Редаксийа щейяти
Yüklə 2,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
134 mik-fizioloji inkişafın zəifliyi uşaqların əhvali-ruhiyyəsini aşağı salır, ətraf aləmə münasibəti dəyişir və onun haqqında fikir söyləməyə, bilik əldə etməyə marağı azalır. Altıyaşlıların bir qismində eşitmə qabiliyyətinin normal inkişaf etmədiyindən bəzi səsləri – s\ ş, r\ y, r\l, g\d və s. – fərqləndirə bilmirlər. Bu da nitqdə bəzi sözlərin qarışdırılmasına səbəb olur. 1-ci sinif şagirdlərinin təfəkkürü öz konkretliyi, obrazlılığı, qavranan əşyaların müəy- yən şəraitlə bağlılığı ilə fərqlənir. Təfəkkür cism və hadisələrin mahiyyətini, mühüm əlaqə və münasibətlərini əks etdirir. Təfəkkür varlığin insan beynində ümumiləşmiş inikasıdır. O, duy- ğu, qavrayış və təsəvvürlə, bir sözlə, hissi qavrayışla sıx bağlıdır. Təfəkkür prosesində uşaqlar qavraniımış cisimlər qrupuna aid olan ümumi, həm də mühüm cəhətləri ayırır və onları söz- lərlə ifadə edirlər. 1-ci sinif şagirdlərinin təfəkkürü həm də konkretliyi, əyaniliyi, lakin düz- gün ümumiləşdirmə qabiliyyətinin olmaması ilə xarakterizə edilir. Cins və növ anlayışını bil- məmək onlar üçün xarakterikdir. Uşaqların təfəkkürünün inkişafı onların nitqlərinin inkişafı ilə qarşılıqlı əlaqədədir. Fi- kir sözlərlə ifadə olunur. Nitq fikrin varlığıdır. Rabitəli, dəqiq, obrazlı nitqin inkişafı təfəkkür inkişafının çox mühüm mərhələsidir. Savad təlimi dövründə şagirdlərin nitqinin normal inkişafı onların məntiqi təfəkkü- rünün inkişafında, nəticə etibarı ilə, oxu yazı vərdişlərinin yaranmasında mühüm əhəmiyyətə malikdir. Uşaqların nitqindəki bu və ya digər xarakterik nöqsanlar (tıntınlıq, pəltəklik, kəkələ- mə, yerli şivə xüsusiyyətləri, lüğət ehtiyatlılığının kasıblığı, tavtoloji nöqsanlar və s.) onların savada yiyələnmələrinə bir əngəl olur. Belə uşaqlar nitq səslərini düzgün eşidə və tələffüz edə bilmədiklərindən təhlil-tərkib prosesində fəallıq göstərmir, düzgün oxumaq və yazmaq vər- dişinə yiyələnməkdə çətinlik çəkirlər. Altıyaşlıların bir qismi müstəqil mühakimə yürütməkdə, öz fikrini ardıcıl mühakimə etməkdə çətinlik çəkir, halbuki şifahi nitqin müstəqil mühakimə yürütmə bacarığının inkişafı son dərəcə zəruridir. Şagirdlərin nitq mədəniyyətinin inkişafında bu sadalanan amillərin nə- zərə alınması vacib şərtlərdən biridir. “Ona görə də ibtidai siniflərdə nitq mədəniyyətinin inki- şafı üzərində işin sistemli və məzmunlu təşkili üçün əvvəl onların I sinifdə dərs ilinin başlan- ğıcında nitq xüsusiyyətləri dəqiq öyrənilməlidir” [6, 357]. İbtidai sinif şagirdlərinin nitqinin inkişaf etdirilməsində situativ vəziyyətin (nitq mühi- tinin) yaradılması zərurəti bir metodik vasitə kimi meydana çıxır. Bu zaman şagirdlərdə hər hansı bir hadisənin məzmununu, mahiyyətini olduğu kimi nağıl etmək arzusu, həvəsi oyanır. Nitq situasiyası anlayışına təkcə metodik anlayış kimi baxmaq düzgün deyil. Eyni zamanda buna linqvistik anlayış kimi də baxmaq lazımdır. Bu anlayışlar qarşılıqlı əlaqədə olmaqla hər ikisi nitq praktikasında, fikri ifadə prosesində meydana çıxır. Lakin bunları (situasiyanı) bir- birindən fərqləndirmək zəruridir. Linqvstik anlayış kimi nitqdə xahiş, əmr, təsdiq, rədd, kinayə, istehza və s. təsvir olunan ifadə vasitələri qrammatik situasiya yaradır. Metodik anlayış kimi isə nitq situasiyasının mahiyyəti ibtidai sinif şagirdlərinin oxun- muş materialların, baxdıqları şəkillərin məzmununu, təbiət üzərindəki müşahidələrini, gör- düklərini, qarşılaşdıqları hadisələri və s. olduğu kimi, təbii formada həyatdakı danışıq tərzinə yaxın şəkildə ifadə etməsindədir. Bundan başqa şagirdlərin öz aralarında danışmaları, söhbət etmələri hər dəfə yeni situasiyada baş verir. Nitq situasiyasını təbii və süni situasiya olmaqla iki növə ayırır. Nitq mədəniyyətinin inkişaf etdirilməsi üzrə işlər aparılarkən istər təbii, istərsə də süni situasiya prosesində fikrin tematikası müəyyənləşməlidir. Bunlar çox vaxt tərtib olunan hekayənin keyfiyyətlə ifadəsini təmin edir, nitq inkişafı sistemindəki mövqeyini müəyyənləşdirir. Mövzular həyatımızın, məişətimizin müxtəlif sahələrini əhatə etməli, şagird- |