Ismanov I. N., Davlyatova g. M., Buzrukxonov s. M

9.5 – jadval.
Sotish hajmi prognozi. 
Bozorlar va solishtiriladigan 
ko’rsatkichlar 
Yillar 
Umumiy 
sotuv 
1 
2 
3 
4 
5 
Kvartallar 
1 
2 
3 
4 
“A” bozorida sotilgan mahsulot 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Birlik mahsulot bahosi 
Jami sotuv 
“V” bozorida sotilgan mahsulot 
Birlik mahsulot bahosi 
Jami sotuv 
Umumiy sotuv hajmi 
 
8.2. Mahsulotga narx belgilash 
Narx marketing imkoniyatlari va muammolari bozor va raqobat tipiga qarab 
o’zgarib boradi. Umuman, asosan narxlarni o’zgartirish yo’li bilan talabga ta’sir 
ko’rsatish raqobatning narx bilan boliq usullarini yaratadi. Narx bilan boliq 
bo’lmagan raqobat usullarida firmalar o’z mahsulotining o’ziga xos xislatlariga 
zo’r beradi, mahsulot sotish, tovarlar harakati, reklama, mahsulotni joylash, servis 
kabi marketing qismlariga katta e’tibor beradi. Yuqori narxlar belgilashda bozorda 
yaxshi va noyob tovari yoki xizmati bilan shuhrat qozongan firmalar o’z 
mavqeyidan foydalanadi. Mahsulotga narx qo’yishga raqobat tazyiqi muhim ta’sir 
ko’rsatadi. Korxonalar o’z raqiblari tovarlarining narxi va sifatini o’rganadi, o’z 

---

159 
mahsulotlariga o’xshash mahsulotlarining qiyosiy tahlilini o’tkazadi, har bir tovar 
haqida xaridor fikrini tadqiq etadi. 
Olingan ma’lumotlar xususiy narx belgilashda o’z tovari uchun raqiblar 
taklifiga nisbatan andoza olinadigan tayanch nuqta bo’lib xizmat qiladi. Shunday 
qilib, raqobatli narx belgilash istaklar qondirilishining muqobil vositasi tarzida 
narxlarni tenglashtiradi. 
Narx belgilash usullari. Firma talab chizmasi (grafigi)ga asoslanib, 
xarajatlarning hisobiy miqdorini belgilab, raqiblar narxlarini o’rganib, o’z 
mahsulotiga narx belgilashga kirishadi. Bunda narx belgilashning turli usullaridan 
foydalanish mumkin. 
Narxni formulalarda belgilash. Ko’pgina korxonalar mahsulot sotish narxini 
aniqlashda sodda formulalardan foydalanadi. Bunday formulalar yalpi olganda 
ishlab chiqarish xarajatlarining jami bandlariga yoki bu bandlarning ayrim 
qismlariga alohida ma’no beradi. Ular oyat oddiy bo’lishi mumkin. Masalan, bir 
firma ishlab chiqarishni tashkil etish masalalarida o’z xodimlariga kundalik 
to’lanadigan ish haqini belgilab, uni uchga ko’paytirdi. Shunday qilib, uning 1/3 
qismi maslahatchilar ish haqini qo’lashga, yana bir qismi — qo’shimcha 
xarajatlarga ketadi, uchinchi qismi foyda tarzida yonga qoladi. Ishlab chiqarish 
to’liq xarajatlarining barcha bandlari murakkab formulalarda yaxshiroq hisobga 
olinadi. Firmalar narx belgilashda formulalardan foydalanib, o’zlarining noyob 
yondashuvlarini ishlab chiqadi, ammo bu sohada ham o’ziga yarasha qiyinchiliklar 
bor. Formulalarga ko’ra narx belgilash, narx belgilashning boshqa jami usullari 
kabi, birinchi navbatda e’tiborni foydaga qaratadi, talabni hisobga olmaydi, ya’ni 
bozor shu mahsulotga belgilangan narxni to’laydimi?— buni u inobatga olmaydi, 
shuningdek narxni pasaytirishga qaratilgan raqiblik harakatlarini ham hisobga 
olmaydi. 
"O’rtacha xarajatlar plyus foyda" prinsipi bo’yicha narx belgilash tovarning 
tannarxiga muayyan ustama qo’yishdan iborat bo’lib, narx belgilashning eng oddiy 
usuli hisoblanadi. Sotuvchilar xaridorlar oldida ular qo’ygan narx tannarx bilan 
sarflangan kapitaldan olinishi lozim bo’lgan adolatli foyda normasi yig’indisiga 

---

160 
teng ekanligini e’lon qiladilar. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng 
chegaralarda tebranib turadi (bizning tovarlarimizga qo’yiladigan ustama bunga 
misoldir). Shuningdek tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard iste’molchiga 
yetib borishiga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo qo’yadigan ustama 
narxlar yakunini ifodalaydi. Ustama narxlar negizida narxlarni hisoblash usuli 
ishlab chiqaruvchilar o’rtasida eng keng tarqalgan, sababi bunda narx belgilash 
muammosi soddalashadi, agar tarmoq bozorida sotuvchilarning ko’pchiligi shu 
yondashuvdan foydalanadigan bo’lsa, narx raqobati minimumga keltiriladi. Ammo 
standart ustamalarni qo’llash joriy talabning o’ziga xos tomonlarini e’tiborga 
olmaydi va raqiblar tashlama bilan narx belgilagan hollarda xavfli bo’lib qoladi. 
Shu sababli eng maqbuli — talab darajasi va tabiati aniq bo’lgan hollarda, 
shuningdek muayyan miqdorda va kelishilgan narxlarda tovarlar ishlab chiqarish 
hamda yetkazib berish kontraktlari tuzilganda narxni "o’rtacha xarajatlar plyus 
foyda" prinsipi bo’yicha belgilash hisoblanadi, negaki ayrim mahsulotlar iste’moli 
yillar davomida turun bo’lib, narxlarning o’zgarishiga ta’sirchan bo’lmay qoladi. 
"Ko’zlangan foyda normasi" olishni ta’minlaydigan narx belgilash. Bunday 
yondashuvni qo’llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun 
muayyan qaytim foiz olishga intiladilar. Bu usul o’rtacha solishtirma xarajatlarni 
hisoblashga asoslanadi, investitsiyalangan kapital uchun kutiladigan qaytim foizi 
doimiy xarajatlarga qo’shiladi va xarajatlarning bir qismi hisobiga o’tkaziladi, 
so’ngra o’rtacha xarajatlar miqdori to’iladi, endi orzudagi foydani ham o’z ichiga 
olgan narx belgilanadi. Agar kom’aniya rejalashtirilgan hajmda o’z tovarini sota 
olsa, u ko’zlangan foyda normasini oladi. Agar savdo hajmi kam bo’lsa, unda 
mahsulot bosilib qoladi, komp’aniya investitsiyalangan kapital uchun "salbiy foy-
da" bilan zarar ko’radi. 
Narxni chegaraviy xarajatlar bo’yicha belgilash. Bunday yondashuvni 
qo’llash bilan firma mahsulotning qo’shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab 
chiqarishning alohida qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi 
qo’lanadi, foyda amalga oshmaydi. Narxni belgilashning bunday strategiyasi agar 
firma ishni to’xtatish xavfi ostida qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab 

---

161 
qolishni xohlagan sharoitlarda naf keltirishi mumkin. Bundan tashqari, “narxlar 
urushi”ga tortiladigan firmalar raqiblarini yo’ldan olib tashlashda ushbu usuldan 
foydalanadi. Nihoyat savdoda magazinlarga xaridorlarning kelishini ko’paytirish 
uchun sotuvchilar ayrim tovarlarni to’liq xarajatlaridan pastroq baholab, "jalb 
etuvchi" narxlar yaratadilar. Xaridorlar oqimi ko’payadi, ular arzon narxdagi 
tovarlar bilan birga narxi me’yorda bo’lgan tovarlarni ham xarid qiladilar. 
Narx belgilashning yuqorida ko’rib o’tilgan usullari xarajatlarini hisoblash, 
to’liq, to’g’ri, o’rtacha, standart va chegaraviy xarajatlar haqidagi axborotlardan 
foydalanishga asoslanadi. Ammo, shuni ta’kidlash lozimki, chet ellarda qabul 
qilingan narx o’sishining xarajatlar usullari bizning korxonalarimizda 
qo’llaniladigan usuldan katta farq qiladi, chunki mamlakatimizda narxlar jahon 
tovar bozorlariga xos bo’lgan narxlardan oyat farq qiladi. 
Shu sababli korxonalar mahsulot eksportida tashqi savdo narxlarini 
ma’muriy yo’l bilan, narx belgilashning odatdagi bozor prinsiplariga tayanib, joriy 
qiladi. Aksariyat shu turdagi (tarmoq) tovarlarining o’rtacha bozor narxlariga, 
bozorda eng katta hissaga ega, narx yetakchisi bo’lgan tovarlar narxlariga nisbat 
beriladi. Ehtiyojlarga qarab narx belgilashdan kamroq foydalaniladi, chunki bunda 
talab jadalligini doimiy kuzatish, qulay bozorlar yoki yangi bozor segmentlarini 
izlashga to’ri keldi. 
Narxlarni turlariga qarab, quyidagicha tasniflash mumkin: 
—
ishlab chiqaruvchi belgilagan narx: preysko’rant, kontrakt, hisobiy narxlar; 
—
bozor narxi: jahon, monopol, kartel, taklif, talab narxlari; 
—
xaridor narxi: iste’mol, ulgurji, chakana, ma’lumotnoma narxlari; 
—
statistik narx: o’rta statistik, eksport, joriy import; o’zgarmas narxlar.
Jahon narxlari — bu jahon bozoriga chiqqan tovarlar internatsional 
(baynalminal) qiymatining puldagi ifodasidir. Milliy qiymat miqdori har bir 
mamlakatda muayyan tovarni ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zarur abstrakt 
mehnat sarflari bilan aniqlanadi. Xalqaro qiymat asosida esa jahon miqyosidagi 
o’rtacha mehnat jadalligi, ijtimoiy zarur ish vaqti turadi. Yirik eksport-import 
muomalalari jahon bozori narxlarida tovar bozorlari uchun odatiy hol bo’lgan 

---

162 
shartlar asosida, amalga oshiriladi. Ular jahon bozorlaridagi muntazam 
bitishuvlarda foydalaniladi, to’lovlar esa erkin muomaladagi valyuta hisobida olib 
boriladi. 
Jahon bozoridagi narxlar haqida axborot manbalari: 
—
oddiy tijorat bitishuvlarida chet el firmalari o’rtasida erkin muomaladagi 
valyuta hisobida olib boriladigan hisob-kitob narxlari haqida ma’lumotlar; 
—
xalqaro tovar birjalari tomonidan e’lon qilinadigan xom ashyo tovarlari (don, 
kauchuk, mis va boshqalar)ga kotirovkalar; 
—
axborotnomalar, narxlar to’risida ma’lumotlar e’lon qiladigan tarmoq jurnallari, 
xalqaro 
uyushmalar, 
yetakchi 
agentliklar 
va 
boshqa 
ixtisoslashgan 
tashkilotlarning davriy nashrlari; 
—
mamlakatdagi importyorlar kontraktlari; 
—
tashqi savdo tashkilotlari qo’llaydigan narxlar to’g’risida axborotlar; 
—
bitim tuzishdan oldin tayyorlanadigan va ko’zda tutilgan shartnoma narxlari aks 
etadigan taklif (ofert) lar, faktura-varaqalar, niyatlarto’g’risidagixatlar; 
—
preyskoprantlar, kataloglar, BMT va hukumat tashkilotlarining chizmaviy 
hujjatlari, bojxona statistika ma’lumotlari va boshqa manbalar. 
Narx belgilash siyosati — korxonalar o’zlarining umumiy maqsadlariga 
muvofiq narxlar bo’yicha qaror qabul qilganidan keyin kundalik faoliyatida rioya 
qiladigan umumiy qoidalardan iboratdir. Narx belgilashda firmalar yagona narx 
siyosati bilan o’zgaruvchan narxlar siyosatining birini tanlashi mumkin. Bir narx 
siyosatida marketolog mahsulotga yagona narx belgilaydi va uni hamma 
xaridorlarga har qanday sharoitlarda bir xil taklif etadi. O’zgaruvchan narxlar 
siyosatini o’tkazish bir xil tovarning o’zini turli iste’molchilarga bozor vaziyatiga 
qarab, har xil narxlarda sotish imkonini beradi. Shunday qilib, yagona narx 
siyosatida firmaning oliy rahbariyati narxlarni shakllantirishning metodologik 
prinsiplarini ishlab chiqadi, ularning tarkibi va darajasini tashqi shartnomalar bilan 
munosabatlar uchun ham, ichki mahsulot yetkazib berishga nisbatan ham 
belgilaydi. Firma rahbariyati o’zgaruvchan narxlar siyosatini qo’llab, narx 
belgilashning standart metodolgiyasini ishlab chiqadi hamda har bir buyumga 

---

163 
yagona narx joriy etadi, ammo bozor sharoitlari taqozo etgan hollarda bu narxlarda 
o’zgarishlar bo’lishiga yo’l qo’yiladi. 
Savdo-sotiq faoliyatida marketing mutaxassislari uchun narx belgilashning 
ikki asosiy siyosati mavjud, bu "qaymoini olish" siyosati va "kirib olish" siyosa- 
tidir, shuningdek bu yondashuvlarning ayrim turlari ham uchraydi. 
"Qaymog`ini olish" siyosatidan aksariyat bozorga yangi mahsulotni joriy 
etishda foydalaniladi. Bunda narx qandaydir bir yuqori darajada belgilanadi, 
mahsulot esa segmentatsiya natijasida asosiy deb e’tirof etilgan bozorda sotiladi. 
Bozorning to’yinishidan so’ng iste’molchilarni jalb etish maqsadida narx pasayti- 
riladi. Shunday yo’l bilan to’liq daromad eng ko’p miqdorga etkaziladi. 
"Qaymog’ini olish" siyosati samaradorligini bir qator sharoitlar belgilaydi. Bunday 
yondashuv juda maqsadga muvofiq: birinchidan, mahsulotga bo’lgan talab 
narxlarga qisman ta’sirchan, ikkinchidan, xaridorlar mahsulotni ishlab chiqarish va 
sotish xarajatlaridan kam xabardor va shu sababli belgilangan summani to’lashga 
tayyor. Uchinchidan, bozor doirasida narx segmentlari mavjud bo’lib, ular mu- 
ayyan chegaralarda narxni o’zgartirib turishga imkon beradi. Nihoyat, "qaymog’ini 
olish" siyosati bozorda raqobat bo’lmaganda va shuningdek u bozorda yaqin orada 
kutilmagan hollarda yaxshi natija beradi. Ishlab chiqaruvchilar nuqtai nazaridan 
"qaymoini olish" siyosati bir qator afzalliklarga ega: birinchidan, olinadigan 
daromad ishlab chiqarish xarajatlarini, garchi ular yangi mahsulotga nisbatan katta 
bo’lsada, tezda qo’lash imkonini yaratadi. Bundan tashqari, agar firma dastlab 
mahsulotni tajriba asosida ishlab chiqarib, keyinchalik ishlab chiqarish 
quvvatlarini kengaytirishni rejalashtirsa, "qaymog’ini olish" siyosati yalpi ishlab 
chiqarish imkoniyatlari yaratilguniga qadar talabni chegaralash maqsadlarida 
qo’llanilishi mumkin. Yana yuqori narx tovarning yuqori sifati bilan hamohang 
yuradi, bu esa firmaning shuhratini oshirishga xizmat qiladi. Nihoyat, 
marketologlar iste’molchilarning narxlarning navbatdagi oshirilishiga nisbatan 
qarshiligiga duch kelishdan ko’ra dastlabki narxni pasaytirish osonroq ekanligini 
hisobga oladilar. O’zining jami afzal tomonlariga qaramay, "qaymog’ini olish" 

---

164 
siyosatining bir qator kamchiliklari ham bor: birinchidan, yuqori narxlar yuqori 
foyda beradi va raqiblarning faol qiziqishini uyotadi. 
Dastlabki narx qanchalik yuqori bo’lsa, bozorda raqiblarning tez paydo 
bo’lishi ehtimoli ham shu qadar ko’proq. Ikkinchidan, yuqori narxlarni joriy 
etishda muqobil mahsulotlar narxlarning o’rtacha darajasi nuqtai nazaridan 
qiyinchiliklar uchraydi. Mabodo yangi mahsulot narxi o’ziga o’xshash 
mahsulotlarga qiyosan oyat yuqori bo’lsa, bunday mahsulot bozorda yaxshi 
o’tmasligi mumkin. 
Uchinchidan "qaymog’ini olish" siyosati marketing strategiyasi va 
strukturasida o’zgarishlar qilib turishni nazarda tutadi. Masalan, narxlarning 
pasayib borishiga qarab, keng reklama yakkalab sotishning o’rnini oladi, 
taqsimlash strukturasi ixtisoslashgan yirik magazinlardan keng iste’mol tovarlari 
sotiladigan savdo shoxobchalariga qarab suriladi. 
"Qaymog`ini olish" siyosati qo’llanilgan ayrim hollarda narxlar juda tez 
pasayib ketgan hollar ham kuzatilgan (cho’ntak kalkulyatorlari va ro’zg’or 
kompyuterlari bilan shunday bo’lgan edi). Yana boshqa bir holda "poleroid" 
kor’oratsiyasi bir zumda fotosurat uchun patent sotib oldi va patent muddati amal 
qilgan vaqt davomida firma yuqori foyda olib keldi, dastlabki narxlar ham unchalik 
pasaygani yo’q. 
"Kirib olish" siyosati "qaymog`ini olish" yondashuviga zid bo’lib, past 
narxlarni joriy qilish va katta hajmli tovar oborotini amalga oshirishga chorlaydi. 
Bu yondashuvga izdosh bo’lgan firmalar arzon narxlar jozibasi mahsulot sotish 
hajmini juda oshirib, tovarni yuqori narxlarda sotishga qaraganda ko’proq to’liq 
daromad keltiradi, deb faraz qiladi. 
"Kirib olish" siyosati ko’proq bozor narx segmentlariga bo’linmagan va 
yuqori narxli mahsulotlarni xarid qilishga tayyor bozor "elita"si ("oqsuyaklari") 
bo’lmagan sharoitlarda qo’llaniladi. Shu sababli bunday siyosatni ijtimoiy ko’zga 
tashlanmaydigan ("ko’zni o’ynatmaydigan") va ijtimoiy mavqeni, qiyofa ramzini 
bermaydigan yangi mahsulotlarga nisbatan qo’llash maqsadga muvofiqdir. 
Shuningdek, talab narxga nisbatan ta’sirchanroq va arzonroq narxlar yanada 

---

165 
ko’proq tovarni sotishga imkon beradigan sharoitlarda bu siyosatning samarasi 
ko’zga yaqqol tashlanadi. 
Nihoyat "kirib olish" siyosati raqobat bo’lgan yoki raqobatchilar bozorga 
yengilgina kirib oladigan hollarda qo’llaniladi.
Marketing rejasida iste’molchilar uchun baholardan chegirishning xususiy 
tizimi haqida ma’lumot berilishi ham maqsadga muvofiq hisoblanadi. Baholardan 
chegirishning maqsadi iste’molchini jalb qilishdir. Baholardan chegirishning eng 
sodda usuli naqd to’lov evaziga chegirma berish hisoblanadi. Bundan tashqari 
chegirishlar sotib olinayotgan mahsulot hajmini oshirganligi uchun navbatdagi 
mavsumning (qishloq xo’jaligida) boshlanishidan avval mahsulot sotib olinganligi 
uchun qo’llaniladi. Barcha chegirishlarning asosida banklarga to’lovlarni 
qisqartirish, mahsulotlarning yirik partiyalarini tayyorlash davomida jihozlarni tez-
tez qayta sozlashni kamaytirish, ombor xarajatlarini qisqartirish hisobiga sotuvchi 
yoki ishlab chiqaruvchi xarajatlarini iqtisod qilish yotadi. 
Inflyasiya hisobiga baholarni korrektirovka qilinishi ham marketing rejasida 
qayd etilishi lozim. Bu quyidagi formula orqali amalga oshiriladi: 
)
(
0
1
0
1
1