Mamleketlik universiteti jumanov m. A

teniz ortahginda 
3 zonaga 
njiratiw mumkin: 1) 
Evfotikaliq zona, 
120-200 m shekem; 2) 
Oligofotikaliq teniz zonasi 
(disfatikaliq) - 500 m terenlikke 
(aqirgi terenlikler 200 ham 600-1500 m) baradi, osimlikler 
ospevdi biraq qisqa waqit jasawi mumkin. 3) 
Afotikaliq zona
yaki uluwma zimistan zona suwdin 500 metrden terenirek 
qatlamlarda bolip, kiishsiz jaqtiliq, tiri teniz haywanlan ham 
hakteriyalar tarepinen shiganlatugin nurlar (biolyuminescenciya) 
csabman payda boladi.
Koller ham hawizlerde de 3 zona pariqlanadi: 1) 
Litoral
zona 
- jaqtiliq tez otetugin zona bolip, bul jerde suw tubine 
birikken gulli osimlikler osedi. 2) 
Limnetikaliq zona, 
bul jerde 
tamirli 
osimlikler 
ushiraspaydi, 
fotosintez 
dem 
aliw 
korsetkishlerinen listin keledi ham fitoplanktonnm osiwine 
imkaniyat jaratadi. Onsha teren bolmagan kol ham hawizlerde 
limnetikaliq zona bolmaydi. 3) 
Suwdin teren zonasi 
fotosintez 
processin qaplawdan tomen bolip, bul zona juda teren kollerde 
gana ushirasadi (Baykal, Issiq kol, Sarez).
Suw tubinde jer ustine qaraganda kun qisqa boladi. Maselen, 
Madeyra atawi atirapmdagi teniz suwmin 30 m terenliginde 
kiinnin uzmligi 5 saatqa deyin, 40 m terenliginde bolsa hammesi 
bolip 1,5 saatqa ten.
Quyashtan kelip turgan nurlardan qizil nurlar suwdin bet 
juzinde jutilip ketedi, kok-jasil nurlar bolsa anagurhm terenlikke 
jetedi. Jaqtiliqtm suw qatlamma otiw rejimine qarap tenizdegi 
suw otlarmm joqan qatlamlarmda, teniz d6gereklerinde jasil suw 
otlari (Chlorophyta) wakilleri, olardan tomenirekte suwdm shuqir 
qatlamlarmda qomr (Phaeophyta) ham qizil (Rhodophyta) suw 
otlari wakilleri tarqalgan bolip, olardagi pigmentler suwdin teren 
qatlamlarma jetip baratugm uzm tolqmli nurlardi qabil etiwge 
iykemlesken. Dunya okeanlarinda suw otlan tiykannan 20-40 m, 
suw juda tmiq bolsa, 100-200 m terenliklerde de ushirasadi.
135

---

Teniz ham okeanlarda suw terenliginin artiwi menen 
haywanlardin reni ozgerip baradi. Suwdm teren qatlamlarindagi 
haywanlarda pigmentler bolmaydi. Qiyir-shiyir nurlari bar suw 
qatlammdagi haywanlar qizil renli bolip, olar suwdm kok-fiolet 
reni tasirinde qara tus aladi ham bumn menen haywanlar 
jirtqishlardan saqlanadi. Bularga teniz okun baligi, qizil korall, 
har tiirli krevetkalar misal bola aladi. Suw terenliginin artiwi jane 
jaqtiliqtin kemeyiwi menen ayirim baliqlardin koriw qabileti 
tomenlep, olar tek ses jardeminde orientaciya qiladi.
Suwdin timqligi ondagi mayda bolekshelerdin az ham 
kopligine baylanisli. En tmiq suwlar Sargass tenizinde 66,5 m, 
daryalarda 1-1,5 m ge jetedi. Amiwdarya suwinm timqligi 
baharde 0-1 sm, guzde 5-7 (10) sm, Sirdarya suwinda tmiqliq 
biraz joqari (20-40 sm), juda llayli suwlarda (Kura, Murgob 
daryalan) nur otpegenligi sebepli fotosintez processi joq esBB 
abinda, sebebi hamiyshe llay basiw sebepli osimlik wakilleri 
rawajlanbaydi.
Jaqtiliq tasirinde zooplankton organizmler ham kopshilik 
baliqlarda misli korilmegen darejede migraciya bolip turadi: 
milliard-milliard organizmler massasi suwdm betinen tomengi 
bolimine tusip-shigip turadi. Onnan tisqan, jaqtiliq tasirinde 
haywanlarda tirishlik ushin zanirli bioximiyaliq processler otedi, 
kerekli vitaminler payda boladi.
Jaqtiliqtin signalliq manisi organizmlerdin qanday hareket 
etiw reakciyasi arqali amqlanadi. Kopshilik gidrobiontlarda