavodlarda alip bariladi. Olarda
uwildmqlardm tuqimlamwi artadi ham shabaqlardm tirishilik etiw
uqibi joqari boladi. Baliq orshitiw zavodlarmda har jili bir neshe
milliard shabaq jetistiriledi. Olar kol, darya, tenizlerge ham suw
saqlagishlarga jiberiledi ham bahah baliqlardm qorm kobeytiwge
salmaqli ules qosadi.
Baliq turlerin qalpine keltiriwde ham olardi orshitiwde
jergilikli jerlerdegi hawizler ulken rol oynaydi. Olarda sazan,
taban baliq, aq amur ham tagi basqa da baliqlar kobeytiledi, az
garejet jumsap, bir neshe centner baliq jetistiriledi. Misali,
Rossiyamn hawizlerinde 6 c, al ayirim baliqshiliq xojaliqlarmda 1
gektar hawiz maydamnan 40-50 с baliq ondirgen. Sonday-aq
baliqlardi orshitiwge sail atizlarm da paydalaniwga boladi. Baliq
qorlarm qayta tiklewde suw saqlagishlardm ahmiyeti ulken.
Oytkeni 50 m3 suw saqlanatugm sadoktan 740 kg ga shekem baliq
jetistirilgen. Sonday-aq baliq qorlarm qayta tiklewde olardi
klimatlastmw joqan natiyje beredi. Asirese shop jewshi baliqlar
klimatqa tez beyimlesedi. Uzaq Shigistagi suwlarda jasawshi aq
amur, tolstolobikler Orta Aziyanm darya ham kollerine
klimatlastmlgan olar hazir mol onim berip atir.
Songi jillari Ozbekistan Respublikasinda haywanat dunyasma
baylanisli bir neshe mzam ham hukimetlik qararlar qabil etildi.
Solardm ishinde Ozbekistan Respublikasmin 2004-jili qabillagan
«Qorgalatugin tabiyiy aymaqlar haqqmdagi» mzami ayinqsha
orm iyeleydi. Sebebi bul nizamda mamleketlik qonqxanalar
buyirtpaxanalarga, olardm statuslarma amawli statyalar berilgen.
Asirese Ozbekistan Respublikasmin 1993-jili 3-senyabrde,
Qaraqalpaqstan Respublikasmin 1994-jih iyunde qabil etken
«Veterinariya haqqmda» nizamlari haywanlardi keselleniwden
qorgaw ham olardi emlew, ondiristi ham puqaralardi joqari sapali
sharwa onimleri menen tamiyinlew, qorshap turgan ortaliqti
qorgawdin veterinariyahq-sanitariyaliq mashqalalann sheshiw
boymsha en bir ahmiyetli mzamlardan esaplanadi. Oytkeni bul
nizamlarda veterinariyahq xizmet, haywanat ham haywanat
onimleri iyelerinin huqiqlan ham minnetleri, haywanlarda juqpali
kesellik payda bolganda karantin omatiw ham oni alip taslaw
tartibi, veterinariyahq nizamlardi buziwshilardin juwapkerligi
434
ham veterinariya maseleleri boymsha xaliq araliq shartnamalar
korsetilgen. Solay etip «Veterinariya haqqindagi» mzamlar
fizikaliq ham yuridikaliq tareplerdin veterinariya maselesine
baylamsli barliq huqiq ham minnetlerin belgilep berdi. Olar hazir
respublikamizda hareket etip tur.
Joq bolip baratirgan ham juda siyrek ushirasatugm
haywanlardin kobeyiwine ham qayta tikleniwine hazirgi waqitta
mamleket tarepinen gamxorliq etilip atir. Olardi awlaw putkilley
qadagan etildi.
Siyrek ushirasatugm haywanlardin turleri
jasaytugin aymaqlar qonqlarga aynaldmldi.
Dostları ilə paylaş: |