E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi
Yüklə 112 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
9.2. Biologik keksayish
Nafaqat yoshiga toMgan kishilaming ishni davom ettirish istagi va ulardan foydalanish ehtiyoji tibbiyot va ruhiyat ilmi oldiga bir qancha talablar qo‘yadi. Bu talablar M.D.Aleksandrova va uning shogirdlari ta’kidlaganidek, 60 yoshdan oshgan odamlaming somatik sihatliligi ulaming ishlab chiqishda qatnashishiga qanchalik imkon berishini, insonning ruhiy salomatligi ishlashda qay darajada yordamlashishini, sog‘lom keksa odamning psixofiziologik funksiyalari, psixik jarayonlari, shaxsiy xususiyatlari va kasb-korlik uchun zarur talablarga mos kelish-kelmasligini aniqlashdan iboratdir. Shulaming so‘nggi qismini tadqiq qilish bevosita psixologlaming zimmasida boMib, yosh ulg‘ayib borishiga qarab fiziologik funksiyalaming o‘zgarishini psixometriya ma’lumotlariga tayanib muayyan usulda o‘rganilishi lozim. Bu usulda bir qancha elat, jamoa, hududning xuddi shu yoshdagi aholisi bilan solishtiriladi. Tadqiqotning bu usuli ayrim ruhiy jarayonlaming yosh dinamikasini aniqlashga xizmat qiladi. Asab sistemasining qarishi V.D.Mixaylova — Lukasheva, M.M.Aleksandrovskaya kabi olimlaming fiziologik va gistologik tadqiqotlarida keksalaming asab sistemasi, bosh miya tuzilishi o‘zgarishi o‘rganilgan bo‘lib, bu hoi makroskopiya va mikroskopiya ma’lumot lari asosida ifodalangan. Makroskopiya ma’lumotlariga ko‘ra: a) keksalik davrida miyaning og‘irligi 20-30 foiz yengillashadi: b) bir davming o‘zida miya bilan kalla suyagining hajmi o‘rtasida disproporsiya kuchayadi; v) keksayish davrida miya burmalari kamayadi va ariqchalari kengayishi kuzatiladi, bular ayniqsa miya qobig‘ining peshona qismida yaqqol ko‘rinadi va yetuk yoshdagi odamlarga qaraganda 3 -4 ta yo‘l qisqaradi; g) miyaning zichligi ortadi. Mikroskopiyaning natijalariga binoan: 1) nerv hujayralarining umumiy miqdori kamayadi, bu o‘zgarish qobig‘ining III-V zonalarida aniq bilinadi; 2) 236 Purkine hujayralarining miqdori keskin kamayadi, hujayralaming yo‘qolishi yetuk kishilarga nisbatan 25 foiz ko‘p boiadi; 3) nerv hujayralari ajinlashadi: yadro esa noto‘g‘ri ko‘rinishga ega bo‘la boshlaydi; 4) nerv tolalari yolg‘onlashadi; 5) xabar olib boruvchi yo‘lda mielin tolalarining miqdori ozayadi. Sensoi^perseptiv fiinksiyalaming qarishi. Ko‘rish funksiyasining yosh davri dinamikasiga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar mavjud bo‘lib, amerikalik psixolog Kruk tadqiqotining ma’lumotlariga qaraganda, agar vaqt hech bir cheklanmasa, ko‘ruv stimullarini idrok qilish 20-50 yoshli odamlarda bir tekis, aniq va to‘g‘ri amalga oshishi mumkin. Mabodo vaqt cheklangan bo‘lsa, idrok qilinayotgan jism qisqa vaqt namoyish qilinsa, qo‘zg‘atuvchining kuchi o‘zgarib tursa, yoshlar bilan kattalar o'rtasida keskin farq vujudga keladi. Oddiy turmushda bu hoi jismlarga uzoq muddat termulish imkoniyati va sun’iy yorugMikdan foy dalanish ko‘ruv idroki pasayishining oldini oladi va muvaqqat uzilishni barham toptiradi. L.E.Birron va L.Botvinnik, quyidagicha xulosa chiqardilar: sensor informatsiyani qayta ishlash va stimullarni baholash uchun keksa kishilarga ko‘p vaqt kerak. Ko‘rish pasayishini ikkita sababi bo‘lib, bir ko‘z gavharining torayishi, ikkinchisi ko‘z akkomodatsiyasining yomonlashuvidir. S.Pakoning fikricha, idrok qilinayotgan ob’ekt va uning stimullari qanchalik murakkablashib borsa, tajribada yosh davrining farqlari shunchalik ortib boradi. Bir guruh psixologlaming uqdirishicha, idrok funksiyasidagi yosh davriga bog‘liq pasayishning asosiy sabablaridan biri miya po‘stining gnostik zonasidagi neyronlar miqdorining kamayishidir. U.Mayls va A.Uelford uning pasayishini aytganlar. Eshitish. Eshitish qobiliyatining eng yuqori darajasini 14-15 yoshlarga to‘g‘ri keladi, undan keyingi kamolot davrlarida biroz pasayish yuz beradi. Ko‘pgina olimlaining fikricha, inson yoshining ulg‘ayishi bilan eshitishning zaiflashuvi mo‘tadil holat hisoblanib, organizmning biologik qarishi bilan uzviy bog‘liq ravishda kechadi. Ishlab chiqarishdagi kuchli shovqin odamning eshitish qobiliyatini yomonlashtiradi. Eshitish uquvini yo‘qotish erkaklarda ayollarga qaraganda ko‘p uchraydi. Ta’m bilish sezgisida ham yosh ulg‘ayishi va keksalik tufayli ayrim o‘zgarishlar vujudga keladi. Masalan, nordon, shirin va achchiqni sezish 50 yoshgacha keskin o‘zgarmasa-da, lekin undan keyingi o‘sish davrida maza surg‘ichlari miqdorining kamayishi evaziga sezgi chegaralarining kengayishi sodir boMadi. Hid sezgirligining o‘zgarishiga asosiy sabab nerv uchlari va tolalarida karaxtlikning boshlanishidir. Bundan tashqari, hid bilish sezgirligi kamayishining sabablari havoning ifloslanishi, zaharli va koMansa hidli moddalar bilan nafas olish, chekish, oziq-ovqatda A vitamini yetishmasligidir. Keksayganda og‘riq va teri-tuyush sezgirligi ham pasayadi. Tebranish sezgirligi ham yosh o ‘tgan sari yomonlashadi, orqa miyaning orqa qismlaridagi degenativ o‘zgarish ana shu holatni keltirib chiqaradi. 237 9 3 . Keksayish davridagi shaxs psixologiyasi Keksayish davriga 61 (56)-74 yoshli erkak va ayollar kiradilar. Bu davrdagi kishilar xilma-xil xususiyatlari, shaxslararo munosabatlari bilan boshqa yosh davriardagilardan ajralib turadi. Mazkur yoshdagilami shartli ravishda ikkita katta guruhga ajratish mumkin: a) mutlaqo iste’foga chiqqan, ijtimoiy faol boim agan erkak va ayollar; b) nafaqaxo‘r erkak va ayollar, lekin ijtimoiy hayotning u yoki bu jabhalarida faoliyat ko*rsatayotgan keksalik alomatlari bosayotgan odamlar. Ulaming his- tuyg‘ulari yashash tarziga muvofiq namoyon boiadi. Ulaming his-tuyg*ulari vujudga kelishi jihatdan ikki xildir: 1) barqaror kayfiyat, hotirjamlik tuyg‘usiga ega boigan, o‘z qadr-qimmatini saqlayotgan, nufuz talab erkak va ayollar; b) kayfiyati barqaror, osoyishta xulq-atvorli, oila muhitining sardoriga aylangan, tabiat va jamiyat go‘zailiklaridan bahramand boiayotgan, ijtimoiy faoliyatdan qariyb uzoqlashgan, qarilik gashtini surayotgan kishilar. Ulaming bir guruhi moddiy boylik ma’naviyat bilan qo‘shib olib borishga intilsalar, boshqalari to‘plangan moddiy boylik bilan qanoat hosil qiluvchilar, qolgan umrini hotirjam, zahmat chekmay o‘tkazishga ahdu paymon qilgan erkak va ayollardan iboratdir. Mazkur yoshda yuzaga keladigan inqiroz ham mana shu ikkala omilning mahsuli hisoblanadi. Keksayish davrida biologik organning zaiflashuvi psixik jarayonlaming ham o ‘zgarishiga olib keladi. Ruhiy keksayish alomatlari ayollarda ertaroq paydo bo‘ladi. Erkak va ayollar o‘rtasidagi farqlar borgan sari yaqqol ko‘zga tashlana boshlaydi. Bu farqlar bilish jarayonlari (sezgi, idrok, xotira, tafakkur), axioqqacha (farosatlilik, hushyorlik, hoziijavoblik, topqirlik) va aql-zakovat (aql, bilim, ijtimoiy tajriba, mahorat, ijodiy faoliyat, barqaror malaka) kabi ruhiy holatlarda o ‘z aksini topadi. Ayollaming zaifa deb nomlanishi ham bejiz emas, chunki jismoniy zaiflikdan tashqari boshqa ruhiy kechinmalarda ham beqarorlik sezilib turadi (ko‘z yoshi quvonchdan b o isa - irodaning zaifligini ko‘rsatadi, g‘am- g ‘ussa, o‘kinish, tug‘yon sababli b o isa his-tuyg‘uni boshqarish imkoniyati yo‘qligini ko‘rsatadi). Ayollaming tabiiy azobdan (tugish, bola tarbiyasi) tashqari xizmat, oila tashvishi, yumushi, mehr-muhabbatga otashligi, nozik qalbi 238 tashqi qo‘zg‘atuvchilarga tez javob beruvchanligi jihatdan ertaroq qarishga olib keladi (asab sistemasining buzilishi, irodaviy zo‘riqish, aqliy tanglik holatlari). Psixologtar keksayish davridagi erkak va ayollarning ruhiy dunyosini o‘rganish bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borganlar. Amerikalik V.Shevchuk mazkur yoshdagi odamlaming ijtimoiy faoliyatda qatnashishi xususiyatini tekshirib, 65 yoshlilaming 24,1 foizi 70 yoshlilaming 17,4 foizi, 75 yoshlaming 7,7 foizi ijtimoiy faoliyatdan voz kechganligini aniqlagan. Oliy maktab muallimlarining ilmiy mahsuldorligi dinamikasini tadqiq qilgan M.D.Aleksandrova matematika, fizika, biologiya, psixologiya va boshqa sohalaming vakillari o‘rtasida keksayishning birinchi bosqichida (61- 66 yoshlarda) bir oz farq mavjud bo‘lsa-da, uning ikkinchi bosqichida (67-72 yoshlarda) o‘sha tafovut ham yo‘qolib borishini ta’kidlaydi. L.I.Zaxarova esa . keksayish davridagi erkak va ayollarning oliy nerv faoliyatini tekshirib, ularda ranglami ko'rish maydonining chegarasi uchun quyidagilar muhim rol uynashini uqtiradi: 1) ko‘rish yo‘llari analizatori chekka qismlarining holati; 2) markaziy nerv sistemasining umumiy faolligi; 3) insonning yoshi; 4) ko‘rish analizatorining faoliyat ko‘rsatish sharoiti; 5) insonning jinsi. Amerikalik psixolog D.Veksler keksayishda aqlni o ‘lchash uchun 1939 yilda maxsus test ishlab chiqqan va “Katta kishilar aqlini o‘lchash va baholash” nomli kitobida test o‘tkazish usuliyatini batafsil bayon qilgan. D. Veksler tavsiya qilgan formulaga binoan har qanday yoshdagi shaxsning aqliy kamolot darajasini mazkur yoshga munosib tarzda ishlab chiqsa bo‘ladi. Buning uchun muallif aql koeffitsienti atamasidan foydalanadi: Yüklə 112 Kb. Dostları ilə paylaş:
|