1 О‗zbekiston respublkasi oliy va о‗rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

Ishning bajaralishi 
 
Texnokimyoviy tarozida 20-25 g fosforit kukuni tortib olinadi. Fosforitni parchalash uchun 
sarflanadigan sulfat kislotasining miqdori (ml hisobida), fosforitning tarkibini hisobga olgan holda 
superfosfat hosil bo‘lish reaktsiyasi asosida nazariy jixatdan hisoblab topiladi. Fosforit tarkibida 
taxminan 25 % Р
2
О
5
, 40 % СаО, 2 % MgО va boshqalar bo‘ladi. Reaktsiya uchun 62-64 % li sulfat 
kislota eritmasi ishlatiladi.
Chinni stakanga sulfat kislota eritmasi qo‘yiladi va 50-60
0
C haroratgacha qizdiriladi. So‘ng 
stakanga oz-ozdan fosforit kukuni qo‘shiladi. Aralashma shisha tayoqcha bilan 3-4 min aralashtiriladi 
va 110-150 
0
С haroratli quritish shkafida 1-soat mobaynida qoldiriladi. So‘ngra uni sovitiladi, 
hovonchada kukun holigacha maydalanadi va superfosfatga analiz qilinadi.
2-2,5 g superfosfat analitik tarozida tortib olinadi va chinni kosachada maydalanadi. 
Kosachaga 25 ml suv qo‘yiladi va aralashma ezg‘ilanadi. Eritma 250 ml sig‘imli o‘lchov kolbasiga 
filtrlab o‘tkaziladi. Filtrlashdan oldin o‘lchov kolbasiga 5-10 tomchi xlorid kislota qo‘yilishi kerak. 
Chinni kosachadagi massa suv bilan yaxshilab filtrga yuvib tushiriladi. Filtrdagi erimaydigan qoldiq 
yaxshilab yuviladi. O‘lchov kolbasidagi eritma kolbaning o‘lchovigacha suv bilan suyultiriladi va 
yaxshilab aralashtiriladi. Bu eritmadan superfosfat tarkibidagi suvda eriydigan fosfor 
(Р
2
О
5с
]
3 
) ni aniqlashda foydalanadi (1-eritma). 

---

221 
 
Filtr, erimay qolgan qoldiq bilan birgalikda 250 ml sig‘imli ikkinchi o‘lchov kolbasiga 
solinadi, uning ustiga 100 ml Peterman eritmasi qo‘yilib, kolbaning qopqog‘i yopiladi va qattiq 
chayqatiladi (chayqatish filtrning tolalarga yoyilguncha davom ettiriladi). Kolba 60
0
С haroratli suv 
hammomida 15 min ushlab turiladi. So‘ngra kolba sovitiladi, o‘lchovigacha suv bilan to‘ldiriladi, 
aralashtiriladi va boshqa kolbaga quruq filtr orqali filtrlanadi. Bu eritmadan superfosfat tarkibidagi 
o‘simlika o‘zlashuvchi fosfor (Р
2
О
5узл.
) miqdorini aniqlashda foydalaniladi (2-eritma).
Superfosfat tarkibidagi fosforning umumiy (Р
2
О
5 умум.
) miqdorini aniqlash uchun 2,0-2,5 g 
superfosfat analitik tarozida tortib olinadi, 250 ml sig‘imli o‘lchov kolbasiga oz miqdordagi suv bilan 
yuvib tushiriladi va uni ustiga 30 ml xlorid kislota (ρ -1,19 g|sm
3
) eritmasi quyilib, 30 min qaynatiladi. 
So‘ngra kolbaning o‘lchovigacha suv quyiladi, aralashtiriladi va boshqa quruq idishga filtrlanadi (3-
eritma). 
250 – 300 ml sig‘imli 3 ta stakan olib, 1 – stakanga 50 ml 1 – eritmadan (Р
2 
О
5с. з
). 2-stakanga 
50 ml 1 – eritma va 2 – eritmadan
(Р
2
О
5œзл
). 3–stakanga 50 ml 3 – eritmadan o‘lchov pipetkasi yordamida qo‘yiladi. Stakanlarga 
25 ml dan Peterman eritmasi qo‘yiladi, aralashtiriladi va 2 – 3 % li ammiak eritmasi bilan fenolftalein 
bo‘yicha neytrallanadi. Fosfat ionini cho‘ktirish uchun eritmalarga 25–34 ml magneziya aralashmasi 
aralashtirib turgan holda qo‘shiladi, so‘ngra 20 ml dan 25 % li ammiak eritmasi qo‘shiladi. 
Stakandagilarni 30 min davomida aralashtirib turiladi va 5 – 15 soat tinch qoldiriladi. Magniy–
ammoniy fosfat cho‘kmalari kulsizlantirilgan filtrlar orqali filtrlanadi va cho‘kmalar 2–3 % li 
ammiakli suv bilan yuviladi. Filtr cho‘kmalari bilan birgalikda tigellarga solinadi, quritiladi va mufel 
pechida 1000- 1050 
0
С haroratda qoldiq oqarguncha qizdiriladi va sovitilib, tortiladi. Superfosfat 
tarkibidagi fosfor miqdori (Р
2
О
5 
hisobida) quyidagi formula orqali hisoblanadi: 
Р
2
О
5═
%
50
100
250
6377
,
0
1




m
m
bu yerda: m–magniy pirofosfatning gramm hisobidagi massasi; 
m
1
–analiz uchun olingan superfosfatning gramm hisobidagi massasi; 
0,6377-Mg
2
Р
2
О
7
ning Р
2
О
5 
hisobiga to‘g‘ri keladigan koeffitsenti.