Azərbaycan Respublikasının Diplomatiya Tarixi
Yüklə 4,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
hərbi İnqilab Şurasının üzvü
Q.K.Orconikidze ilə sıx əlaqələndirirdilər. A.İ.Mikoyan başda olmaqla, "Azərbaycan" bolşevikləri XI Qırmızı Ordunun Azərbaycanı işğal etmək planlarının həyata keçirilməsində, işğal əməliyyatının vaxtının müəyyən edilməsində fəal iştirak edirdilər. XI Ordu aprel ayının 26-da artıq Azərbaycan sərhədlərini keçmiş, aprelin 27-də Quba və Qusar işğal edilmişdi. 1418
Hərbi qüvvələr əsasən, Qərb cəbhəsində olduğu üçün XI Qırmızı Orduya qarşı Samur sərhəd qoşunlarının müqaviməti ciddi itki ilə nəticələndi. Hərbi nazir S.Mehmandarovun aprel ayının 27-də ordunun yerləşdiyi qərb cəbhəsinə vurduğu təcili teleqramın da heç bir əhəmiyyəti olmadı. O, bildirirdi: "Bolşeviklər Yalama stansiyasına hücum edib, içəriyə doğru hərəkət edərək, Xudatı tutmuşlar, vəziyyət böhranlıdır. Əmr edirəm, elə bu gün hər birində 500 tüfənglidən az olmayaraq, Qazaxdan bir batalyon və Gəncədən bir batalyonu Qızılburuna göndərin". 1419
1415 Интернациональная помощь XI армии в борьбе за победу Советской власти в Азербайджане. Документы и материалы. 1920-1921 г. г.Баку, 1989, с.19 1416
Bakıda vəziyyət haqqında G.Orconikidzenin V.İ.Leninə və G.V.Çiçerinə teleqramı. 23.04.1920.//RDSSTA, f.85, s.13, i.6, v.l 1417
Azərbaycan sülh şərtlərini diktə etməyin zəruriliyi haqqında G.Orconikidzenin V.İ.Leninə və Q.V.Çiçerinə teleqramı. 24.04.1920.// RDSSTA, f.85, s.13, iş.7, v.l 1418 Токаржевский Е.A. Из истории иностранной интервенции и гражданской войны в Азербайджане. Баку, 1957. 1419
Стeклов А. Армия Мусаватского Азербайджана. Баку, 1928. с.43. 408
Respublikanın Sovet Rusiyası tərəfindən təcavüzə məruz qaldığı, sərhədlərinin pozulduğu barədə Azərbaycan hökuməti aprelin 27-də müttəfiqlərin Tiflisdəki nümayəndələri Qraf de Martelə, polkovnik Qabbaya və H.Luko təcili məlumat göndərdi. Azərbaycan hökuməti müttəfiqlərin nümayəndələrindən xahiş edirdi ki, Ermənistanın Azərbaycana yenidən hücum etməməsi üçün Ermənistan hökumətinə təsir göstərsinlər. Çünki, baş vermiş təcavüz aktı ilə əlaqədar hökumət öz qoşunlarını Qarabağdan və Ermənistanla sərhəd rayonlarından çıxarmağı planlaşdırırdı. 1420
Müttəfiqlərin nümayəndələri elə həmin gün Ermənistan hökuməti ilə əlaqəyə girdilər. Aprel ayının 28-də Ermənistan hökuməti bildirdi ki, onların orduları dayandıqları mövqelərdən irəliləməyəcək və Azərbaycana hücum etməyəcəklər. Bunun müqabilində onlar bir sıra şərtlər irəli sürürdülər. 1421 Lakin
gec idi. Aprelin 28-də artıq Bakı tutulmuş, rus qoşunları Kürdəmir və Yevlaxa qədər irəliləmişdilər. Sovet Ordusunun Bakıya yaxınlaşdığı məqamda - aprelin 27-si gündüz saat 4-də Azərbaycan bolşevikləri, RK(b)P Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı bürosu və fəhlə konfransı adından XI Ordu dəstələrinin Biləcəri stansiyasında dayanmasına arxalanaraq, respublika parlamentinə hakimiyyəti təhvil vermək haqqında ultimatum təqdim etdilər. Aprelin 27-də axşam belə bir ultimatum hələ yaranmamış Azərbaycan Sovet hökuməti Qırmızı donanmasının komandanı Çingiz İldırımın imzası ilə parlamentə verildi. Orada deyilirdi: "Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının Qırmızı Donanması Sizə təklif edir ki, yubanmadan hakimiyyəti yoldaş Nəriman Nərimanov başda olmaqla, Azərbaycan fəhlə-kəndli hökumətinə verəsiniz. Bu halda Qırmızı Donanma milliyyətindən asılı olmayaraq, Bakının bütün əhalisi üçün sülh və sakitliyin qorunacağına təminat verir. Cavab bu sənəd alınandan sonra iki saat ərzində verilməlidir, əks təqdirdə atəş açılacaqdır". 1422
Qeyd etmək lazımdır ki, hələ bundan xeyli əvvəl böhranlı mart günlərində, ümumiyyətlə, 1920-ci ilin baharında Azərbaycan parlamenti və hökumətində fikir ayrılıqları yaranmışdı. Şimaldan təhlükə reallaşdıqca Sovet Rusiyasına qarşı sərt xəttin tərəfdarı olan xarici işlər naziri F.Xoyski qrupu ilə, güzəştçilik siyasətinin tərəfdarları olan daxili işlər naziri M.Hacınski qrupu arasında ixtilaflar dərinləşmişdi. F.Xoyski tərəfdarlarının M.Hacınski tərəfdarlarını hökumətdən uzaqlaşdırmaq tələbi axıra çatdırılmadı. M.Hacınski daxili işlər nazirliyindən uzaqlaşdırılsa da, hökumətdə yeni mühüm bir vəzifə - ticarət və sənaye naziri
1420 Le 28 avril 1920 Télégramme à chiffrer № 28-29 Haut Commissaire Français Constantinople Pour Diplomatie Communiquer Amiral. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 12; Azərbaycan hökumətinin qraf de Martelə, polkovnik Qabbaya və K.Lyükə təcili diplomatik məlumatı. 27.04.1920. //ARPİİCPİHDA, f.276, siy.9, iş 15, v.43. 1421
Ermənistan Respublikasının Gürcüstanda diplomatik nümayəndəsi Tumanyanın Ermənistan XİN-nə teleqramı. 29.04.1920.//ARPİİCPİHDA, f.276, siy.9, iş 15, v.45. 1422 Çingiz İldırımın Azərbaycan Parlamentinə ultimatumu. 28.04.1920. // RDSSTA, f.85, s.27, i. 313,v.20 409
vəzifəsini tutdu. Aprelin əvvəllərində hökumət böhranı baş verdikdə isə yeni hökuməti təşkil etmək M.Hacınskiyə tapşırıldı. Lakin o, müxtəlif bəhanələrlə yeni hökumətin təşkil edilməsini yubadır, bolşeviklərlə birlikdə koalisyon hökuməti yaratmaq üçün bolşevikləri hökumətə daxil olmağa çağırırdı. Son anda bolşeviklər hökumətə daxil olmaqdan imtina etdilər. 1423 Bütün qeyd edilən məsələlərlə yanaşı, 1920-ci ilin aprelində olmuş ciddi hökumət böhranı da öz növbəsində XI Qırmızı Ordunun Bakıya daxil olması üçün əlverişli şərait yaradırdı. Hökumətdə olan fikir ayrılıqları parlamentdə siyasi partiyalar arasındakı fikir ayrılıqlarını da gücləndirdi. Bu parlamentin sonuncu təcili iclasında özünü qabarıq şəkildə nümayiş etdirdi. Həmin vaxt Bakıya səfər edən Gürcüstan Müdafiə Nazirliyinin yüksək rütbəli əməkdaşı general Q.Kvinitadze öz xatirələrində yazır ki, 1920-ci ilin aprelində Azərbaycan ziyalıları arasında, əsasən, üç meyl var idi. Ziyalıların böyük hissəsi Türkiyəyə meylin tərəfdarı idi, ikinci hissə Azərbaycanın tam müstəqilliyinə üstünlük verirdi, üçüncü az bir hissə isə, bu və ya digər bayraq altında Rusiyaya birləşməyə tərəfdar idilər. Denikinin məğlubiyyəti və bolşeviklərin bilavasitə Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşmasından sonra bu meylin tərəfdarları güclənmişdi. 1424
Kəskin diskussiyaların gedişində sosialist fraksiyası və onlara yaxın olan fraksiyalar hakimiyyəti bolşeviklərə vermək tələbini müdafiə etdilər. Həmin axşam Parlamentdəki tarixi çıxışında M.Ə.Rəsulzadə göstərirdi: "Qardaşlar! Qarşımızda bir ultimatum durur. Burada təslimdən bəhs edilir. Fəqət qardaşlar, təslim nə deməkdir. Kimə görə mövqeyimizi tərk edirik? Bizə deyirlər ki, hüdudlarımızdan keçən ordunun başında Nicati adında bir türk komandanı var. Rusiyadan gələn bu təcavüzkar ordu təxminən bilirəm ki, həyat və ölüm mübarizəsi aparan Türkiyəni xilas etmək üçün gedir. Qardaşlar! Türkiyə Azərbaycanın xilaskarıdır. Millətimizin amalını uca eyləyən müqəddəs bir məmləkətdir. Onun xilasına gedən bir qüvvəni biz, məmnuniyyətlə yola salarıq. Fəqət bir şərtlə ki, bu qüvvə bizim azadlığımızı, müstəqilliyimizi çeynəməsin. Halbuki qardaşlar, bizdən soruşmadan torpağımıza keçən hər hansı bir qüvvə dostumuz deyil, düşmənimizdir. Duyduğumuz bu təbliğat düşmən təbliğatıdır. Bizi aldadırlar. Yalandır, gələn rus ordusudur. Onun istədiyi 1914-cü il hüdudlarını almaqdır. Anadolunun imdadına getmək bəhanəsi ilə yurdumuza girən işğal ordusu buradan bir daha çıxmaq istəməyəcəkdir. Rusiya ilə anlaşmaq üçün hökuməti mütləq bolşeviklərə təslim etməyə, ultimatumu qəbul etməyə ehtiyac yoxdur. Bu ultimatumu kəmali nifrətlə rədd edirik... İstiqlalımızı göz bəbəyi kimi müdafiəyə qərar verən bir məclisin dinlədiyi bir ultimatumu qəbul etməsi, hökuməti öz əliylə dost cildinə girmiş bir düşmənə təslim etməsi deməkdir.
1423 ARDA, f.970, s.l, i.224, v.5 1424 Генерал Г.И.Квинитадзе. Мои воспоминания в годы независимости Грузии, с. 162 410
Biz buraya millətin iradə və arzusu ilə gəldik, bizi buradan yalnız qüvvət və süngü çıxarmalıdır". 1425
M.Ə.Rəsulzadə və Şəfi bəy Rüstəmbəyovun kəskin etirazlarına baxmayaraq, iclas axşam saat 11-də hakimiyyəti dinc yolla bolşeviklərə vermək haqqında qərar qəbul etdi. Hökumət öz fəaliyyətini dayandırdı. M.Ə.Rəsulzadə deyirdi: "...Yazıqlar olsun ki, biz "Bir kərə yüksələn bayraq bir daha enməz" idealına etdiyimiz afərinləri unutduq, canımız və malımız qorxusundan bu istiqlal bayrağını qırmızı bir bezə dəyişdik". 1426
Azərbaycan Parlamentinin hakimiyyəti təhvil vermək haqqında qərarında deyilirdi: "Sizin 27 aprel tarixli məktubunuzu müzakirə edərək, onun məzmununu indiki vəziyyətlə tutuşduraraq, bizim seçdiyimiz komissiya sizin təklifinizi, о cümlədən: 1. Sovet hakimiyyətinin idarə etdiyi Azərbaycanın tam müstəqilliyinin qoruyub saxlanılmasını; 2. Azərbaycan Kommunist Partiyasının yaratdığı hökumətin müvəqqəti orqan olacağını; 3. Нər hansı kənar təzyiqdən asılı olmayaraq, Azərbaycanın əsl idarə formasını fəhlə, kəndli və əsgər deputatlarının timsalında Azərbaycanın ali qanunvericilik orqanının yaranacağını; 4. Hökumət idarələrindəki qulluqçuların tutduğu vəzifələrdə qalmasını (yalnız vəzifəli şəxslər əvəz olunur); 5. Yeni yaradılmış kommunist hökumətinin hökumət və parlament (keçmiş - C.H.) üzvlərinin həyat və mülkiyyətinin toxunulmazlığını təmin edəcəyini; 6. Qırmızı Ordunun döyüşlə Bakı şəhərinə daxil olmasına yol verməmək üçün tədbirlər görüləcəyini; 7. Yeni hökumətin Azərbaycanın müstəqilliyini tapdalamaq məqsədilə hər hansı bir kənar həmləyə (haradan olursa-olsun) qarşı qəti tədbirlərlə və əldə olunan bütün vasitələrlə mübarizə aparacağını nəzərə alıb Azərbaycan parlamenti bu şərtlərə əməl edəcəklərini bildirdikləri üçün səs çoxluğu ilə hakimiyyəti müsəlman kommunistlərinə vermək barədə qərar qəbul edir. 1427
getmək bəhanəsi ilə Biləcəri stansiyası yaxınlığına gəlib çatmış XI Qırmızı Ordu Bakıya daxil oldu. İşğal faktı başa çatdıqdan sonra yeni hakimiyyət aprel ayının 29-da gündüz saat 14-də Sovet hakimiyyətinə ordu göndərilməsi haqqında rəsmi müraciət etdi. Müraciətdə Qırmızı Ordu dəstələrinin göndərilməsi ilə real köməklik göstərilməsi xahiş edilirdi. Müraciətdə deyilirdi: "Xarici və daxili əksinqilabın
1425 "Ağ ləkə"lərin qara kölgəsi. Bakı, 1991, s.95-96 1426 M.Ə. Rəsulzadə Əsrimizin Səyavuşu. Bakı, 1991, s.55 1427 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Parlament. II cild. Bakı, 1998, c.978-979; Le 29 avril 1920 Télégramme à chiffrer № 30 Haut Commissaire Français Constantinople. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 13
411
birləşmiş quldur dəstələrinin təzyiqinə öz qüvvəsi ilə müqavimət göstərməyə imkanı olmayan Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab komitəsi dünya imperializminə qarşı birgə mübarizə aparmaq üçün qardaşlıq ittifaqı bağlamağı Rusiya Sovet Respublikası hökumətinə təklif edir və Qızıl Ordu dəstələri göndərmək yolu ilə dərhal həqiqi yardım göstərməyi xahiş edir". 1428 Halbuki istənilən ordu artıq Bakıda idi və Anadoluya getmək də yaddan çıxmışdı. Az sonra imzalanmış müqavilənin heç bir bəndinə bolşeviklər tərəfindən əməl edilmədi. Bununla da, Azərbaycanın tarixində mühüm hadisə olan 23 aylıq istiqlala son qoyuldu və Azərbaycan yenidən Rusiya tərəfindən işğal olundu. Bolşevik emissarlarının yazışmalarından aydın olur ki, Azərbaycanın müstəqilliyinin müsəlman kommunistləri tərəfindən saxlanacağına verilən vədlər deklarativ xarakter daşıyırdı və onların səlahiyyətləri çərçivəsində olan bir məsələ deyildi. Bu İ.Stalinin Azərbaycana müdaxilənin başlandığı anda, aprel ayının 27-də, Moskvaya G.Çiçerinə göndərdiyi teleqramdan daha aydın görsənir. О yazırdı: "Siz tamamilə haqlısınız ki, yoldaş Orconikidze müəyyən qədər özünəməxsus xətt yeridir. Mənim fikrimcə, bu onunla izah olunur ki, Azərbaycan reallıqlarına tamamilə uyğun olmayan bu təlimat ona (eləcə də bizə) yoldaş Lenin tərəfindən verilib. Belə ki, biz Bakıda heç bir şansı olmayan qabaqcadan baş verəcək üsyana ümid bəsləyirik..." Azərbaycanın gələcək müstəqilliyi haqqında söhbətlərə gəldikdə İ.Stalin yazırdı: "Mənə belə gəlir gələcək (güman edilən) müstəqillik ciddi praktiki əhəmiyyəti olmayan yalnız bəyanat formasında təsəvvür edilə bilər." 1429
edilməsini xüsusi teleqramla V.İ.Leninə xəbər verdi. Aprelin 29-da V.İ.Lenin şüşə- çini istehsalı fəhlələrinin ümumrusiya qurultayında deyirdi: "... dünən Bakıdan aldığımız bir xəbər göstərir ki, Sovet Rusiyasının vəziyyəti yaxşılaşmaqdadır: sənayemizin yanacaqsız qaldığı bizə məlumdur, indi isə xəbər almışıq ki, Bakı proletariatı hakimiyyəti öz əlinə almış və Azərbaycan hökumətini yıxmışdır. Bu, о deməkdir ki, indi bizim bütün sənayemizi canlandıra biləcək bir iqtisadi bazamız vardır... Beləliklə, nəqliyyatımız və sənayemiz Bakı neft mədənlərindən çox böyük yardım alacaqdır". 1430 Bu "köməyi" gözləməyə çox vaxt lazım gəlmədi. May ayının 4-də Q.K.Orconikidze və S.M.Kirov V.İ.Leninə məlumat verirdilər ki, mədənlər və ticarət donanması tamamilə təhlükəsizdir. Neft məhsullarının ehtiyatı 300 milyon puddur, gündəlik istehsal 20 milyon puddur. Hələlik, Həştərxana 1,5 milyon pud göndərilir. Göndərişin həcmi Həştərxandan asılı olacaq. 1431
1428 Ordu göndərilməsi haqqında Sovet hökumətinə teleqram. 29.04.1920. // Rusiya Federasiyası Dövlət Arxivi, f. 130, s.4, i.496, v.25 1429
İ.Stalinin Moskvaya teleqramı. 27.04.1920.// ARPİİ SPİHDA, f.1, s.l, i.2a, v.4 1430
V.İ.Lenin. Azərbaycan haqqında. s. 168 1431
Ordu göndərilməsi haqqında sovet hökumətinə müraciət. 29.04.1920. // Rusiya Federasiyası Dövlət Arxivi. F.139. s.4. i.496, v.25
412
Aprel ayının axırlarında Bakının işğalı başa çatdıqdan sonra may ayının 4- də V.Leninə göndərdikləri teleqramda Q.K.Orconikidze və S.M.Kirov Azərbaycanın işğalını belə təsvir edirdilər: "Azərbaycan Kommunist komitəsinin aprel ayının 28-nə keçən gecə hakimiyyətin kommunistlərə verilməsi haqqında hökumətə təqdim edəcəkləri tələblərindən məlumatlı olan bizim ordumuz aprelin 26-da Azərbaycan sərhədlərini keçdi. Bizim zirehli qatarımız bu zaman Xaçmazda idi. Qısa müşavirədən sonra hökumət hakimiyyətin müstəsna olaraq, müsəlmanlardan təşkil olunmuş Azərbaycan və Bakı İnqilab Komitəsinə verdi. Müstəqil Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan edildi. İnqilab Komitəsinin birinci addımı hərbi kömək üçün və hərbi ittifaq bağlamaq təklifi ilə Sovet Rusiyasına müraciət etməsi oldu. Bizim ordumuz şəhərə müqavimətsiz girdi. Hakimiyyət kommunistlərə verildikdən iki saat sonra tərkibində piyada batalyonları olan bizim zirehli qatar Bakıya gəldi". 1432 Teleqramda V.Leninə bildirilirdi ki, ən yaxın zamanlarda Azərbaycanda baş verənlər eynilə Gürcüstanla da olacaq. Ona görə, teleqram müəllifləri tövsiyə edirdilər ki, Gürcüstanla heç bir danışıq aparılmasın. 1433
Ən nəhayət, aprel ayının 23-də G.Çiçerinə teleqramında təcili olaraq, N.Nərimanovun göndərilməsini acizanə surətdə xahiş edən Orconikidze indi V.Leninə yazırdı ki, Xalq Komissarlar Soveti N.Nərimanova heç bir vəkalət verməsin. 1434 May ayının 7-də V.İ.Lenin, İ.V.Stalin və G.V.Çiçerinə göndərdikləri teleqramda Q.K.Orconikidze və S.M.Kirov yenidən Gürcüstan məsələsinə toxunaraq yazırdılar ki, gürcü qüvvələrinin mübarizə apardığı indiki vəziyyət bizim müdaxiləmiz üçün çox əlverişlidir. Azərbaycanda baş verənlər kiçik dəyişikliklərlə burada da təkrar olunacaqdır. Bundan əlavə, Gürcüstan ələ keçirilməsə, Azərbaycanın işğalı müsəlmanlarda çox qəzəb doğura bilər, halbuki Azərbaycan hökuməti bütün mümkün güzəştlərlə sülh bağlamağa hazır idi. 1435
keçirilməsi kimi baxırdılar. Bakının tutulması onların fikrincə, iqtisadi əhəmiyyətindən başqa, daha çox siyasi əhəmiyyətə malik idi. May ayının 3-də Q.K.Orconikidze bildirirdi: "Azərbaycan paytaxtının tutulması Sovet Rusiyasının ucqarlarında "yeni yaranmış dövlətlər" və bir çox başqa müstəqil əksinqilabçılar üçün bir dərs olduğundan siyasi baxımdan az əhəmiyyətli deyildir. Bu dövlətlər vasitəsi ilə Qərbi Avropanın burjua diplomatları "bolşevizm təhlükəsindən" mühafizə olunacaqlarını fikirləşirdilər". 1436
1432 Q.K.Orconikidze və S.M.Kirovun V.İ.Leninə teleqramı. 04.05.1920.// RDSSTA, f.850, c.13. i.12, v.100 1433
Yenə orada. v.100 1434
Yenə orada, v.101 1435
Q.K.Orconikidze və S.M.Kirovun V.İ.Leninə, İ.V.Stalinə və G.V.Çiçerinə teleqramı. 07.05.1920. //RDSSTA, f.5, c.l, i.245, v.l 1436 Q.K.Orconikidzenin Vladiqafqaza teleqramı. 04.05.1920. // RDSSTA, f.85, с 13, i.10, v.2 413
Hadisələrin araşdırılması göstərir ki, 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanda nə inqilabi şərait mövcud idi, nə də inqilab baş verdi. Sadəcə olaraq, xarici təcavüz nəticəsində beynəlxalq münasibətlərə və beynəlxalq hüquqa zidd olaraq, dünya ölkələri tərəfindən tanınmış suveren dövlət zor tətbiq etməklə işğal edildi. Bolşeviklər hakimiyyəti qəsb etdilər. XI Qırmızı Ordu ilə Bakıya gələn bolşevik Pervuxin öz xatirələrində yazır ki, aprel ayının 28-də səhər adamlar küçələrdə nə baş verdiyindən xəbərsiz idilər. Onlar əsgərlərdən soruşurdular: "İvan, heç olmasa deyin görək nə baş verib, kim hakimiyyəti qəsb edib? Bizim yerli bolşeviklər, yoxsa gəlmələr?" 1437 Bu hadisələrin fəal iştirakçısı H.Sultanov da sonralar etiraf edirdi ki, Sovet hakimiyyəti Azərbaycana hazır formada, XI ordusunun süngüsü ilə gətirildi. Həmid Sultanov 1920-ci ilin oktyabrında keçirilmiş AK(b)P-nın II qurultayındakı çıxışında göstərirdi ki, hakimiyyətin devrilməsi üçün MK heç bir fəhlə, heç bir kəndliyə göstəriş verməmişdi. О deyirdi ki, hakimiyyətin devrilməsində mən yaxından iştirak etmişəm. Ona görə elə bilirdik ki, arxamızda MK-dan olan əziz yoldaşlarımız deyil, bizim Yalamada olan qırmızı süngümüz dayanır. Mən hökumətə tələbləri verməyə gedəndə qətiyyən MK-ya arxalanmırdım. Mən bilirdim ki, indi də olmasa, sabah, ya da birisi gün qırmızı süngü burada olacaq. Bu müddət ərzində əgər məni və mənim yoldaşlarımı öldürsələr, Bakı fəhlələri qalacaqdır və Sovet hakimiyyətini hazır formada alacaqdır. Belə də oldu, biz Sovet hakimiyyətini hazır formada aldıq, onu bizə hazır formada gətirdilər". 1438 Azərbaycanda hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklərin ilk addımlarından biri Bakıda olan xarici dövlətlərin diplomatik nümayəndələrini həbs etmək oldu. 1439 Bütövlükdə, Bakıda həbs edilən xaricilərin sayı 400 nəfər idi. 1440
Cənubi Qafqazda Britaniya Ali Komissarı H.Lukun məlumatı əsasında Ənzəliyə getmək üçün İstanbul - Tiflis yolu ilə hərəkət edən admirallığın birinci lordu B.Frezer başda olmaqla 32 Britaniya donanma zabitləri məhz aprel ayının 28-də Bakıya yetişdilər və elə həmin gün də bolşeviklər tərəfindən həbs edildilər. Hələ aprel ayının əvvəllərində Zaqafqaziyada Britaniya Ali Komissarı O.Uordropu əvəz etmiş H.Luk İstanbula, "Qara dəniz ordusuna" teleqram vuraraq Ənzəliyə ingilis donanma zabitlərinin göndərilməsinin zəruriliyini bildirmişdi. Bu addım Xəzər dənizində güclənmiş bolşeviklərin ehtimal edilən təhlükəsindən Ənzəli
1437
1917-1918-ci illərdə Bakıda və Azərbaycanda inqilabi hadisələr haqqında xatirələr. Pervuxinin xatirələrindən. // AR Pİİ SPİHDA, f.276, c.2, i.20, v.72 1438 Azərbaycan K(b)P-nın II qurultayının stenoqramı. Oktyabr, 1920. // AR Pİİ SPİHDA, f.1, s.1. i.8, v.280 1439
Commissariat de la République Française au Caucase. Monsieur de Martel Commissaire français au Caucase à Son Excellence Monsieur Millerand Président du Conseil Ministre des Affaires Etrangères. Le 24 mai 1920.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 77
1440 Information Renseignements sur Bakou. Le 25 août 1920. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique,vol. 639, folio 158
414
limanının müdafiəsini möhkəmləndirmək məqsədilə atılırdı. H.Lukun teleqramına əsasən, təcili şəkildə 32 Britaniya donanma zabiti İstanbul - Tiflis - Bakı yolu ilə Ənzəliyə yola salınmışdı. Aprel işğalı zamanı Bakıda həbs olunan həmin zabitlər bir neçə ay sonra bolşeviklər tərəfindən hərbi əsirlər kimi İngiltərə ilə dəyişdirildi. 1441
Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi ilə Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi arasında tarixi bir paralellik mövcuddur. 1442 F.Kazımzadə yazır: "Ölkənin adı və zahiri müstəqillik forması saxlanılsa da, qısa bir müddət ərzində Azərbaycanı yenə də Rusiya uddu". 1443 1979-cu ilin may ayında ABŞ-ın beynəlxalq əlaqələr üzrə agentliyinin Vilson Mərkəzi və SSRİ-ni öyrənən C.Kennan institutunun birgə keçirdiyi konfransda çıxış edən F.Kazımzadə göstərirdi ki, "Qırmızı Ordu 1920-21- ci illərdə Cənubi Qafqaz respublikalarını işğal etdi. Moskva öz ağalığını pərdələmək üçün yeni yaranmış bolşevik hökumətləri ilə müqavilələr bağladı. Əslində isə Cənubi Qafqaz Moskvanın müstəmləkəsi kimi idarə olunurdu". 1444
Amerika alimi R.Payps da Azərbaycanın işğal olunması faktını təsdiq edir. O, yazır ki, 1920-ci il aprel ayının 28-də başda Orconikidze və Kirov olmaqla XI Ordunun qoşunları Bakıya gəlib Azərbaycanı işğal edərək Sovet hakimiyyətini qurdular. 1445
S.Uimbiş, A.Beniqsen, R.Syüni, T.Svyatoçevski və digərləri də bu fikirdədirlər. 1446
Aprel ayının sonunda San-Remo konfransından Parisə dönən Azərbaycan nümayəndələri Bakının işğalı xəbərini Fransa mətbuatından aldılar. Bu məlumatı alan kimi Ə.M.Topçubaşov Fransa Nazirlər Kabinetinə və Xarici İşlər Nazirliyinə müraciət edib Azərbaycan Nazirlər Şurasına təcili radioqram göndərilməsi işində köməklik göstərilməsini onlardan xahiş etdi. Ə.M.Topçubaşov bu radioqrama
1441
Bax: H.Luke. Cities and men. Oxford, 1953, p. 101-104; D. de Martel - Affaires Etrangères Télégramme à l'arrivée Duplicata, Tiflis par Constantinople, le 28 mai 1920. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 101 1442
W. Allen and Paul Muratof. Caucasian Battlefields, p.500 1443
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.285 1444
Бах: Советский Азербайджан: мифы и действительности, с.25 1445
R.Pipes. The Formation of the Soviet Union: Communist and Nationalism, 1917-1923. Cambridge, 1964, p.227 1446 Bax: W.Allen, P.Muratof. Caucasian Battlefields: A History of the Wars and Turco - Caucasian Border (1828-1921). Cambridge, 1953; V.Kolarz. Russia and Her Colonial. London, 1953; I.Spector. The Soviet Union and thc Moslem World. 1917-1958, Wash. 1958; A.Bennigsen, E.Wimbush. Moslem National Communism in the Soviet Union: А Revolutionary Strategy for the Colonial World. Chicago, London, 1979; R.Suny. The Baku Commune, 1917-1918: Class and Nationalist. Princeton (N.Y.), 1972; H.Seton-Watson. The New Imperialism. London, 1961; T.Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905- 1920: The Shaping of National Identity in Moslem Community. Cambridge, 1985; T.Swietochowski. Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition. New York, 1995; T.Swietochowski and B.Collins. Historical Dictionary of Azerbaijan. Lanham, 1999 415
cavab alacağına əmin olduğunu Fransa rəsmilərinə bildirirdi. 1447 Fransa Xarici İşlər Nazirliyinin köməkliyi ilə Ə.M.Topçubaşov may ayının 3-də Azərbaycan Nazirlər Şurasının sədrinə bu məzmunda radioqram göndərdi: "Artıq iki gündür qəzetlər Azərbaycandan alınmış mühüm məlumatlar dərc edir. San-Remodan qayıdan Azərbaycan nümayəndələri baş vermiş hadisələr barədə məlumatsızdır. Acizanə şəkildə rica
edirik baş
vermiş hadisələr barədə nümayəndəliyi məlumatlandırın." 1448
Eyni zamanda yubanmadan Parisdə olan Azərbaycan nümayəndələri müttəfiq dövlətlərin Ali Şurasına, Fransa, İngiltərə, Amerika və İtaliya hökumətlərinə və xarici dövlətlərin Parisdə olan səfirliklərinə suveren Azərbaycan dövlətinin Sovet Rusiyasının silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu haqqında nota təqdim etdilər. Sülh konfransına verilmiş notada göstərilirdi: "Azərbaycan nümayəndələri ümid edirlər ki, Sülh konfransı müstəqilliyinin bərpa olunmasında Azərbaycana köməklik göstərəcəkdir". 1449
Bu məzmunda notalar və müraciətlər dəfələrlə Millətlər Cəmiyyətinə, dünya siyasətini müəyyən edən ölkələrə də verildi. Azərbaycanın Millətlər Cəmiyyətinə müraciətində deyilirdi: "... Azərbaycan milləti böyük məclisin məsaisini məmnuniyyətlə salamlar və Millətlər Cəmiyyətinin xidmətlərinin təhəqüqü ilə bütün bəşəriyyətə səadət gəlməsi ümidini izhar edər. Fəqət, eyni zamanda Cenevrədə birləşmiş olan millətlər təmsilçilərinə müraciət edərək, Azərbaycan xalqının məruz qaldığı ələm və nəqab ilə nəzəri diqqətinizi cəlb etmək istəyirik". 1450
Müraciətdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının Azərbaycan türk millətinin iradəsini ifadə etdiyi, müttəfiqlər tərəfindən tanınan bu dövlətin həyat qabiliyyətli olduğu göstərilərək yazılırdı: "Fəqət, 1920-ci ilin aprelində rus bolşevikləri Azərbaycanı istila etdilər və qeyri-bərabər hərbdən sonra Qızıl Ordu məmləkəti əsgəri işğalı altına aldı... Millətlərin həyatını sülhü-ədalət əsasları üzərində sırf yaşamaq və sərbəstcə inkişaf etmək üçün mücadilə aparan kiçik Azərbaycan millətinin çəkdiyi ələmə qarşı laqeyd qalacağınızı zənn etmirik. Millətlər Cəmiyyətinin nəzəri diqqətinin dünyanın bu güşəsinə yönələcəyinə və ali məclisin Azərbaycan millətinə və onun haqlı tələbatına mənəvi himayəsini
1447 Président du Parlement, Président de la Délégation de Paix de la République d'Azerbaïdjan A.M.Toptchibacheff - A Son Excellence Monsieur le Président du Conseil des Ministres et Ministre des Affaires Etrangères de la Republique Française. Le 3 mai 1920. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 20 1448
Président Délégation Topchibacheff - Président Conseil des Ministres Republique Azerbaïdjanienne. Le 3 mai 19207/ Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 21 1449
F.Kazemzadeh. The Struggle for Transcaucasia, p.286. 1450
League of Nations from the President of the Peace Delegation of the Azerbaijan Republic. Bibliotheque de documentation international contemproraine (BDIC, Nanterre), Paris, Microfilms des archives du gouvernement Azerbaidjan.
416
göstərəcəyinə ümid edirik..." 1451 1920-ci ilin iyun ayının 30-da isə Ə.M.Topçubaşov sovet ticarət komissarı M.Krasinin Rusiyanın Qərb ölkələrinə olan borclarının Bakı neftinin həmin ölkələrə konsessiya verilə biləcəyi ilə ödənilməsi barədə bəyanatına qarşı Versal Ali Şurasının sədrinə etiraz notası vermişdi. 1452 Sonralar Spa, London, Genuya, Haaqa, Lozanna, Streze konfranslarına da bu məzmunda müraciətlər verildi. Məsələn, 1920-ci ilin iyul ayının 4-də Spa konfransına təqdim edilmiş müraciətdə göstərilirdi: "Azərbaycanın Sülh konfransında olan nümayəndə heyəti Sülh konfransının diqqətini Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalına yönəltmək istəyir... Versal Ali Şurası tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınması xalqın böyük ruh yüksəkliyinə səbəb olmuşdu. Bu tanınma xalqa ümid verirdi ki, onların yaratdığı gənc dövlətin həyatında yeni dövr başlayır... Lakin bu tanınmadan az sonra ölkəmiz bolşeviklər tərəfindən işğal edildi...Yaranmış bu şəraitdə hadisələrin həllinin açarı müttəfiq dövlətlərin, Sülh konfransının və Millətlər Cəmiyyətinin əlindədir. 1453 Bu müraciətin surətləri Spa konfransında təmsil olunan ayrı-ayrı nümayəndə heyətlərinin başçılarına təqdim edildi. Fransa nümayəndə heyətinin başçısına yazdığı məktubda Ə.M.Topçubaşov bildirirdi ki, rəhbərlik etdiyiniz Fransa Respublikasının konfransdakı nümayəndə heyətinin Azərbaycan üçün böyük həyati əhəmiyyət daşıyan məsələlərə diqqət yetirəcəyinə bəslədiyimiz dərin inamın ifadəsi kimi bu müraciəti Sizə ünvanlayırıq. 1454
Lakin bunların elə bir əhəmiyyəti olmadı. Hətta ABŞ kimi bir sıra dövlətlər Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalından bölünməz Rusiya ideyasını və Ermənistanın müstəqilliyini müdafiə məqamı kimi istifadə etdikdə Ə.M.Topçubaşov 1920-ci ilin avqust ayının 16-da ABŞ-ın Parisdəki səfirinə kəskin bir nota ilə müraciət etməli oldu. Orada deyilirdi: "Mənim başçılıq etdiyim Azərbaycan Respublikasının Parisdə Sülh konfransındakı nümayəndə heyəti adından, sizin hökumətə ünvanlanmış bəyannaməni, cənab Səfir sizə təqdim etmək şərəfindəyəm. Avropa mətbuatı, Birləşmiş Ştatların Xarici İşlər Nazirliyinin İtaliya səfirliyinə göndərdiyi notasının tam mətnini dərc etmişdir. Polşa - Rusiya məsələlərindən bəhs edən bu notada, eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasının həyati maraqlarına da toxunulub. Bu səbəbdən, Azərbaycan Respublikasının Paris Sülh konfransındakı nümayəndə
1451
League of Nations from the President of the Peace Delegation of the Azerbaijan Republic. Bibliotheque de documentation international contemproraine (BDIC, Nanterre), Paris, Microfilms des archives du gouvernement Azerbaidjan. 1452
A.Toptchibacheff Président de la Délégation de Paix de la République d'Azerbaïdjan - Monsieur le Président du Conseil Suprême de la Conférence de la Paix. Le 30 juin 1920.// Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 135 1453
Monsieur le Président de la Conférence de la Paix à Spa. Le 4 juillet 1920. // Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 124-132 1454 Président de la Délégation de Paix de la République d'Azerbaïdjan - А М. le Président de la Délégation de la République française à la Conférence de Spa. Le 7 juillet 19207/ Ministère des Affaires Etrangère de France, Archives Diplomatique, vol. 639, folio 133
417
heyəti bu notaya münasibətdə etinasız qala bilməzdi və ona görə də, notanın Azərbaycana aid məqamlarına Birləşmiş Ştatlar hökumətinin diqqətini cəlb etmək məcburiyyətindədir. Rus xalqına böyük simpatiya nümayiş etdirən nota rus xalqının gözəl gələcəyini, Rusiyanın erməni dövlətinə verəcəyi əraziləri çıxmaq şərti ilə vahid və bölünməz Rusiyada görür. Azərbaycan xalqının rus dövlətindən, onun gələcəkdə hər hansı forma alacağına baxmayaraq, ayrılmaq və 28 may 1918 il tarixində öz müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini yaratmaq qərarına əsaslanaraq, Azərbaycan nümayəndə heyəti, heç bir halda, gələcək Rusiyaya münasibətdə bu mövqeylə razılaşa bilməz. Bu qərar bir əsrə yaxın müddətində rusların Qafqazda və о cümlədən, Azərbaycanda hakimiyyətinin nəticəsidir, çünki heç bir hüquqa malik olmayan və sayı dörd milyon yarım olan Azərbaycan əhalisi, öz təbiətinə tam yad olan rus əsarəti altında boğulurdu. Sülh konfransına və həmçinin, Birləşmiş Ştatlar hökumətinə nümayəndə heyəti tərəfindən təqdim olunmuş siyasi hesabatlarda, rusların bir əsrlik hakimiyyətindən sonra Azərbaycan əhalisinin acınacaqlı vəziyyəti gerçək şəkildə təsvir edilmişdir. Azərbaycanlılar rus İmperiyasının dağılmasından sonra, digər Qafqaz xalqları ilə birlikdə öz müstəqilliklərini elan etmişlər, bu yolda onlar iki ildən artıq böyük qurbanlar vermişlər və indi də rus bolşeviklərinə qarşı mübarizələrini davam etdirirlər. Bütün bu qurbanlar Azərbaycanın gələcəkdə müstəqil yaşamaq arzularından irəli gəlir, çünki azərbaycanlılar irq, din, dil baxımından slavyanlardan fərqlənirlər və onlarla nə adətlərində, nə də mənəvi və intellektual düşüncələrində heç bir oxşarlıqları yoxdur. Əgər Birləşmiş Ştatların Xarici İşlər Nazirliyinin notası, ermənilərin zor gücünə işğal ediləcəyini səbəb gətirərək, onların müstəqillik hüququnu tanıyırsa, onda bizə bəyan etməyə icazə verin ki, Qafqazın ruslar tərəfindən işğalı zamanı, Azərbaycan xanlıqlarının və azad Dağıstanın əhalisinin simasında yalnız müsəlmanların ruslara qarşı mübarizə apardığını nəzərinizə çatdıraq. Azərbaycanın və Dağıstanın rus işğalına qarşı mübarizəsi yarım əsr davam edib. Halbuki Qafqaz erməniləri heç vaxt ruslara qarşı mübarizə aparmayıblar. Ancaq biz, kiçik erməni millətinə və çox milyonlu rus xalqına ən xoş arzular diləyirik. Biz, sadəcə qeyd etmək istəyirik ki, kiçik Azərbaycan millətinin də böyük xalqların köməyi və müdafiəsinə ehtiyacı var və azərbaycanlılar daha çox diqqətə və ədalətli münasibətə layiqdirlər. Bundan əlavə, Azərbaycan xalqı iki dəfə - 1918-ci ildə və 1920-ci ilin aprel ayından etibarən, rus bolşevikləri tərəfindən dəhşətli müdaxiləyə məruz qalıblar və hal-hazırda heç bir yerdən kömək almadan onlara qarşı qanlı mübarizə aparmaqdadırlar. İki dəfə rusların hakimiyyəti nəticəsində bizim kiçik ölkədə 200 minə yaxın insan qurban olub, dörd şəhər və yüzlərlə kənd talan edilib, saysız var-dövlət, pul, müxtəlif mallar, Xəzər donanması müsadirə olunub və ölkənin əsas sərvəti olan Bakının neft sənayesi itirilib. Kiçik ölkə olmasına baxmayaraq, böyük qurbanlar vermiş Azərbaycan xalqı, Sülh konfransının Ali Şurası tərəfindən Azərbaycan Respublikasının de-fakto tanınması faktından ilham alaraq, gələcək azad həyat arzusu ilə yaşayır. Azərbaycanın nümayəndə heyəti 418
inanmaq istəyir ki, böyük dövlət kimi Amerika və onun məşhur prezidenti, millətlərin öz müqəddəratını təyinetmə hüququnun əsas carçısı olan V. Vilson kiçik Azərbaycan xalqının artıq həyata keçirmiş öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu tanıyacaqdır. Bunun yolunda Azərbaycan bütün qurbanlara hazırdır. Azadlığın tərəfdarı olan Amerika xalqına, onun demokratik ictimaiyyətinə müraciət edərək, Azərbaycan nümayəndə heyəti Amerikanın Xarici İşlər Nazirliyinin notası ilə əlaqədar bu bəyannaməni sizə təqdim edərək, bildirir ki, Azərbaycan xalqı hökumət formasından asılı olmayaraq rus dövlətinə birləşdirilməyəcək və müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti olaraq yaşamağa davam edəcək, bütün ölkələrlə və о cümlədən, gələcək Rusiya ilə iqtisadi münasibətlər saxlayacaqdır." 1455 Rusiyanın 1914-cü il sərhədlərində bərpasına belə münasibət digər Qərb ölkələri üçün də səciyyəvi idi. Ona görə də, müraciət edilmiş Antanta ölkələri bir qayda olaraq Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğal edilməsini sükutla qarşıladılar. Müstəqilliyi Paris Sülh konfransı tərəfindən tanınmış Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakı aprel işğalı ilə sona çatdı. Onun Parisdəki nümayəndələri isə Azərbaycan siyasi mühacirlərinin ilk dəstəsinə çevrildilər.
Yüklə 4,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|