Biolyuminescenciya
haywanlar tirishiliginde belgili bir
darejede ekologiyahq signal rolin atqaradi. Biolyuminescenciya
bul haywanlardm jaqtiliq shiganw, nur shashiw qabiliyeti bolip
esaplanadi. Bul jagday haywanlardm sirtqi ortaliq jagdaylanna
juwap retinde, denesindegi quramali organikahq birikpeler
lyuciferinlerdin
katalizatorlar,
lyuciferazlar
jardeminde
oksidleniwinen jiizege keledi.
Kopshilik lyuminescenciyali haywanlarda quramali diiziliske
iye bolgan amawli jantiwshi organlar payda boladi. Jaqtiliq
signalm bahqlar, bas-ayaqlilar, mollyuskalar ham basqa suw
organizmleri shigaradi. Jaqtiliq signallan organizmlerge jm isiy
wakillerin tabiwda, jirtqishlardi qorqitiwda, pada haywanlarga
bagdar korsetiwde, aziqlamw ushin oljam ilindiriwde ekologiyaliq
xizmet qiladi.
Kopshilik teiiiz organizmlerinen, bakteriyalardan baslap
omirtqali haywanlarga shekem nur shigariw qabiliyetine iye.
Hazirgi kiinge shekem apiwayi diizilgen haywanlardm 50 turi,
ishek quwislilardm-100, mollyuskalardin-150, qurtlardin-50,
shayan tarizlilerdin-140, baliqlardm-100 turi nur
shigariw
78
qabiliyetine iye ekenligi aniqlangan. Dushshi suwlarda nur
shigaratugm organizmler jiida az. Olarga misal etip,
Jam
Zelandiya darya ham kishi daryalarinda ushirasatugm shillequrt
(Latia neritoides) ham ayinm bakteriyalardi (Vibrio abensis, V.
phosphorescens) misal qilip aliw miimkin.
Bakteriyalar tarepinen shigarilatugln nurlar kok ham kok-
jasil rende bolip, 480-490 mmk uzmliqqa iye. Bir bakteriya
shigaratugm nurdin kiishi 2-1,5
14
lk ga ten. Lyuciferinnin
oksidleniwinen shiqqan energiya issiliq payda etiwge jumsaladi.
Organizmlerden shigarilatugln jaqtihqtm 80% ke jaqim 450-550
mmk atirapmda.
Kopshilik
organizmlerdin
nur
shigariw
qasiyetleri
natiyjesinde tenizlerdin nurlaniwi baqlanadi. Maselen, 30-
meridianda 50° arqa kehlikten tap 20° arqa kenislikke shekem
tenizdin nurlanip tunw i giizetiledi. Qublaga qaray tenizdin
nurlamwi kemeyip, ekvatorial suwlarda uluwma bul jagday
giizetilmeydi. Biolyuminescenciyamn maksimal aktivligi 50-200
m terenlikke shekem baradi. Tenizdin jaqtihq nurlaniwi, asirese
ol jerde ushirasatugm organizmlerge mexanikaliq tasir korsetilgen
waqitta giizetiledi, yagniy kemeler jiizip otip ketkennen keyin olar
qaldirgan suw tolqmlan juda jaqti bolip nurlamp turadi. Suw
tolqinlangan waqitta ham tiinde suwdm uzaqtan nur shiganwi
korinedi.
Jer-hawa
ortahgmda
suw
sharayatma
sahstirganda
lyuminescenciya az baqlanadi. Jer-hawa sharaytmda nurlaniw tek
janliklerde gana ushiraydi. Maselen, nurlamwshi qohizlar
(Lampyridae) ozlerinen tiinde bir-birine kerekli wakiller tabiw
ushm korinei;-k
6
rinbes nur shigaradi.
Solay etip, jaqtiliq osimlikler ushm fotosintez processinen
baslap, biosferada energiya ham organikaliq zat payda etiw ushm
kerek bolip, haywanlar ushm bolsa, ortahq ham ondagi basqa
maqluqlar menen bolatugm miinasibetlerinde xabarshi rolin
atqaradi.
79
|