Toshkent moliya instituti b. I. Nurmuxamedova, sh. K. Xamdamov davlat moliyasi
Yüklə 3,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Konfederatsiya
–davlatlarning ittifoqi bo’lib, xalqaro-huquqiy xarakterga ega. Konfederatsiya yangi davlatning vujudga kelishiga olib kelmaydi. Jahon tarixida konfederatsiyalar vujudga kelib, ulardan federativ davlatlar ajralib chiqqanligi bilan bog’liq voqealar uchrab turadi. Ayrim davlatlar amalda federativ davlatlar bo’lsada (Shveytsariya, Kanada), o’z nomlarida konfederatsiya qo’shimchasini saqlab qolganlar. Yaqin o’tmishga qaraydigan bo’lsak, ayrim konfederatsiyalar tashkil etilib, uzoqqa cho’zilmaganligiga guvoh bo’lamiz (masalan, Senegambiya - Senegal va Gambiyaning 1981-1988- yildagi ittifoqi). 99 byudjet tizimiga kiradigan barcha darajadagi byudjetlar faoliyatining huquqiy asoslarini, byudjet tizimi byudjetlari tarkibi va tuzilmasini, byudjet mablag‘larini shakllantirish va sarflashdagi tartib-qoidalar va boshqalarni belgilab beradi. Byudjet tuzilishining asosini mamlakatning davlat tuzilishi shakli, amaldagi qonun hujjatlari, davlat byudjetining iqtisodiyot va ijtimoiy hayotdagi o‘rni belgilab beradi. Unitar davlatlarda odatda, ikki pog‘onali byudjet tizimi amal qiladi: − davlat byudjeti (bu bo‘g‘in turli mamlakatlarda turlicha nomlanadi, masalan, davlat byudjeti, markaziy byudjet, respublika byudjeti, hukumat byudjeti kabi); − mahalliy (munitsipal) byudjetlar. Federativ asosda tarkib topgan davlatlarda uch pog‘onali byudjet tizimi shakllanganbo‘lib, quyidagibo‘g‘inlarnio‘zichigaoladi: − federal byudjet (turli mamlakatlarda turlicha nomlanadi, masalan: davlat byudjeti, markaziy byudjet, federal byudjet); − federatsiya subyekt(a’zo)larining byudjetlari; − mahalliy (munitsipal) byudjetlar. Jahon amaliyotida davlat tuzilishining shakllariga mos ravishda bir qancha byudjet tuzilishi modellari shakllangan: − markazlashmagan (nomarkazlashgan) model; − markazlashgan model; − aralash model. Byudjet qurilishining markazlashmagan (nomarkazlashgan) modelida markaziy va mahalliy byudjetlar avtonom (mustaqil) bo‘lib, ularning har biri o‘z xarajatlarini to‘liq qoplay oladigan daromad manbalariga ega bo‘ladi. Markazlashgan model barcha darajadagi byudjetlarni yagona davlat byudjetida birlashtirishni nazarda tutadi, bunda markaziy byudjet barcha mahalliy byudjetlar uchun (daromadlilik darajasini) tartibga soluvchilik vazifasini bajaradi. 100 Byudjet qurilishining aralash modeli barcha darajadagi byudjetlarni yagona davlat byudjetida birlashtirishni nazarda tutadi, lekin bunda har bir mahalliy byudjetning o‘z xarajatlarini qoplashga mo‘ljallangan o‘z daromad manbalari mavjud bo‘lgani holda, har bir yuqori turuvchi byudjet o‘zidan quyi turuvchi byudjetlarning daromadlilik darajasini tartibga solish vazifasini o‘taydi. Byudjet tuzilishining har qanday modeli byudjetlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tashkil etish shakli sifatida, quyidagi uchta holatning mavjudligiga asoslanadi: birinchidan, hokimiyatning barcha darajalarida xarajat vakolatlarining aniq chegaralanishi; ikkinchidan, bu vakolatlarni to‘liq bajarish uchun har bir darajadagi hokimiyatning yetarli fiskal resurslar bilan ta’minlangan bo‘lishi; uchinchidan, byudjet tizimidagi vertikal va gorizontal nomutanosiblikni byudjet transfertlari yordamida tekislash va shu asosda mamlakatning barcha hududlarida davlat xizmatlarining bir xildagi standartini ta’minlash. Lekin jahon tajribasi shuni ko‘rsa- tadiki, hech bir mamlakatda fiskal federalizmning eng mukammal modelini yaratishga muvaffaq bo‘linmagan. Mam- lakatlardagi siyosiy, tarixiy va milliy omillarning ta’sirida dunyoda turlicha byudjet tizimlari shakllangan bo‘lib, ular bir- biridan jiddiy farq qilish bilan birga, ko‘p hollarda nazariy jihatdan eng oqilona hisoblangan modellarga ham zid keladi. Yüklə 3,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|