Aparan yol kimi

  ictimai  rəy,  insanın  şəxsi 
əqidəsinin  gücü  ilə.  Hüquq 
dövlətin,  sosial  sərəncam   xarakterli, 
rəsm i  elan  olunan  normalarıdır,
  əxlaq  isə, 
ictimai  şüurda yaşayan, 
daxili kateqoriyadır.
İnsanın  ruhi  tələblər  anlayışım 
düzgün  başa  düşməsi  və  real 
həyatda 
onlara 
əməl  etməsi, 
şəxsiyyətin 
mənəvi  nüfuzunun 
formalaşmasını  təmin  edir. 
Ədəb
  -   insan  əməlləri  haqda  ümumi 
təsəvvürlərə  əsaslanan  və  cəmiyyətdə  qəbul  edilən  insan  davranışı 
normalarıdır.  İnsan  davranışının 
mənəvi  dəyər  və  motivlərinin, 
vəzifə,  əməl  və  məsuliyyətinin  əsasında,  həyatın  məna  və  məqsədi 
haqda  təsəvvürləri  durur. 
İnsanın  ruhi  şüuru
  -   onun  ailə  və  yaşadığı 
sosial  mühitdə  aldığı  mədəni  tərbiyənin  məhsulu  olan  əqidə,  hiss, 
meyllər  və  vicdanıdır.  İnsanın  ruhi  mədəniyyəti 
maraqların 
toqquşduğu  zaman  meydana  çıxır.  İnsanın  ədəbliliyi  özünü  insan 
ləyaqətinə  hörmətdə,  duyğulu,  mülayim,  xeyirxah  və  qayğıkeş 
olmaqda göstərir.
H üquq  və  əxlaq
 -  tarixi  hadisə  olmaqla,  cəmiyyətin  sosial-mədəni, 
iqtisadi  və  siyasi  təsirlərinə  uyğun  dəyişir.  Dünya  mədəniyyətinin 
inkişaf  tarixi  göstərir  ki,  insanın  bioloji  xarakteri  və  həyat  forması
72
Fuad  Məmmədov
Kulturologıva effektivli hovat vo foalivvoto aparan vol
ardıcıl olaraq insaniləşir, vəhşilikdən ruhi tərəqqiyə qədər  qabaqlayıcı 
hərəkət  edir.  İnsan  əxlaqının  humanistləşməsi  tarixi  onun  atavizm, 
hannibalizm,  qəddarlıq,  mədəniyyətlərarası  obyektiv  və  subyektiv 
ziddiyyətlərin  aradan qaldırılmasında,  bərabərlik və ədalətin  təsdiqi, 
şəxsiyyətə hörmətdə ifadə olunur.
Feodalizm və ilkin kapitalizm  cəmiyyətində bərabərlik eyni  zümrə 
və  ya  eyni  sinfi  mədəniyyət  tipi  daxilində  başa  düşülürdü.  Bu, 
davranış  və  siyasətdə  ikili  əxlaq  və  ikili  standartların  yaranmasına 
səbəb olaraq, insanı cəmiyyətdən аул salmışdır. Demokratik quruluşlu 
cəmiyyətlərdə  bu  tendensiyanın  qarşısı  tədricən  alınır.  Həm  əxlaq, 
həm  də  hüquq,  sabit  normalar  (qayda  və  cərəncamlar)  baxımından, 
ədalət  və  mütləq  olan  haqda  xalqın  iradəsini  və  onun  ümumbəşəri 
təsəvvürlərini  ifadə  edir.  Burada,  insanın  hüquq  və  azadlıqlarının 
müdafiəsi, əhalinin şüurluluğu və sosial  fəallığının artımı demokratiya 
mədəniyyətinin inkişaf faktorlarından biri kimi çıxış edir.
Adamların  maraq  və  tələbatlarının 
obyektiv 
mövcudluğuna 
əsaslanan  sosial-mədəni  fəaliyyət  də,  ətraf  aləmi  dəyişməyə  imkan 
verən,  iradə  azadlığını  nəzərdə  tutur. 
İradə  azadlığı
  həm  seçim 
azadlığını,  həm  də 
demokratik  cəmiyyətdə  insanın  məsuliyyətini 
müəyyən  edir.  Bu  baxımdan,  təbiət  və  cəmiyyətlə  həmahəng  olan 
şəxsiyyətin  insanlıq və müdriklik səviyyəsini  səciyyələndirən, yüksək 
ağıl,  hiss  və  davranış  mədəniyyətini  formalaşdırmaq  demokratik 
dövlətlərin  mühüm  sosial  və  siyasi  vəzifəsi  olur.  Şəxsiyyətin  yüksək 
mədəniyyətinin formalaşdırılması zamanı  qabaqlayıcı sosial  tərəqqini 
təmin  edən,  həyat  fəaliyyəti  texnologiyalarının 
təkmilləşməsinə 
ekspert 
yardımı,  dövlət  siyasətinə  isə  praktik  təsir  göstərmək 
qabiliyyətinə  malik  ziyalılam  rolu  hədsiz  dərəcədə  artır.  Əlverişli 
sosial-mədəni  mühitə 
malik 
cəmiyyətlərdə,  icbariliyin  tədricən 
insanın  ruhi  vəzifəsinə  keçməsi  üçün,  ruhi  tələbat  və  sosial  ədalətin 
həyat qanununa çevrilm əsi
  ücün  geniş imkanlar açılır.
Ayn-aynlıqda  hüquq 
və  əxlaq  daxilində,  eləcə  də 
birlikdə, 
hüquqla əxlaq arasında elə 
obyektiv  və subyektiv ziddiyyətlər ola  bilər 
ki,  qanun  və  onun  praktik  icrası,  vicdan  və  rəsmi  əxlaqın  tələbləri, 
vicdan və hüquqi qanunlar, eləcə də milli və bəşəri dəyərlər arasındakı 
ziddiyyətlərlə  şərtlənsin.  Bu  ziddiyyətlərin  aradan  qaldırılması 
cəmiyyətin  daxili  mədəniyyət səviyyəsi  və  düzgün elmi  yanaşmadan
73

---

Kuad  Mammadov
Kulturologiva cffektivli havat  va faalivvata aparan vol
o  zaman  asılı  olur  ki,  şəxsiyyət  və  cəmiyyətin  inkişaf maraqlarına 
cavab  verən  mənəvi  prinsip,  ideal, mədəni-mənəvi  dəyərlər  prioritet 
əhəmiyyət  daşısın.  Əxlaq  -  insanın  vicdanı  ilə  idarə  edilərək,  onun 
xoşməqamlılığını  nəzərdə  tutursa,  hüquq  -  qoyulan  qaydaların  sosial 
səmərəliliyindən  çıxış  edir.  Bəzən  əxlaqi  səbəblər  insanı  öz  hüquqi 
vəzifələrini yerinə yetirməsinə mane olur.
Real  həyatda  olan  insan  konfliktləri  və  ideoloji  ziddiyyətlərdə 
əxlaqın  rolunu  anlamaq  üçün, 
“q ə ti"   və 
“ş ə rti"   imperativ 
anlayışlarına  müraciət  etmək  lazım  gəlir.Klassik  alman  fəlsəfəsinin 
banisi 
İmmanuil  Kant 
hesab  edirdi  ki,  millətin  mədəniyyətinin 
mahiyyəti 
insanın  ictimai 
dəyəri  ilə  müəyyən  olunur.  Kant 
mənəviyyat  meyarı  olaraq,  “qəti  imperativ” (şərtsiz  hökm)  anlayışını 
irəli  sürür.  İnsanı  inkişafin  məqsədi  elan  edərək,  o,  “aprior  prinsip” 
əsasında öz “mənəvi  qanununu” qurur və hesab  edir ki, qəti  imperativ 
ümumi 
xarakter  daşıyaraq, 
insanların  bərabərliyi  prinsipinin 
reallaşmasına  yardım  etməlidir.  Qəti  imperativdən  fərqli  olaraq,  şərti 
imperativin  fəlsəfəsi  makiavellizm  fəlsəfəsinə  əsaslanaraq  (məqsəd 
vasitəni  doğruldur), 
belə  səslənir  :  “məqsədin  vasitəçisi  əməldir”. 
Beləliklə,  şərti  imperativin  əsasını  fərdi  maraqların  əkslikləri  təşkil 
edir,  bu isə, mənəviyyat meyarı  və sosial  münasibətlərin ahəngdarlıq 
əsası  kimi,  onun  rolunu  aradan  qaldırır.  Lakin  bəşər  tarixi  bizə  real 
həyatdakı  dəyərlərin 
maraqlara  qurban  verilməsi 
hallarına  dair 
sonsuz  nümunələr  nümayiş  etdirir  ki,  bu  da  insanlar  və  xalqlar 
arasında konfliktlərə, ümumən isə sosial gərginliyə gətirib çıxarır.
Sosial  ziddiyyətlərin  səviyyəsinin  azaldılması  üçün  yüksək  ruhi 
mədəniyyətə,  müəllif nüfuzundan  elmi  biliyə  və  təcrübəyə,  şüurluluq 
və  məsuliyyətə  doğru  hərəkətə  nail  olmaq,  düzgün  sosial-mədəni 
siyasətin  yetişdirdiyi  cəmiyyətin  universal  ruhi-mədəni  dəyərləri 
əsasında  şəxsiyyətin  tam  inkişafını  nəzərdə  tutan  “Homo  Cultural” 
tipli  yeni  insanın  formalaşdırılması  həyata  keçirilməlidir.  Yalnız  bu 
zaman  şəxsiyyətlə  cəmiyyət  arasındakı  ziddiyyətlər,  münasibətlərin 
harmoniyası ilə əvəz oluna bilər.
Uayt  qanununa  görə,  cəmiyyətdə  mədəniyyətin  dəyişməsi  ilə 
insanın davranışı da dəyişir.
Bu  baxımdan,  demokratik  cəmiyyətin,  əxlaq  və  hüquq  vasitəsi  ilə 
həll  edilən,  strateji  vəzifələrindən  biri,  ümumi  maraqlar əsasında  ölkə
74
Fuad  Mammadov
Kulturologiva effektivli havat ta faalivvao aparan yol
vətəndaşlarının  mədəni  eynilik,  birlik  və  bərabərliyinə  nail  olmaqla, 
şəxsiyyət  və  cəmiyytin  məqsəd  ümumiliyini  nəzərdə  tutan  ümumi 
sosial mədəniyyətin formalaşdınlmasıdır.
• 
Elitar və kütləvi mədəniyyət