Odam genetikasi

Mutatsion o‘zgaruvchanIik. 
Mutatsion nazariya 1901-1903- 
yillarda golland olimi G.de-Friz tomonidan yaratilgan. Uning asosiy 
mazmuni quyidagilardan iborat. M utatsiya irsiylanadigan, sifat ji- 
hatdan farq qiladigan, turli y o ‘nalishdagi o ‘zgamvchanlikdir. U 
to ‘satdan, ahyon-ahyonda ro ‘y beradigan o ‘zgaruvchanlikdir. Orga­
nizm uchun u foydali, ziyon, befarq b o ‘ladi.
Mutatsiya xillari
M utatsiyalam ing bir necha xillari mavjud. Chu- 
nonchi mutatsiya paydo b o iish ig a qarab 
spontan
va 
indutsirlangan
xillarga ajraladi. Spontan mutatsiyalar tabiatda inson ishtirokisiz tirik 
mavjudotlarda ahyon-ahyonda, to ‘satdan ro ‘y berishi mumkin. Me- 
vasi tukli shaftolidan mevasi tuksiz shaftolining hosil b o iish i, normal 
oyoqli qo‘y zotidan kalta oyoqli xili yoki qora tanli odamlar oilasi- 
dan oq tanli bolaning tug‘ilishi kabi hodisalar spontan mutatsiyadan 
boshqa narsa emas.
Indutsirlangan mutatsiyalar organizmga fizikaviy, kimyoviy, bi- 
ologik, mexanik faktor ta’sir etishi natijasida paydo boiadi. Radiatsiya
105

---

ta ’sirida yoki spirtli ichimliklami ko‘p iste’mol qilish, giyohvandlik 
bilan muntazam shug‘ullangan odamlarda tug‘ilgan ruhiy, jismoniy 
kamomadli bolalar ham indutsirlangan mutatsiyalarga misoldir.
Organizmning qaysi qismida paydo b o iish ig a qarab mutatsiya 
so­
matik
va 
generativ
xillarga b o ‘linadi.
Somatik mutatsiya tananing turli qismlarida ro‘y beradi. B a’zi 
odamlarda ikkita ko‘z rangining bir-biridan birmuncha farq qilishi, bir 
ko‘zning nisbatan katta yoki kichik bo iishi, qo idagi barmoqlar soni­
ning ortiqcha yoki kalta b o iish i somatik mutatsiyalarga misoldir.
Generativ mutatsiyalar odatda jinsiy bezlar, gametalarda ro ‘y be­
radi. Agar bunday m utatsiyalar dominant b o is a , keyingi avlod feno- 
tipida k o ‘zga tashlanadi. M abodo generativ mutatsiya retsessiv holat­
da b o is a , uni kelgusi avlodda ham kuzatish qiyin. Uning fenotipida 
namoyon b o iis h i uchun bir xil retsessiv generativ mutatsiyaga uchra- 
gan har xil jinsli individlam ing gametalari urugianishda qatnashish- 
lari lozim.
Genotipning o ‘zgarishiga qarab mutatsiyalar