Abdulla sher axloqshunoslik

Hadisi sharif. 
M uham m ad alayhissalomning hayoti va faoliyatlaridan 
so‘z yurituvchi, u kishining diniy-axloqiy ko‘rsatm alaridan tashkil topgan 
m anbalar hadislardir. U lar odatda Hadisi sharif yoxud Sunnat deb ataladi 
h am d a Q u r’ond an keyingi eng ulug‘ kitob hisoblanadi. H adislar yozm a 
em as; o g ‘zaki m an b a lar b o ‘lgani uch u n , ular m ash h u r m u h ad d is- 
had isshunos olim lar to m o n id an yig‘ilib, qiyosiy tarzda o ‘rganilgan va 
ishonchli hisoblanganlari haqqoniylik darajalariga ko ‘ra kitob holiga 
keltirilib, taqdim etilgan. B utun islom olam ida eng nufuzli m an balar 
h iso b la n g a n o ltita « a l-J o m e ’ as-sah ih» m u alliflari aynan b izn in g
V ata n im iz d a n ch iq qan ulam olardir. U lar orasida im om
Ismoil al-
Buxoriy 
(810—869) va uning shogirdi Abu Iso M uham m ad at-T erm iziy 
t o ‘plagan hadislar bizda keng om m alashgan.
Im om Buxoriy hadislarida nam unaviy yoki boshqacha qilib aytganda, 
a x lo q iy -e ’tiqodiy ideal m asalasi b o ‘rtib ko‘zga tashlanadi. M a ’lum ki, 
A lloh inson uch un ideal sifatida olib qaralm aydi, U doim iy azal-abad 
m avjud zot. U insonni yaratgan zot. U ning darajasiga yetib b o ‘lmaydi. 
Faqat ergashish, U k o ‘rsatgan y o‘ldan borish im konigagina egamiz. 
Z e ro un in g surati bizdan yashirin, faqat siyratigina bizga m a’lum . Ideal 
esa o ‘zid a insoniyat 
dunyosida ham ruh, h a m vujud uyg‘unligida 
y ashagan, e ’tiqod va axloqda yuksak nam una b o ‘lgan odam zot tim solini
1 A bu H o m id G ‘azzoliy. M ukoshafat u l-q u lu b . Т ., «A dolat», 2 0 0 2 , 411 -b .
50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

taqozo etadi. Shunday odam zot payg‘am barim iz, ikki olam sarvari 
M u h a m m a d alay h issalo m d ir. U k ish in in g n a m u n a v iy lik , id eallik
xususiyati t o ‘g ‘risida Q u r’oni karim da oyatlar ju d a k o ‘p. Shulardan 
birini keltiram iz: «(Ey m o‘m inlar), sizlar u ch u n A llohning payg‘am bari 
(iy m o n -e ’tiqodi va xulqi atvori)da g o ‘zal n a m u n a bordir» («Azhob» 
surasi, 21-oyat). M uham m ad alayhissalom bu oliy m ajburiyatni a ’lo 
darajada bajardilar. U kishining o ‘zlari sah ob alar bilan suhbatlaridan 
b irida sh u nday deganlar: «M en yaxshi va oliy o d o b va axloqlarni 
kam olotga yetkazish uchun payg‘a m b a r qilib y ub o rild im » 1.
H adislarda M uham m ad alayhissalom Q u r’oni karim oyatlarining 
e ’tiqodiy va axloqiy m ohiyatlarini talq in qilish b aro b arid a o ‘zlarining 
fe’l-atvorlari, axloqiy xatti-h arakatlari bilan nam unaviy siym o sifatida 
■namoyon b o ‘ladilar. H adislarni kuzatib borish m o bayn ida bizda ayol 
kishiga b o ‘lgan islomiy m unosabatning ajoyib n am u n alarin i k o ‘rishim iz 
m um kin. «A l-adab al-m ufrad»dagi 3-hadisni keltiram iz: «M usoviya ibn 
Hayyida (roziyollohu anhu) aytdilarki R asullohdan: Ey, Rasululloh, 
m en yaxshiligim ni kimga qilsam boMadi» — deb so 'ra d im . «Onangga»,
— dedilar. M en shu savolni uch m artab a qaytarsam h a m , R asululloh: 
«Onangga», — deyaverdilar. T o ‘rtin ch i m a rtta so'rag an im d a: «O tangga 
va yaqin b o ig a n qarindoshlaringga», d e d ila r2.
A b u a d - D a r d o ( ro z iy o llo h u a n h u ) r iv o y a t q ilg a n h a d is d a
Payg‘am barim iz aytgan quyidagi so ‘zlarni h a r b ir m u su lm o n n in g axloq 
kodeksi sifatida qabul qilish m um kin:
«Rasululloh m enga quyidagi to ‘qqizta am alni buyurd ilar va dedilarki: 
garchi m ajaqlanib ketsang ham , o ‘td a yondirilsang h a m A lloh taologa 
shirk keltirm a, farz nam ozni q asddan tark q ilm a, uni tark qiluvchi 
kishilardan A lloh taoloning zim m asi ajraydi. M ast qiladigan h aro m
ichim liklarni aslo ichm a, chunki ular h a m m a y o m o n lik larning kalitidir. 
O ta-onan g ga ito a t qil, agar u lar d u n y o d a n voz k ech d e sala r h am
h u rm atlari u ch u n buyruqlarini ijro qil! G a rc h a n d ishboshi b o ‘lgan 
odam dan k o ‘ra o ‘zingni shu am alga m un o sibro q d eb bilsang ham , 
u lar bilan am al talashm a (itoat qil). Y oningdagi ask arlar q o chsa h am
va o ‘zing h alo k atg a uchraydigan boMsang h a m uru sh m a y d o n id a n
q o c h m a ! Q o ‘lin g d a b o r m o l- m u lk in g d a n q a r a m o g ‘in g d a g i a h li