Neriman Qurban indd
Yüklə 2,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
məhsulunun yüksək keyfiyyəti uğrunda mübarizə” nümunəsi sa-
yıldı... “Biz ona nail olmuşuq ki, – “Kommunist” qəzetindəki məqalədə deyilirdi, – əski ədib və şairlərimizin çox hissəsi sözdə
Bu çoxdan gözlədiyi “bəraət hökmü”ydü, hələ ki, necə deyərlər, qansız ötüşmüşdü. Başlıcası, əsərin nəyə həsr olun- ması yox, necə yazılmasıdı, yazanın düşüncələrini tam ifadə eləməsidi. “Studentlər”in ikinci kitabı olan “1917-ci ildə” ro- manına bundan sonra bir də əl gəzdirmək fikrindəydi, amma Şuşayla bağlı bir roman da düşünürdü, on səkkizinci yüz illə bağlı tapdığı kitabları oxuyub xeyli qeydlər götürmüşdü. ...Azərbaycan Şura Yazıçılarının ilk qurultayı 1934-cü il iyulun ortalarında oldu. Hacıbaba Nəzərli və Məmmədkazım Ələkbərli sədrlik elədilər, rəyasət heyətinə Ruhulla Axundov,
412 Vsevolod Vişnevski, Məmmədkazım Ələkbərli, Hacıbaba Nəzərli, Məmməd Səid Ordubadi, Cəfər Cabbarlı, Abdulla Şaiq, Süleyman Rüstəmzadə, Mir Cəlal Paşayev və başqaları seçildilər, Mehdi Hüseyn, Sabit Rəhman, Əhməd Triniç, Mi- kayıl Rəfili, Hacıbaba Nəzərli, Vsebolod Vişnevski, Çubar məruzələrlə çıxış elədilər, çağırışlar, vədlər, öhdəliklər bir-bi- rinin ardıca səsləndi. Mehdi Hüseyn çıxışında Yusif Vəzirin “Qızlar bulağı”nı əməlli-başlı təriflədi: “Qızlar bulağı” əsərinin üç böyük qiyməti vardır. Birincisi, ya- zıçı əsərin materiallarını yaхşı təhlil etmiş, bir çoх materiallar (əsərə aid) birbəbir gözdən keçirilmişdir. İkincisi, keçmiş əşirət dövrünün hadisələri, ənənələri yaхşı təfsir olunmuşdur. Üçüncüsü, Yusif Vəzir dilində çoх müvəffəq olmuşdur...” Bu məqamda iclasın sədri Məmmədkazım Ələkbərlinin narahatlıqla qurcalandığını sezdi. Mikayıl Rəfili çıxışının axırında sözü onun romanının üzərinə gətirdi:
Deyəsən, bu Ələkbərlinin heç хoşuna gəlmədi, üzünü natiqə tutdu: “Yoldaş Rəfili, vaхtınız qurtarmışdır!” Onda beynindən keçirdi ki, “Qızlar bulağı”nın taleyi heç də asan olmayacaq... Cəfər Cabbarlının sədrlik elədiyi səhər iclasında sözünü dedi, nəsrdə olan yüksəlişdən, tənqidin nəsrlə ayaqlaşmama- sından, bəzi yazıçıların öz üzərlərində işləməmələrindən, lovğalıq xəstəliyinə tutulduqlarından danışdı. Bu vaxt salon- dakı cavanların arasında narazı sifətlər gördü, istehzalı təbəssümlər sezdi. “Yuxarı”nın məsləhətilə idarə heyətinin sədrliyinə Məmmədkazım Ələkbərlinin namizədliyini irəli sürdülər: 413 gəncdi, cəmi iyirmi doqquz yaşı var, savadlıdı, Moskvada Qırmızı Professorlar İnstitutunu bitirib, əqidəlidi – marksist tənqidin tanınmış nümayəndəsidi. Əl qaldırdılar, seçdilər. Yusif Vəzir buna xüsusi əhəmiyyət vermədi: ədəbiyyat yazıçının beynində və masasının üzərində yaranır, onun seçilməyi məsləhətdisə, qoy olsun. Qurultayın son günündə Rəşid bəy Əfəndiyev, Vsevolod Vişnevski, Aleksandr Şirvanzadə, Abdulla Şaiq, Yefim Qur- viç, Mikayıl Rəfili, Cəfər Cabbarlı, Qantəmir (Əfəndiyev), Məmməd Səid Ordubadi, Əhməd Cavad, Səməd Vurğun, Mehdi Hüseynlə xatirə şəkli də çəkdirəndə birinci sırada Ab- dulla Şaiqlə yanaşı oturdu. Həmin məqamda fikirləşirdi ki, deyəsən, hər şey təzədən başlayacaq, Allah axırını xeyir eləsin.
*** Qurultaydan dərhal sonra neçə illərdən bəri ürəyində sax- ladığı arzusunu yerinə yetirmək fikrinə düşdü: tanıdıqlarının çoxu yayda ailələrini gözəl guşələrə istirahətə aparırlar, amma o indiyədək buna imkan tapmayıb. Bir az maaşından artırıb, “Qızlar bulağı”nın və tərcümələrinin qonorarını alıb, bu məbləğlə bir ay hamının təriflədiyi Qusarda istirahət eləmək olar. Dostu Hacıağa İbrahimbəyli də hey təkidlə ora çağırır.
Yığışdılar, qatarla Xaçmaz stansiyasına gedib, maşınla Qu- baya yollandılar. Arvadının səssiz xoşbəxtliyi, Orxanla Fikrətin sevinci hələ dünyaya heyrətlə baxıb ilk kəlmələri deyən qızının gülüşləri qəlbinə rahatlıq gətirirdi. Bu anları illərlə gözləmişdi, xəyalında canlandırmışdı. Gec oldu, amma gerçəkləşdi: hələ qırx yeddi yaşı var, yəqin, ömür də bir qədər möhlət verəcək. Qubada iki gün ləngiməli oldular. Hacıağa onu belə tezliklə buraxmaq istəmirdi, üstəlik, sən demə, yerli maarif işçiləri Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin gəldiyini eşidib görüş- 414 mək arzusunda olduğunu bildiriblər. Görüşlərə, çıxışlara, məclislərə o qədər meyil göstərməsə də, boyun qaçıra bilmədi. Neçə ay idi ki, ədəbi aləm “Qızlar bulağı”ndan danışırdı, ro- man barədə müəllimlərin fikrini bilmək də maraqlı olardı. Səhəri gün Qusara yola düşəndə hələ o görüşün təsiri al- tındaydı: yazdıqları haqqında ancaq xoş sözlər eşitmişdi, həm də başlıcası, fikirlər sadə, aydın, qərəzsiz, gurultulu ədəbi ibarələrdən uzaq idi. Qusarda kirayələdikləri ev dəbdəbəsiz, ancaq səliqəliydi, geniş həyəti, həyətin ortasında iri ceviz ağacı vardı; uşaqlar həyətdə asudə oynayır, ailəlikcə yeməklərini ağacın altında açdıqları süfrədə yeyirdilər. Dincəlməyə gəlsə də, özüylə ki- tab, yazı dəsti, qəzet-jurnal da götürmüşdü, bazarlıq eləyib əyər-əskiyi yoluna qoyandan sonra oxuyub qeydlər aparırdı. “İstirahətə gəlmisən, yoxsa yazıb-pozmağa? – Bilqeys xa- nım hərdən ərklə dillənirdi. – Bir az da dincəl”. “Mən ürəyimi boşaldanda dincəlirəm də, Bulqu”, – Yusif Vəzir gülümsünürdü. Bir neçə gün sonra qəfil qonaqları da gəldi: Bilqeyis xanı- mın dayısı qızı texnikumu bitirib Qusara təcrübəyə göndə- rilmişdi, bacısı Aliyə və qardaşı Ağaməmməd də onu yerləşdirmək məqsədilə tək qoymamışdılar. Əlbəttə ki, qo- naqları belə tezliklə buraxmadılar, günlər daha da maraqlı keçməyə başladı. Tez-tez hazırlıq görüb Qarabulaq meşəsinə gedirdilər, çay kənarı, bulaq başı, dincəlməyə gələnlərin mu- siqili səs-küyü ruhlarını oxşayırdı. “Vallah, az qalıram, Bakıdakı işimi atıb bura gəlim, ya da Şuşaya gedim”, – həsrətilə dillənirdi, dərhal da xəyal onu çəkib Cıdır düzünə, Topxana meşəsinə, İsa bulağına aparırdı. “Yenə Şuşa yadına düşdü... – Bilqeyis xanım bacılara pıçıl- dayıb başını bulayırdı. – Heç yadından çıxır ki...” “Gedə bilmədim Şuşaya, – Yusif Vəzir gözləri yol çəkə- çəkə papiros yandırırdı. – Atamı itirdim, anamı itirdim, bacı- larım qürbətdədi, qardaşımın indi qəbri də yoxdu... Dağılmış yurdumuzu görməyə ürəyim tab gətirməz...” 415 Bilqeyis xanım dayısı oğluna göz-qaş eləyir, Ağaməmməd də dərhal əl-ayağa düşürdü: “Bəlkə, nərd ataq? Bəs Balabəy əmidən nərdi niyə aldıq, gedəndə o kişiyə nə cavab verərik?” Bu sözlərlə çöhrəsindəki duman dağılır, xatirələrin cəngindən qurtulub gerçək həyata qayıdırdı...
*** İstirahətləri yaxşı keçdi. Bakıya qayıdanda özünü gümrah hiss eləyirdi, portfelindəsə xeyli qeydləri vardı. O qeydlərdən birini “Qusar mülkədarları” adlı hekayəyə çevirib qəzetə verdi. Yenə institutda dərslər, ailə qayğıları, masa arxasında keçən gecələr başladı. Uşaqların bağçadan gətirdikləri sual- larla məşğul olmaq, onlara nağıllar oxumaq da lazım gəlirdi. Bəzən Süleyman Saninin “Qorxulu nağıllar”ını, bəzən fransız nağılları istəyir, atalarının yazdığı “Məlikməmmədin na- ğılı”nısa əzbərdən bilirdilər. Məmməd Səid Ordubadinin yaxınlıqdakı on yeddi nömrəli binada yaşadığından xəbər tutmuş, az sonra ailəliklə get- gəlləri başlamışdı; Səməd Vurğun Lermontov küçəsində bi- rotaqlı mənzilə köçmüşdü, tez-tez küçədə rastlaşırdılar; “Ya-
olurdu, kinoya get-gedə maraq artdığını görüb ssenarinin necə yazıldığını da öyrənirdi... O günlərin birində parlamentdən tanıdığı Rəhim bəy Vəkilovun intihar elədiyini Farizdən eşidəndə çox sarsıldı. 1923-cü il tuthatutunda müsavatçı kimi ələ keçib sürgünə göndərilmişdi, qayıdandan sonra Bakı-Culfa dəmir yolunda işləyirdi. Amma rahat buraxmamışdılar, nəticəsi də bu ol- muşdu. Sonra Xudadat Məlikaslanovun həbs olunub sürgünə göndərildiyindən xəbər tutdu. Onu parlamentdən tanıyırdı, Milli Şuranın üzvü, dəmiryol, poçt teleqraf, sonra sənaye və ticarət naziri, hökumət sədrinin birinci müavini olmuşdu.
416 Axır vaxtlar elmlə məşğul olan adamın quruluşa hansı təhlükə törətdiyini başa düşə bilmirdi. O biri ilin ilk günü Cəfər Cabbarlının vəfatını eşidib daha bir sarsıntı keçirdi: otuz beş yaşında bu qədər yazıb-yarada- san, əlbəttə, buna ürək dayanmaz. Cümhuriyyət illərində eyni cəbhədəydilər, yəqin, Cəfər də onun kimi həmişə keçmişlə bağlı səksəkə içində yaşayıdı; proletar tənqidçilərin amansız “ifşa”larından salamat qurtarmışdısa, deməli, anası namaz üstəymiş. Əcəlsə aman vermədi, çox tez apardı. “Mirzə Cəlil, Əbdürrəhim bəy, Cəfər... Üçü də qışda rəhmətə getdilər...” O axşam dəfndən qayıdandan sonra fikir- li-fikirli dilləndi. “Bu hardan ağlına düşdü?” – Bilqeyis xanım çayı masanın üstünə qoyub təəccüblə soruşdu. “Heç, – papiros yandırıb mətbəxin nəfəsliyini araladı, – otağın qapısını ört, uşaqlara soyuq olar”. “Bu bayram günlərində özünə istirahət ver, papirosu da az çək”, – arvadı yataq otağının qapısını çəkib geri dönəndə dilləndi. “Olmur, Bulqu, olmur, – gözlərini pəncərədən bayıra dik- di. – Elə bil, mənim də vaxtım daralır...” “Sən Allah, elə demə, nə olub, hər şey yaxşıdı”. Arvadının səsinin titrədiyini sezib geri dönəndə onun gözlərində yaş gördü. “Yaxşı, ağlama, – onu sinəsinə sıxıb saçından öpdü, – hə, hər şey yaxşıdı... – Sonra gülümsədi. – Sən yat, mən bir az işləmək istəyirəm... Onda ÜİK(b)P MK Siyasi Bürosunun 12 dekabr 1932-ci il qərarıyla 1933-cü il ərzində əsaslı təmizləmələrin nəzərdə tu- tulduğunu, amma bir sıra səbəblər üzündən üç il gecikdirildi- yini çox az adam bilirdi... İndi “sosial cəhətdən yad elementlər”ə, keçmiş müxa- lifətçilərə “etibarsızlar” və “məsləyinə dönük çıxmışlar” da əlavə olunacaqdı... Hələ ki səksəkəli sakitlik pozulmamışdı... |