AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
127 
Bakı neft sənayesinin məhsullarını  Mərkəzi Rusiya və dünya 
bazarlarına kütləvi sürətdə  çıxarmaq mümkün oldu. 
Azərbaycanın iqtisadi həyatının yeni meyllərini diqqətlə 
izləyən görkəmli maarifçi-demokrat Həsən bəy Zərdabi Bakı-
Tiflis dəmir yolunun çəkilməsini Azərbaycanın iqtisadiyyatına 
neft sənayesindən sonra güclü təsir gösitərən ikinci ən mühüm 
amil hesab edirdi. XIX əsrin axırlarına yaxın Zaqafqaziya 
dəmir yolunun ümumi axınında Bakı-Tiflis xəttinin payı 98 faiz 
təşkil edirdi. Xətdə ən intensiv iş Bakı stansiyasında görülürdü. 
Təkcə 1890-cı ildə buradan qərb istiqamətində 55,2 milyon pud 
yük daşınmışdı, Bakı-Tiflis xəttinin yerdə qalan stansiyaların-
dan isə cəmi 20, 86 milyon pud yük yola salınmışdı. 
Bu minvalla, neftin və neft məhsullarının Qara dəniz 
limanlarına, oradan da Avropa bazarlarına ucuz başa gələn 
yolla daşınmasının təmin olunduğu dəmir yolu, kapitalistləri 
istehsalı genişləndirməyə sövq edirdi. 1877-ci ildən 1882-ci 
ilədək olan dövrdə neft hasilatı 11,6 milyon puddan artıb 50 
milyon puda çatmışdı və ya dörd dəfə çoxalmışdı, neftin və neft 
məhsullarının daşınması isə 6 milyon puddan artıb 31 milyon 
puda çatmışdı, yəni 5 dəfə çoxalmışdı. 1883-cü ildən 1900-cü 
ilədək həm neft hasilatının, həm də daşınmasının səviyyəsi 
misli görünməmiş  dərəcədə yüksəlmişdi. Hasilat 60,4 milyon 
puddan artıb 603,8 milyon puda çatmışdı  və ya 10 dəfə 
çoxalmışdı; neftin və neft məhsullarının daşınması 34,2 milyon 
puddan artıb 443,1 milyon puda çatmış  və ya 13 dəfə ço-
xalmışdı. XIX əsrin axırlarına yaxın neftin və neft məhsu-
llarının ümumi daşınmasının 20 faizi dəmir yolunun payına 
düşürdü. Bu fakt onu da göstərir ki, neft məhsullarının dənizlə 
daşınması üstünlük təşkil edirdi. Bakıda neft sənayesinin 
coşğun inkişafı Bakı limanından daşımaların həcmini xeyli 
artırmışdı. Məsələn, 1893-cü ildən 1901-ci ilədək Xəzərdə yük 
dövriyyəsi iki dəfədən çox artmışdı. Gəmiçiliyin inkişafı ilə 
əlaqədar olaraq ticarət limanları-Petrovsk, Krasnovodsk, 
III mühazirə 
 
 
128
Həştərxan və Bakı da inkişaf edirdi. XX əsrin əvvəllərində Bakı 
ticarət limanı yük dövriyyəsinin həcminə görə Rusiyanın bütün 
ticarət limanları arasında birinci yeri tuturdu. Daşınan yüklər 
arasında neft emalı məhsulları daha çox idi. Nəticədə ən iri neft 
sənaye fırmaları-«Nobel qardaşları şirkəti», «Xəzər-Qara dəniz 
cəmiyyəti» və sahibkar H.Z.Tağıyev özlərinin neft daşıyan 
gəmi donanmalarını yaratdılar. 
Neft sənayesinin inkişafında nəqliyyatın rolu neft 
məhsullarının daşınmasını  və satışını sürətləndirməklə yanaşı, 
həm də 1883-cü ildən başlayaraq dəmir yolu özü neft yana-
cağının istehlakçısına çevrilmişdi.  Əvvəllər neftayırma za-
vodlarında istehsalat tullantısı kimi alınan mazutdan indi 
yanacaq kimi istifadə olunurdu. Bu illər  ərzində  Xəzər dənizi 
və Volqa çay donanmaları, habelə Rusiyanın Mərkəzi sənaye 
və Orta Volqa rayonlarının fabrik-zavod müəssisələrinin 
əksəriyyəti neft yanacağı istehlakçısı olmuşdu. Belə bir şəraitdə 
iri neft sahibkarları xam neftdən ancaq kerosin deyil, daha çox 
mazut alınmasının xeyrini aydın görürdülər. Həm də mazuta 
görə, çar hökumətinə vergi ödənilmirdi. «Nobel qardaşları 
şirkəti» uzun müddətli müqavilələr üzrə dəmir yollarına mazut 
satmaqda xüsusi fəallıq göstərirdi. 1892-ci ildə Rusiya 
imperiyasının daxilində  sərf edilən 110 milyon pud neft 
yanacağının 50 faizi dəniz və çay gəmiçiliyinin, 28 faizi fabrik-
zavod sənayesinin, 22 faizi dəmir yolu nəqliyyatının payına dü-
şürdü. Bu, neftayırma sənayesinin inkişafında mühüm amilə 
çevrilib, neftayırma zavodlarında emalın strukturunu xeyli 
dəyişdirdi. Əgər əvvəllər neftayırma zavodlarında xam neftdən 
kerosin istehsal edilərkən onun qalığı (təqribən 60-70 faiz) 
lazımsız tullantı kimi dənizə atılırdısa və ya xəndəklərdə 
yandırılırdısa, sonrakı illərdə mazut istehsalı neftayırma 
zavodlarının başlıca məqsədi oldu. Bakının neft sənayesi 
«kerosin sənayesi»ndən «mazut sənayesi»nə çevrildi. 
1859-cu ildən etibarən Bakının quberniya şəhəri və çox 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
129 
iri neft mərkəzi kimi inkişafı bu qədim şəhərin arxitekturasına 
və demoqrafıyasına güclü təsir göstərdi. Bakının ictimai-
sahibkar həyatı  İçəri  şəhərin dar küçələrindən kənara, geniş 
meydana çıxdı.  İçəri  şəhərin həndəvəri Bakının  əsas  ərazisi 
oldu. XIX əsrin son rübündə Bakıda tikinti inşaat işləri sahəsi 
361,8 hektaradək (52,4 faiz) genişləndirildi, tikililərin sayı isə 
9.282-dək (46,9 faiz) artdı. Şəhərin mərkəzində passajlar, 2 və 
3 mərtəbəli daş binalar, iri dükanlar, mehmanxanalar, ticarət-
sənaye firmalarının, bankların binaları, klublar, teatrları olan 
yaraşıqlı küçələr, Birja, Quba, Teatr meydanları, Qubernator, 
Sisianov, Mariya, Parapet bağları salındı.  Şəhərin bu cür 
inkişafı onun əhalisinin dinamizminə güclü təsir göstərdi. 
«Mənzil məsələsi və onun həllinin sosial sınaqları» (SPB,1908) 
kitabında Avropanın iri şəhərləri əhalisinin 100 il ərzində artımı 
haqqında məlumat verilmişdir. Məlumatdan görünür ki, 
əhalinin sayı Berlində 6 dəfə, Brüsseldə 5 dəfə, Londonda 4 
dəfə artmışdı. Bakı bu göstəriciyə görə  həmin  şəhərləri 
ötmüşdü. XIX əsrin ancaq son rübündə şəhərin əhalisinin sayı 
7,4 dəfə artmışdı (15.105 nəfərdən 111.904 nəfərə çatmışdı). 
Yerli və  gəlmə  əhalinin nisbəti bu cür idi: yerli əhali-36 faiz, 
gəlmə  əhali-64 faiz. Gəlmə  əhalinin 34,8 faizi rus, 17,1 faizi 
erməni, 2,2 faizi alman, 1,7 faizi yəhudi, 0,8 faizi polyak və i.a 
idi.  Şəhər  əhalisinin tərkibində rusların və ermənilərin sayının 
bu qədər çox olmasının səbəbi təkcə iqtisadi inkişafla bağlı 
deyildi,  əsas etibarilə çarizmin əhalini köçürmə siyasətinin 
nəticəsi idi. Bakının silklərinə  gəlincə, dvoryanlar və 
məmurların çoxunu ruslar, ermənilər arasında isə tacirlər və ru-
hanilər çoxluq təşkil edirdilər. Bakının yerli əhalisi-azərbay-
canlılar arasında  əsilzadələr və meşşanlar çox idi. Ötən  əsrin 
axırlarına yaxın  şəhər  əhalisinin böyük bir hissəsi, yəni 88,5 
faizi sənaye-ticarət sahəsində çalışırdı. 
Bakının maliyyə  vəziyyətinə  nəzər salarkən burada da 
nadir dinamizm görürük: XIX əsrin son iyirmi beş ili ərzində 
III mühazirə 
 
 
130
şəhərin gəliri 28 dəfə çoxalıb 51 min manatdan 1.423 min 
manata çatmışdı. Bakının bələdiyyə tarixindən belə bir fakt 
maraq doğurur: XIX əsrin axırlarında  şəhərdə ayrı-ayrı 
şəxslərin xeyriyyəçilik işləri üçün ayırdıqları xüsusi kapitalın 
məbləği cəmi 20.472 manat idi, o cümlədən vur-tut 100 manat 
məbləğində toxunmaz kapital var idı. Bu rəqəmlər  şəhərin 
xüsusi kapitalının son dərəcə az olduğunu göstərir, halbuki 
yaradılan sərvət cəhətdən Rusiyada heç bir şəhər Bakı ilə 
müqayisə edilə bilməzdi. 
 
2. Əhalinin tərkibində sosial dəyişikliklər  
 
XIX yüzilliyn II yarısında  Şimali Azərbaycanın ictimai-
iqtisadi həyatında baş verən dəyişikliklər burada burjua 
cəmiyyəti təbəqələrinin formalaşmasına zəmin yaradırdı. 
Şimali Azərbaycanı imperiyanın mərkəzi rayonlarının 
sənayesi üçün satış bazarı  və xammal mənbəyi kimi 
qiymətləndirən çarizmin müstəmləkə siyasət ilə, ilkin kapital 
yığımı  mənbələrinin məhdudluğuna, XIX əsrin II yarısında 
Azərbaycan kəndində feodal qalıqlarının qalmasına 
baxmayaraq, diyarda burjuaziyanın təşəkkülü prosesi gedirdi. 
Özlərinin bütün məhdudluğuna baxmayaraq, XIX yüzilliyin 70-
ci illərində keçirilmş burjua islahatları bu prosesə müsbət təsir 
göstərirdi. 
Şimali Azərbaycanda sənaye və ticarət 
burjuaziyasının formalaşması prosesi, həmçinin  əsrin sonunda 
kredit-bank sisteminin meydana çıxması  və inkişaf edərək 
iqtisadi həyatda birinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb etməsi ilə daha 
da sürətləndi. 
Yüzilliyin son rübündə  Şimali Azərbaycan sənayesinə 
əvvəlcə rus, 80-ci illərdən isə xarici kapital axını gücləndi.  
Rusiyanın digər bölgələrinin burjuaziyası kimi, Şimali 
Azərbaycan burjuaziyası da siyasi mənafelərin ümumiliyi 
baxımından vahidlik təşkil edirdi. 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
131 
Şimali Azərbaycanın xırda burjuaziyası çoxsaylı idi. 
Onun tərkibinə xırda sənətkar-kustar müəssisələrinin sahibləri, 
kiçik tacirlər və binəkdarlar, xidmət sahəsindəki xırda 
müəssisələrin sahibkarları  və b. daxil idi. Öz sosial təbiətinə 
görə, ümumiyyətlə  xırda burjua olan kəndlilərə  gəldikdə isə, 
islahatdan sonrakı bütün Rusiyada olduğu kimi, burada da onlar 
parçalanır, bir qütbə varlı  kəndlilər, qolçomaqlar, digərinə isə 
muzdla işləyən kəndlilər, yoxsullar cəmləşirdi. 
Bütövlükdə  Şimali Azərbaycan sənayesinin aparıcı 
sahəsində-neft sənayesində Azərbaycan milli burjuaziyasının 
iqtisadi mövqeləri güclü deyildi. Hələ 1872-ci ildə, iltizam 
sisteminin ləğv edildiyi ilk vaxtlarda, neftli sahələrin 13 
sahibkarı içərisində Azərbaycan kapitalı ancaq 2 kapitalistlə 
təmsil olunmuşdu. 
XIX yüzilliyn 70-90-ci illərində  Şimali Azərbaycanda 
intensiv surətdə  fəhlə – işçi təbəqəsinin formalaşması prosesi 
gedir, alət və vasitələrdən məhrum olan, əksər hissəsi kənd 
təsərrüfatı ilə  əlaqələrini kəsmiş  və ya əlaqələri zəifləmiş, iri 
müəssislərdə cəmlənən, uzun illər boyu sənaye və nəqliyyatda 
çalışan sənaye kadrları yaranırdı. 
XIX yüzilliyin ikinci yarısında sənaye kapitalizminin 
inkişafı, burjuaziyanın  əmələ  gəlməsi ilə eyni zamanda fəhlə 
təbəqəsinin formalaşması prosesi gedirdi. Bu proses o dövr 
Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi həyatında  ən 
mühüm hadisələrindən biri idi. Şimali Azərbaycan fəhlə 
kadrlarının formalaşması prosesinə sosial-iqtisadi münasibətlər, 
əhalinin sosial və milli tərkibinin özünəməxsus xüsusiyyəti, 
çarizmin müstəmləkə siyasəti ilə bağlı olan yerli cəhətlər də öz 
təsirini göstərmişdir. 
70-80-ci illərdən etibarən Şimali Azərbaycanda fəhlələrin 
sürətlə  təşəkkül tapması ilə bağlı idi. Belə inkişafın ardınca 
labud olaraq, o dövrün ictimai istehsal münasibətlərinin  ən 
kəskin surətdə dağılması prosesi başlayırdı.  
III mühazirə 
 
 
132
XIX yüzilliynin ikinci yarısında  Şimali Azərbaycanda 
kapitalizmin inkişafı, iqtisadi və mədəni mərkəzlərin yüksəlişi, 
ümumi bazarın yaranması, cəmiyyətin strukturunun dəyişməsi, 
milli burjuaziyanın və  fəhlə  təbəqəsinin formalaşması – bütün 
bu proseslər Azərbaycan millətinin təşəkkülünün ilkin obyektiv 
şərtləri oldu. 
Digər millətlər kimi, insanların sabit, tarixi birliyi kimi 
formalaşmış Azərbaycan milləti də feodal pərakəndliyinin ləğv 
edilməsi prosesində, iqtisadi birlikdə dil, ərazi, mədəniyyət, 
şüur və psixoloji birliyin qovuşması əsasında meydana gəlir və 
inkişaf edirdi. 
İqtisadi  əlaqələrin möhkəmlənməsinin vacib şərti Azər-
baycan millətinin ərazi birliyi idi. Uzun əsrlər boyu Azərbaycan 
xalqı  şimalda Böyük Qafqaz dağlarından, cənubda Qızıl Üzən 
çayına qədər, şərqdə Xəzər dənizindən, qərbdən isə Gürcustana 
qədər olan ərazidə yaşamışdı. Yadelli işğalçılara qarşı 
uzunmüddətli mübarizənin gedişində Azərbaycan xalqı öz 
dövlətçiliyini, öz ərazi birliyini yaratmışdı. 
Bununla belə, Azərbaycan ərazisi iki dövlət—Rusiya və 
İran arasında bölüşdüruldüyündən Azərbaycan millətinin 
təşəkkülü prosesi özünəməxsus şəraitdə gedirdi. 
Şimali Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilası ilə 
ölkədəki feodal ara müharibələrinə son qoyulsa da, ərazi 
bütövlüyünə, yalnız azərbaycanlıların müxtəlif dövlət 
birliklərinin tərkibində olması deyil, həm də  Şimali 
Azərbaycanın Rusiya imperiyasının daxilində müstəqil 
birləşdirici təsərrüfat-inzibati və siyasi vahid kimi mövcud 
olamaması mane olurdu. 
XIX yüzilliyin ikinci yarısı  Şimali Azərbaycanda həm 
sənətkarlıq və  sənaye, həm də  kənd təsərrüfatı sahələrində 
natural istehsalın ictimai istehsala çevrildiyi bir dövr idi, 
Kapitalizmin inkişafı 
nətiçəsində 
Şimali Azərbaycan 
iqtisadiyyatının dünya bazarına cəlb edilməsi onun iqtisadi 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
133 
birliyinin təşəkkülünü şərtləndirirdi. 
Bu cəhətdən Bakı çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Neft 
və onunla bağlı digər sənaye və ticarət sahələrinin yüksəlişi, 
mədəniyyətin inkişafı  şəhərin görkəmini və orada yaşayan 
əhalinin tərkibini dəyişdirdi. Bakı çox böyük kapitalist şəhəri, 
Azərbaycan millətinin təşəkkülünün başlıca mərkəzi oldu. 
Dəmir yollarının çəkilişi, dəniz nəqliyyatının inkişafı, 
rabitə yollarının yaxşılaşdırılması və s. feodal munasibətlərinin 
dağılmasına, kənd təsərrüfatı sahələrinin ixtisaslaşmasına, bazar 
üçün istehsalın genişlənməsinə yardım göstərdi ki, bu da əmtəə 
istehsalının və kapitalist munasibətlərinin inkişafını 
sürətləndirirdi. 
Bu dövrdə iri kapital sahibləri olan azərbaycanlılar bir 
sıra ən mühüm təsərrüfat sahələrinin inkişafında müəyyənedici 
rol oynayırdılar. Xəzər dənizi nəqliyyatında, ipək və tütün 
sənayesində, müxtəlif liflərin emalında, çəltiktəmizləmə, 
kərpic, mexaniki istehsalda və s. sahələrdə milli kapitalın 
xüsusi çəkisi yüksək idi. Bundan başqa, Azərbaycan 
kapitalistləri torpaq sahələri  əldə etməyə  və yaşayış binaları 
tikintisinə xeyli vəsait sərf edirdilər. 
Formalaşmaqda olan Azərbaycan millətinin aparıcı 
qüvvəsinin  əsasını Bakıda və  Şimali Azərbaycanın digər 
şəhərlərində olan sənaye müəssisələrinin sahibkarları, gəmi 
sahibləri, iri ev sahibləri, tacirlər, ziyalılar və b. təşkil edirdi. 
Məlum olduğu kimi, Şimali Azərbaycan aqraq ölkə idi və 
onun  əhalisinin böyük hissəsi kənd təsərrüfatı ilə  məşğul 
olurdu. Buna görə  də azərbaycanlıların burjua milləti kimi 
təşəkkülü heç də yalnız cəmiyyətin  əsas zümrəsinin – 
Azərbaycan burjuaziyası  və  fəhlələrinin başlıca mənbəyi olan 
Bakı ilə  və  həmçinin burjua cəmiyyətinin təbəqələrinin 
formalaşdığı  qəzalardakı  sənaye mərkəzləri ilə deyil, həm də 
yeni intişar edən kənd təsərrüfatı istehsalı ilə bağlı idi. 
 
XIX yüzilliyin ikinci yarısında kənd təsərrüfatı is-
III mühazirə 
 
 
134
tehsalının özundə burjua cəmiyyətlərinə xas olan meyllər uzə 
çıxır, təsərrufatın kapitalizməqədərki formalarının kapitalist 
formasına keçməsi baş verir, doğulmaqda olan kənd 
burjuaziyası nümayəndələrinin fəaliyyəti genişlənirdi. Bu 
dövrdə  Şimali Azərbaycanın iqisadiyyatı üçün belə bir hal 
xarakterik idi ki, kənd təsərrufatının  əsas sahələrindən olan 
bağçılıq, heyvandarlıq (nisbətən) az dərəcədə kapitalist 
dövriyyəsinə cəlb olunmuşdu. 
Əmtəə-kapitalist istehsalının, ticarət əkinçiliyinin inkişafı 
feodal münasibətlərini zəiflədir və qəzalar arasında sıx iqtisadi 
əlaqələrin yaranmasına, kənd təsərrüfatında kapitalizmin 
inkişafına şərait yaradırdı. Bu inkişaf kəndlilərin təbəqələşməsi 
ilə müşayiət olunmaqla, kəndlilərin çoxəsrlik  ətalətini dağıdır, 
kəndlilikdən çıxma ilə müşayiət edilir, kəndli kütlələrini 
hərəkətə  gətirirdi. Azlıq təşkil edən varlıların təsərrüfatının 
inikşafı, minlərlə  kəndlinin müflisləşməsi və muzdurların 
sırasına keçməsi – Azərbaycan kəndinin kapitaltsi təkamülünün 
mahiyyəti belə idi. 
Beləliklə, XIX yüzilliyin sonunda əmtəə-pul 
münasibətlərinin intensiv inkişafı  nəticəsində Azərbaycan 
kəndində qapalılığın köhnə dayaqları dağılır, daxili əlaqədər 
yaranır və möhkəmlənir, kənddə keyfiyyətcə yeni təbəqələr- 
kənd burjuaziyası  və  fəhlələr meydana gəlirdi. Kəndin bütün 
ölkə ilə daimi iqtisadi əlaqələrə  cəlb edilməsi Azərbaycan 
millətinin təşəkkülü prosesinin ümumi xarakter kəsb etməsini 
göstərirdi. 
Azərbaycan millətinin təşəkkülü milləti xarakterizə edən 
bütün  əlamətlərin inkişafında və möhkəmlənməsində ifadə 
olunurdu. Azərbaycan dili insanların ünsiyyət vəsitəsi kimi, 
ümummilli dil idi. Yadelli işğalçılara qarşı çoxəsrlik 
mübarizəyə, assimilyasiya siyasətinə baxmayaraq, Azərbaycan 
xalqı öz dilini qoruyub saxlaya bildi. 
Feodal qapalılığının aradan qalxması, iqtisadi və mədəni 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
135 
mərkəzlərin yaranması,  əhalinin sosial-iqtisadi fəallığının 
artması, ölkənin ayrı-ayrı rayonları arasında iqtisadi və mədəni 
əlaqələrin güclənməsi Azərbaycan milli dilinin inkişafı üçün 
şərait yaradırdı. Azərbaycan dilində ilk qəzet olan «Əkinçi»nin 
nəşri, mətbuatın, kitab nəşrinin daha da inkişafı, Azərbaycan 
ədəbiyyatının M.F.Axundov kimi nəhənglərinin pyeslərində 
əks olunan demokratik cərəyanın formalaşması kimi amillər 
ədəbi dillə xalq danışıq dilinin yaxınlaşmasına yardım etmiş və 
Azərbaycan millətinin təşəkkülünün ilk mərhələsində milli dilin 
inkişafına təkan vermişdir. 
Azərbaycan dilinin lüğət tərkibi getdikcə  zənginləşir və 
bu dil ədəbiyyatda, elmdə, məişətdə  və  təsərrüfat həyatında 
ümummilli və vahid dil olurdu. 
Millətin mühüm əlaməti milli mədəniyyətin, şüur və psi-
xologiyanın spesifik, özünəməxsus ümumiliyi idi. Milli 
mədəniyyətin özünəməxsusluğu Azərbaycan xalqının 
vərdişlərində,  ənənələrində, məişətində  əks olunurdu. 
Azərbaycan millətinə xalqdan irsi olaraq əməksevərlik, 
azadlıqsevərlik, mərdlik keçmişdi. Azərbaycanlıların milli 
xarakterində qonaqpərvərlik, böyüklərə hörmət, xeyirxahlıq, 
yoldaşlığa və dostluğa sədaqət özünü aydın göstərirdi. 
Azərbaycan  ədəbiyyatının M.F.Axundov, C.Məmməd-
quluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, H.Zərdabi, və b. bu kimi 
bir çox görkəmli nümayəndəsi mədəniyyəti yeni ideya 
məzmunu ilə  zənginləşdirir, demokratik istiqaməti inkişaf 
etdirirdilər. Onların  ədəbi və elmi publisistik fəaliyyəti, 
Azərbaycan teatrının və  mədəni-maarif müəssəsələrinin 
yaranması, maarifdə, incəsənətdə, musiqidə, xalq yaradıcılı-
ğında yeni əlamətlərin meydana gəlməsi, digər xalqların 
mədəninyyətinə geniş maraq Azərbaycan xalqının oyanmaqda 
olan milli şüurunu səciyyələndirən əlamətlər idi. 
 Burjuaziyanın bir çox liberal baxışlı nümayəndələri də 
Azərbaycan xalqını maarifə və elmə çağırırdılar. Bakıda çıxan 
III mühazirə 
 
 
136
«Kaspi» qəzetinin  ətrafında  Əhməd bəy Ağayev,  Əli bəy 
Hüseynzadə,  Əlimərdan bəy Topçubaşov kimi maarifpərvər 
xadimlər toplaşmışdılar. 
Məlumdur ki, Rusiyada çar hökuməti tərəfindən «Azər-
baycan» və «azərbaycanlı» terminlərinin işlədilməsinə icazə 
vermirdilər. Azərbaycanlıları müsəlman, tatar adlandırırdılar. 
Lakin Azərbaycan ideyası Azərbaycan ziyalıları  tərəfindən 
yaşadılırdı. 
M.F.Axundoun, H.Zərdabinin işlətdiyi «millət» anla-
yışının  ədəbiyyatda və  mətbuatda meydana çıxması XIX 
yüzlliyin ikinci yarısına aiddir. XIX yüzilliyin 80-cı illərində 
nəşr olunan və öz səhifələrində Azərbaycan milliyyəti ideyasını 
geniş  təbliğ edən «Kəşkül» qəzeti isə ilk dəfə «Azərbaycan 
milləti» anlayışını işlətdi. 
1891-ci ildə «Kaspi» qəzetində Məhəmməd ağa Şaxtaxtlı 
«Zaqafqaziya müsəlmanlarını necə adlandırmalı» məqaləsində 
bu türkdilli millətin azərbaycanlı olduğunu bildirmişdir. 
1892-ci ildə Kamal Ünsizadə xalqımızda milli şüuru 
oyatmaq məqsədi ilə «Azərbaycan» adlı  qəzet çıxarmağa tə-
şəbbüs göstərmiş, ancaq çar hökuməti buna icazə verməmişdi.
 
 
Bütün bunlar maarifçi ziyalılarımızın Azərbaycanlılıq 
ideyasını yaşatdığını aydın göstərir. XX əsrin  əvvəllərində bu 
ideyanı siyasi doktrina şəklində həyata və siyasi səhnəyə M. Ə. 
Rəsulzadə çıxartmışdır. 
Beləliklə, XIX yüzüiiliyn ikinci yarısında intensiv şəkildə 
azərbaycanlıların millət kimi formalaşması prosesi gedirdi. 
Bütün başqa millətlər kimi, təşəkkül tapmaqda olan 
Azərbaycan milləti bütün təbəqələri, sosial qruplar və zümrələri 
birləşdirirdi. 
Azərbaycan millətinin təşəkkülü prosesini Şimali Azər-
baycanın müstəmləkə  vəziyyəti məhdudlaşdırırdı. Rusiyanı 
xalqlar həbsxanasına çevirən, qeyri-rus xalqlara qarşı amansız 

Şimali Azərbaycan XIX əsrin  
70-ci illəri – XX əsrin əvvəllərində 
 
137 
istismar siyasəti yeridən çarizm ucqarlarda, o cümlədən Şimali 
Azərbaycanda feodal münasibətlərini qoruyub saxlamağa 
çalışır,  ərazidə  sənaye və  mədəni mərkəzlərin yaranmasını, 
təhsilin, xüsusən ana dilində təhsilin yayılmasını ləngidirdi ki, 
bu da Şimali Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin, daxili 
iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələrin geniş inkişafına mane olurdu. 
 
3. Milli azadlıq hərəkatı. Birinci dövr 
 (1875-1904-ci illər) 
 
Milli azadlıq hərəkatı Azərbaycan tarixinin şanlı 
səhifələrindən biridir. Başlanğıcını 1875-ci ildən götürən bu 
hərəkat dörd dövrə bölünür. Birinci dövr 1875-ci ildən 1904-cü 
ilə  qədərki dövrü əhatə edir. Şərti olaran «Əkinçi dövrü» 
adlanan bu illərdə  hərəkatın ideya cücərtiləri dünyaya 
gətirilmiş, onun ideoloji prinsipləri, nəzəri əsasları hazırlanmış, 
milli oyanış baş vermişdir. 1905-1917-ci ilin fevralı  hərəkatın 
ikinci dövrüdür. Bu illərdə  hərəkat açıq siyasi mübarizə 
səhnəsinə çıxaraq öz siyasi tələblərini Rusiya imperatorluğunun 
yüksək dövlət idarələri qarşısında qoydu. Onlar təkcə tələb irəli 
sürməklə  məqsədə çatmağın mümkün olmadığını görüb siyasi 
partiyalar (İttifaqi-müslimin, Difai, Müsavat) və  təşkilatlar 
yaratdılar. Milli azadlıq hərəkatının üçüncü dövrü 1917-ci ilin 
fevralından 1918-ci ilin mayına qədər davam etmişdir. Bu 
dövrdə milli hərəkat Rusiyanı demokratik federativ 
respublikaya çevirmək, onun tərkibində Azərbaycan türklərinin 
milli-muxtar cümhuriyyətini yaratmaq səviyyəsinə qalxıb 
keyfiyyətcə yeni bir mərhələyə – islamçılıq, «ümmətçilik» 
buxovunu qırıb türkçülük mövqeyinə yüksəldi. 1918-ci ilin 
martından sonra hərəkat müstəqil milli dövlətin yaradılması 
uğrunda mübarizəyə qalxmış  və onu uğurla başa çatdırmışdır. 
Dördüncü dövr 1920-ci ilin aprelindən 1991-ci ilin 18 
oktyabrına qədərki dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə sovet işğal 
sisteminə qarşı müxtəlif yollarla, açıq və ya gizli, güclü və ya 
III mühazirə 
 
 
138
zəif formada olsa da, mübarizə aparılmış, bunun üçün qizli 
təşkilatlar yaradılmış, respublikada yaşayan vətənpərvərlər, 
ölkəni tərk etmiş siyasi liderlər mühacir təşkilatlarını, 
mətbuatını yaratmış, nəhayət SSRİ-də yaranan daxili və xarici 
vəziyyətdən istifadə edərək 1991-ci il oktyabrın 18-də Dövlət 
müstəqilliyi bərpa edilmişdir. 
Məlumdur ki, çar Rusiyası XIX əsrin  əvvələrində 
Azərbaycanı işğal etməyə başlayarkən qarşısında milli birliyini 
anlamış bir Azərbacyan deyil, bir-birinin müqəddəratına laqeyd 
xanlıqlardan ibarət zəif bir məmləkət görmüşdü. Ancaq bu 
dağınıqlıq yalnız Azərbaycana məxsus olmayıb, feodalizm 
dövrünü yaşayan qonşu  ərazilərə  də aid idi. Qonşulardan fərq 
yalnız burasında idi ki, Azərbaycan dağınıqlıqdan  əvvəl  əsrlər 
boyu davam edən vahid dövlət həyatını da yaşamış olduğunu 
xatırlayırdı. Bu zən-gin siyasi keçmişlə yanaşı, Azərbaycan 
qüdrətli bir ədəbiyyata, maddi və  mənəvi mədəniyyətə malik 
idi. Bu səbəbdən Azərbaycan işğalçı Rusiyadan mədəni 
səviyyəcə heç də geridə qalmırdı,  əksinə üstün idi. Belə ki, 
Rusiyada qədim dövrlərdən 1861-ci ilə qədər rəsmən bir köləlik 
rejimi mövcud idi. Belə rejimdə  hər cür haqq və hüquqdan 
məhrum kəndli bazarda bir əşya kimi satılırdı. XIX əsrin rus 
qəzetlərində  və jurnallarında tez-tez belə elanlar oxumaq 
mümkün idi: «Köhnə bir araba və iki qız satılır. Gənc və 
sağlam olan qızlar toxumaq da bacarırlar. Təcrübə üçün 
baxmaq mümkündür». 
Məlumdur ki, çar Rusiyası Azərbaycanda siyasi, iqtisadi 
və  mənəvi sahələrdə müstəmləkəçi siyasət həyata keçirirdi. 
İmperatorluq  əsarət atlına saldığı xalqların, o cümlədən 
Azərbaycan türklərinin milli varlığını danmağa çalışırdı. 
Ümumdövlət idarəçiliyi sistemində  əsir xalqların torpaq, ərazi 
bütövlüyünü göstərə biləcək «Azərbaycan», «Gürcüstan» kimi 
anlayışlar yox idi. Bunların əvəzində ancaq «Bakı quberniyası», 
«Yelizavetpol quberniyası», «Tiflis qubarniyası» adlı vilayətlər