Mamleketlik universiteti jumanov m. A

15.7. Qorgalatugm tabiyiy aymaqlardin biologiyaliq kop-
turlilikti saqlawdagi roli
Qonqxanalar 
- aymqsha qorgalatugm tabiygiy aymaqlar 
bolip, biigingi kuni jabayi tabiyatti, somn ishinde siyrek ham 
jogalip baratirgan osimlikler menen haywanatlar dunyasm saqlap 
qaliwdin birden-bir usili bolip tabiladi.
Olar jer betinde osimlikler ham haywanatlar dunyasmin 80% 
in saqlap tunpti. Hazirgi waqitta jer juzinde 1000 nan aslam 
milliy parkier ham 70 mm ga shamalas qorgalatugm aymaqlar 
bar.
Olar ortasha esap penen barliq qurgaqliqtin 10% in quraydi. 
Тек Rossiya mamleketinin ozinde 101 qonqxana ham 35 milliy 
parkier bar bolip, olar 40 mln.ga (mamleket aymagmm 2% l) 
maydanga iye.
Birinshi marte qonqxanalar ham milliy baglar kuni 1997 
jildan baslap «Rossiya jabayi tabiyatti qorgaw orayi» ham «Jabayi 
tabiyattm jer juzlik fondi» nin iniciativasi menen belgilenip 
kelmekte.
Bul bayram ushm 11-yanvar sanesi tosmnan tanlanbagan. 
Usi kuni 1917-jih Rossiyada jer juzindegi birinshi qonqxana - 
Barguzin qoriqxanasi duzilgen. Ol Irkutiya general gubematormin 
qaran menen barguzin soboli populyaciyasin qorgaw maqsetinde 
ashilgan.
435

---

Milliy baglar birmshi marte XIX asirdin aqirmda AQSh ta 
payda boldi. GMDA ellerinde bolsa olar XX asirdm ekinshi 
yanminda payda bola basladi.
Xaliq araliq usmislarga muwapiq, qorgalatugm zonalardm 
biologiyaliq kop turlilikti saqlawda ham mamleket ushm ogada 
ahmiyetli ekologiyaliq processlerdi qollap-quwatlawdi tamiyinlew 
ushm zarar aymagi piitkil mamleket aymagmin 10% atirapinda 
boliwi tiyis.
Yuridikaliq jaqtan qorgalatugm tabiyiy aymaqlar (QTA) 
statusma iye aymaqlardin hazirgi sistemasi 1926-jildan baslap 
rawajlana basladi. Sol waqitta 6zbekistanda «Guralash taw-togay 
qonqxanasi» dep atalgan birinshi taw-togay qonqxanasi duzildi, 
ol 
keyinirek 
«Zamin» 
dep 
ozgertildi. 
Hazirgi 
waqitta 
Ozbekistandagi 
QTA 
sistemasma 
1 
biosferaliq rezervat 
8 mamleketlik qonqxana, 2 milliy baglar, 5 mamleketlik tabiyat 
estelikleri, 12 mamleketlik buyirtpaxana, 1 siyrek ushirasatugin 
haywan turlerinin tabiyiy pitommgi, sonday-aq, suw resurslann 
qorgaw boyinsha arnawh zonalar, atap aytqanda: bes daryamn 
suw qorgaw zonalan menen jagaliq zonalan, sonday-aq, jer asti 
dushshi suwlan qaliplesetugm 11 zona kiredi. QTA din uluwma 
maydani 25813,41km2 di quraydi (mamlekettin 5,75% ti), al 
turaqli basqanlatugin QTA (yagniy, qonqxapalar menen milliy 
parkier, tiyislisinshe MSOP klassifikaciyasi boyinsha QTA din I 
ham II kategoriyalarma kirgiziletugin) maydani — 8068,76 km2