3 – qadam.
= {Manipulyatorning ishchi a’zosi – o‘q bo‘ylab – holatda
tursin}.
4-qadam.
Ko‘rib o‘tilgan misollada
va
ning tarkibi
gaplarini
(formulalarini) ikkinchi qadamda qanday guruhlarga bo‘lishga juda ham bog‘liq.
13.4. Intellektual robototexnik tizimni qurishning asosiy yo’nalishlari
Intellektual robototexnik tizimni (IRT) qurishning turli yo’llari mavjud,
ularga quyidagilar kiradi;
1)
mantiqiy usul;
187
2)
strukturaviy usul;
3)
evolyusion usul;
4)
imitasion usul.
Mantiqiy usul:
Bu usulning asosini Bul algebrasi tashkil etadi. Bul
algebrasining rivojlanishi natijasida
predikatlar hisobi
olindi.
Predikatlar hisobi
da.
quyidagi predmet simvollari kritildi: Mavjudlik kvantorlari. umman olganda
amaliy jixatdan xar bir mantiqiy prinsipda ko’rilgan IRT ni teoremalarni isbotlash
mashinasi deb qabul qilish mumkin.
Bunda boshlang’ich ma’lumotlar, ma’lumotlar bazasida aksiomalar sifatida
saqlanadi va ular ustida mantiqiy chiqarish qoidalari ishlatiladi.
Hozirgi vaqtda noaniq mantiq IRT larda qo’llanilmoqda ularning asosiy
farqli tomoni 1 va 0 dan tashqari 0.5, 0.75, 0,25 lar ham ishlatiladi.Ko’p mantiq
metodlarida juda ko’p variantlarni tanlash uchun ko’p vaqt ketadi shuning uchun
bu usul efektiv hisoblash jarayonini talab qiladi va bunda ma’lumotlar bazasining
o’lchamlari nisbatan katta bo’lmaydi.
Strukturaviy usul:
Bu usul bo’yicha IRT ni qurishda inson ongi strukturasini
modellashtirish yo’li ishlatiladi. Bu usulga misol sifatida Frenk Rozeblatt
perseptronini keltirish mumkin. Perseptronlarda asosiy modellashtiriladigan
strukturaviy birlik sifatida neyron ishlatiladi. Hozirgi vaqtda ularni «neyron
to’rlari» termini bilan ifodalanadi. Bu modellarda ayrim neyronlarning tuzilishi,
ular orasidagi topologik va o’rgatish algoritmlari ishlatiladi. Ma’lum neyron
to’rlariga Xopfild to’rlari va stoxastik neyron to’rlari kiradi.
Evolyusion usul:
IRT larni bu usulda qurishda asosan boshlang’ich modelni
va qoidalarni qurishga e’tibor beriladi shuni takidlash lozimki modellar maxsus
qoidalar bo’yicha o’zgarishi mumkin, model turli hil metodlar asosida tuzilishi
mumkin, masalan neyron to’rlari va mantiqiy qoidalar. Bu usulda evolyusion
modellar bo’lmaydi, lekin evolyusion o’rgatish algoritmlari mavjud bo’ladi.
Imitasion usul:
Bu usul bo’yicha IRT ni qurish keng qo’llaniladi, bu usulda
kibernetika sohasida klassik hisoblangan “qora yashik” “qora yashik” bazaviy
tushunchasi ishlatiladi. Qora yashik qurilma, programmaviy model yoki
188
ma’lumotlar to’plami bo’lib ularning ichki strukturasi va mazmuni bo’yicha
informasiya bo’lmaydi. Ammo kirish va chiqish ma’lumotlari ma’lum bo’ladi. Bu
usulda qora yashikning qanday ishlashi ham ahamiyatga ega emas. Shunday qilib
bu usulda insonning nusxa olish qobiliyati modellashtiriladi. Imitasion usulning
asosiy kamchiligi ko’p modellarning informasion xususiyati past bo’ladi.
Algoritmik modellar:
Algoritmik modellar algoritm tushunchasiga
asoslangan. Algoritmning aniq ta`rifi o’tgan asrning 30-yillarida paydo bo’ldi. Shu
vaqtgacha
algoritmning
juda
ko’p ekvivalent ta`riflari taklif qilindi.
Programmalash amaliyotida algoritmlarni programmalashning algoritmik tillari
yordamida amlalga oshirildi.
Turli blok-sxemalar ham ko’p qo’llanilardi, ular algoritmni qulay va
tushunishga oson ko’rinishda ifoda etadi, bunda programmalash tillarining
murakkab konstruksiyalarida foydalanilmaydi
Original uchun formal model
(13.4)
tuzishda quyidagi tartibda ish qilinadi:
1) shu original mansub bo‘lgan predmet sohasining formal modeli
(13.5)
asos uchun qabul qilinadi;
2)
shakllantiriladi. Buning uchun predmet sohasi modeli ramzlari
to‘plami
dan mazkur originalga tegishli ramzlar to‘plami Ror ajratib olinadi va
uning ob’ektlar, mohiyat va bog‘lanishlarga tegishlilari alohida ko‘rsatib qo‘yiladi:
Bu yerda
Xususiy hollarda bu
,
lardan birortasi bo‘sh to‘plam bo‘lishi ham mumkin;
189
3)
shakllantiriladi. Buning uchun
dan originalning xossalarini aks
ettiruvchi formulalar, faktlar (qonunlar) ajratib olinadi va ular berilgan original
uchun aniqlashtiriladi.
ga
dan originalning mumkin bo‘lgan barcha
xossalarini mohiyatini umumiy tarzda ifodalaydiganlari ham qo‘shib qo‘yiladi;
4) Kor shakllantiriladi. Buning uchun to‘plamidan original uchun tadbiq
etilishi mumkin bo‘lgan barcha
ni o‘zgartirish qoidalari
to‘plamiga
kiritiladi, to‘plamning har bir qismi formal model tili
asosida yoziladi.
Predmet sohasi uchun mavjud model turli originallarni modellashda ishlatiladi.
Predmet sohasi uchun formal modelni birinchi bor yaratishda quyidagi tartibda ish
ko‘rish mumkin:
1. Modellanadigan predmet sohasining strukturasi tanlanadi. Predmet
sohasidagi predmetlar umumiy holda sinfga tegishli bo‘lgani uchun uning qaysi
qismlari aks ettirilishi lozimligini aniqlash lozim. Bunda hammasi bo‘lib 511
variantdan bittasini tanlashga to‘g‘ri keladi. Bunda barcha strukturalarni ularda
ob’ektlar qatnashadigan va qatnashmaydigan sinflar guruhlariga bo‘lib har bir
variantda xossa mohiyati munosabat, ish-harakat, boshqa predmetlar orqali
berilganmi yoki ularning birgaligida berilganmi – yo‘qmi, predmet sohasi fan
sohasimi yoki muayyan tizimmi, shunga alohida e’tibor berib biror strukturada
to‘xtash lozim. Bu bandni bajarishda predmet sohasi sifatida uning cheklangan
tabiiy tildagi modelini asos qilib olish ham mumkin.
2. Alifbo A shakllantiriladi. Bunda modellash qanday moddiy asosda amalga
oshirilishi va qanday vazifa bajarishi hisobga olinadi. Agar model qo‘lda
hisoblashlar va tushuntirish yoki yana qayta modellash uchun xizmat qilsa shu
maqsadda keng foydalaniladigan cheklangan tabiiy tildagi simvollar va literalar va
geometrik belgilar A ga asos bo‘ladi. Agar model EHM asosida tadqiq etiladigan
bo‘lsa, alifbo sifatida EHM klaviaturasidagi simvollardan foydalaniladi.
190
3. Sintaksis qoidalari C shakllantiriladi. Bu qoidalar 1 va 2 banddagi
mulohazalarga asoslangan holda ramzlar, formulalar va chiqarish qoidalari uchun
alohida keltiriladi va
tarzida shakllantiriladi. Xususiy
hollarda
bo‘sh to‘plam bo‘lishi ham mumkin. Sr qoidalari umumiy holda
3 qismdan iborat bo‘lib
to‘plamlarini berishga xizmat qiladi.
Bu qoidalar 2 banddagi 1 hol uchun ixtiyoriy tarzda (tushuntirish uchun)
qulay qilib ta’riflanadi. «-holda biror programmalash tili qabul qilinadi yoki
yaratiladi (qayta ishlanadi) va unda
qismlar alohida tartibga solib
qo‘yiladi.
4. Ramzlar to‘plami
shakllantiriladi. Mazkur
predmet sohasining barcha asosiy tushunchalari ular qatnashgan funktsiyalar
to‘plamiga kiritiladi va
ga ajratiladi. Ro to‘plamiga bir qolipli gaplarda
o‘zgarib turadigan qismlar – o‘zgartiriladigan, almashtiriladigan, amallarda
qatnashadigan ob’ektlarning ramzlari kiritiladi. Rm-ga mohiyat ramzlari, ya’ni bir
qolipli gaplarning o‘zgarmay qoladigan qismlari va standart protseduralar
(operatorlar, komandalar) kiritiladi. Rb-ga alohida tanlab olingan (odatda 10 tadan
oshmagan) bog‘lovchilar kiritiladi.
5. Aksiomalar
shakllantiriladi. Predmet sohasi uchun asosiy faktlar,
qonunlar va bilimlar mohiyati umumiy tarzda
tarkibiga kiritiladi. Ax tarkibiga
kiritiladi.
ga kiruvchi formulalar
qoidalari asosida yozilib, biri ikkinchisidan
kelib chiqmaydigan bo‘lmog‘i shartdir. Axga kiritiladigan formulalar sintaksis
shakli nuqtai nazaridan undagi formulalar elementar mohiyatlarni aks ettiruvchi
sabab oqibatli bog‘lovchilarsiz yozilgan elementar formulalarga va murakkab
mohiyatlarni aks ettiruvchi sabab oqibatli va boshqa bog‘lovchilar orqali yozilgan
191
murakkab formulalarga bo‘linadi. Formal model soddaroq bo‘lishi uchun
da
sodda mohiyatlarni ifodalovchi va sabab oqibatli bog‘lanishlar qatnashmagan
formulalar
keltirilib,
murakkab
mohiyatlarni
ifodalovchi
sabab-oqibatli
bog‘lanishli formulalarni esa chiqarish qoidalariga aylantirish maqsadga
muvofiqdir. Bunda predmet sohasining ayniyatlari (yozish uslubi bilan farq
qiluvchi tengkuchli formulalar juftlari) ham
ga kiritilishi mumkin [5].
6. Chiqarish qoidalari
shakllantiriladi. Chiqarish qoidalariga universal,
ya’ni har qanday predmet sohasi uchun qo‘llanma oladigan (masalan, xulosa
chiqarish qoidasiga o‘xshash) va xususiy, ya’ni faqat mazkur predmet sohasi uchun
ma’noga ega bo‘lgan chiqarish qoidalari kiradi. Texnikaviy sistemalarni
modellashda K tarkibida asosan shu predmet sohasiga oid chiqarish qoidalarini
qoldirish maqsadga muvofiqdir. Bunday qoidalarga originallarni, ya’ni originallar
xossalarining mohiyatini aks ettirgan aksiomalarni ekvivalent o‘zgartirish qoidalari
va amallari hamda qo‘llanish shartlari ko‘rsatilgan ayniyatlar asosida yaratilgan
qoidalar misol bo‘la oladi. Bunda har bir ekvivalent o‘zgartishga oid formula
xulosa chiqarish qoidasi bilan birlashtirib chiqarish qoidasi tarzida shakllantiriladi.
Masalan,
universal qoidasi va “a oqibat b” ga
formulasidan xususiy “a dan b kelib chiqadi” chiqarish qoidasi shakllantiriladi.
Bunda produktsion va qayta yozish qoidalarini (ular mavjud bo‘lsa) alohida
keltirib o‘tish lozimdir.
7. Modelni sinash va takomillashtirish.
Predmet sohasining formal modeli har xil masalalar yechish asosida sinaladi
va takomillashtirib boriladi.
Predmet sohasining formal modelini yanada osonroq tarzda mavjud biror
formal sistema asosida tuzish qulayroqdir. Buning uchun asosiy formal sistema
Tanlab olinadi va u aks ettiradigan predmet sohasining
192
strukturasi ko‘rsatib qo‘yiladi. Simvollar to‘plami ga predmet sohasining
predmetlari mos olinib
o‘rniga ramzlar to‘plami
shakllantiriladi. Buning uchun biror til (programmalash tili
yoki cheklangan tabiiy til) dan foydalaniladi va shu tilga moslab sintaksis qoidalari
guruhlarga bo‘linadi. Bunda formulalar shakliga
qo‘shimcha cheklashlar yoki umumlashmalar kiritish mumkin.
Formal sistemaning aksiomalar to‘plami o‘rniga mazkur predmet sohasining
aksiomalari shakllantiriladi. Chiqarish qoidalari sifatida formal sistemaning
universal chiqarish qoidalari to‘oa to‘kis olinib sabab-oqibatli bog‘lanishlar orqali
ifodalangan murakkab mohiyatlar formulalari bilan birlashtirilib, yangi chiqarish
qoidalari sifatida shakllantiriladi.
Asosiy formal sistema sifatida fikrlar hisobi va predikatlar hisobi ishlatilgan
formal modellarga Turbo-Prolog sistemasi misol bo‘la oladi. Bunda chiqarish
qoidalari sifatida asosiy formal sistemaning chiqarish qoidalari bilan birlashtirilgan
sabab-oqibatli (implikativ) bog‘lanishli predmet sohasiga oid qoidalar qabul
qilingan.
Dostları ilə paylaş: |