V itam in A rodopsin oqsilining tarkibiga 11-sis-retinal shaklida kiradi.
K o ‘zd agi tayoqchalar qorong‘ilikda k o ‘rishni ta’minlaydi, kolbochkalar
esa y o r u g iik d a rangli k o ‘rishni ta’m inlaydi. Tayoqchalarda rodopsin
o q sili b o i s a , kolbochkalarda - yodopsindir. Ikkalasi ham murakkab
o q sil b o i i b opsin oqsili va 11-sis-retinaldan tashkil topgan.
K o 'rish jarayoni 3 bosqichdan iborat:
1. Pigm entda yoru giik n i fotokim yoviy absorbsiyasi va pigmentning
k onform atsiyasin i o'zgarishi.
2. P igm en t konform atsiyasini o'zgarishi hisobiga nerv impulslarini
h o sil b o iis h i.
3. P igm en tai avvalgi holatiga regeneratsiyasi.
R o d o p s in d a y u tilg a n y o r u g i i k k v a n tla r i 1 1 -s is -r e tin a ln i
foto izo m eriza tsiy a sig a olib keladi va 11-trans-retinal hosil b o ia d i,
r o d o p s in o p s in va trans r e tin a lg a d is s o ts iy a ts iy a la n a d i, o q s il
ran gsizlan ad i. Retinalni fotoizom erizatsiyasi membranani m ahalliy
depolarizatsiyasiga, elektrik im pulslam i hosil b o iish ig a va ulam i nerv
tolalari b o 'y ic h a tarqalishiga olib keladi. Pigmentai regeneratsiyasi
t o ‘g ‘r id a n -to ‘g ‘ri retinalizom eraza ta ’sirida y o r u g iik d a k ech ish i
m u m k in v a bu jarayon se k in k ech a d i. Q o r o n g ‘u likda rod op sin
regeneratsiyasi maksimal b o iib va bu jarayon trans-retinoldan sis-retinol
va 11-sis-retinol hosil b o iish i bilan boradi. 11-sis-retinol 11-sis-retinalga
aylanadi va opsin oqsili bilan birikib rodopsinni hosil qiladi. Bu jarayon
retinalizom eraza va retinoldegidrogenaza ishtirokida kechadi. Rodopsin
regen eratsiyasin i buzilishi shapko'rlikka olib keladi.
Vitamin D - kaisiferoi va antiraxitik vitamin
U n in g en g m uhim vakillari D , va D r 0 ‘sim lik m ahsulotlarida
vitam in D n in g miqdori k o ‘p emas. Hayvon mahsulotlaridan jigar, tovuq
tu x u m i, b a liq , sut, s a r iy o g ‘da k o ‘p saq lanad i. V itam in D 3n ing
organizm dagi eng asosiy vazifasi kalsiy va fosfor gomeostazini saqlash,
suyakning m inerallanishi va qayta tiklanishini ta’minlashdir. Vitamin
D in gich k a ichakdagi o ‘t kislotalari ishtirokida s o ‘riladi, keyin jigarga
tashiladi v a u yerda N A D N va m olekulyar kislorod ishtirokida ishlovchi
m itoxon d riyalar sistem asi ta’sirida 25-oksiholekalsiferolga aylanadi
(41-rasm ). 25-oksiholekalsiferol buyraklarda gidroksillanadi, natijada
gorm onal xususiyatga ega b o ig a n 1,25 d io k sih o le k a lsifer o l h o s il
b o ia d i.
B u reak siya parat g o rm o n la r
b ilan b o sh q a rila d i. 1 ,2 5 d io k s i
h o le k a lsife r o l ic h a k d a Ca ta sh i-
l i s h i n i
k u c h a y t ir a d i.
U n i n g
t a ’ s ir id a ic h a k s h i l l i q q a v a ti
h ujayralarining t e g is h li o q silla r i
k alsiy biriktirgan o q silg a aylanadi.
Bu birikma ichak m ik rovorsin k a-
la r id a
f a o l i y a t
k o ' r s a t a d i .
41-rasm. Vitamin Dning tuzilishi Y u q orid agi o q s il v a Ca b o g liq
ATFaza Ca tashilishida qatnashadi,
bu jarayon N a ham b o g iiq . Juda k o ‘p a’zola m in g hujayralarida, T,
B-lim fotsitlarda 1,25-d iok sih olek alsiferol retseptorlarining to p ilish i
v ita m in n in g h u jayralar, ju m la d a n fa g o s itla r , lim f o t s it la r n in g
differensirovkasi va faoliyatidagi katta aham iyatini ko'rsatadi.
Vitamin D bilan davolab b o im a y d ig a n raxit k asa llig in in g sababi
buyraklar 1 ,2 5 -d e g id r o k sih o le k a lsife r o ln in g a d ek v a t m iq d o r in i
sin tezlay olm asligidadir. Bu birikm ani 2 ,5 -5 m k g/su tk a m iqd ord a
qabul qilib turish ichaklarda Ca m e ’yorida s o ‘rilishini ta ’m in layd i.
Vitamin D yetishm aganida faqat suyak to'qim asi em as, balki butun
organizm zarar ko'radi, qon bilan a ’zolarga Ca yetarli b orm asligi
n a tija sid a ik k ila m c h i o 'z g a r is h la r y u z a g a k e la d i. V ita m in D
tanqisligida ingichka ichakning sh illiq qavatida distrofik o 'zgarish lar
yuz beradi, bu esa ichakning fa o liyatin i ayniqsa, so 'rish q ob iliyatin i
pasaytiradi. D -gipovitam inozda lipidiar alm ashinuvi b uzilad i (qon da
umumiy holesterin, erkin y o g ‘ kislotlari va fosfatidiletanolaininlam ing
miqdori jigarda lipidiar alm ashinuvi b u zilish i natijasida ortadi). D-
gip o v ita m in o zd a organ izm d agi o q sil a lm ash in u vid a o ‘z g a r ish la r
kuzatiladi. Taloqda va timusda parchalanishini ortishd bilan u nin g
sintezi pasaygan. Shunday hollarda bolalar va kattalarda suyaklarning
d em ineralizatsiyasi y u z beradi, uncha k u ch li b o im a g a n ta ’sirlar
suyaklar sinishiga olib keladi. Q on zardobida Ca va P m iqdori ortishi
h isobiga yum shoq to ‘qimalarda Sa y ig ‘iladi va buyraklarda tosh h o sil
b o ia d i.
V itam in D , prooksidant x u su siy a tig a ega b o i i b k islo ta la rin i,
hujayra m embranalarining fosfolipidlarin i ok sidlanishid an saq laydi.
Vitamin D yetish m asligin in g organ izm d agi m odda a lm a sh in u v ig a
salbiy ta’siri immun sistem ada ham o ‘z aksini topadi.
Vitamin K
V itam in K y o n zanjirlari bilan farqlanuvchi 2-m etil-l,4-n aftoxin on
h osilalari guruhini birlashtiradi. U lam ing hammasi suvda erimaydi va
o r g a n ik eritu vch ilard a y a x s h i eriyd i. H avo k islo r o d i b ilan oson
oksidlanadilar. Vitamin K asosan yashil o'simliklar, ayniqsa, karamda
juda k o ‘p. Hayvonlardan olin gan mahsulotlarda esa vitamin K miqdori
kam b o ‘ladi. Masalan ch o'chq a jigarida 0,4-0,8 m kg/g.
V it a m in K o d a m d a n o r m a l ic h a k m ik r o flo r a si to m o n id a n
sintezlanadi.
O vqatdagi vitam in K k o ‘proq ichakning proksimal qismidan o ‘t
k islotalari v a pankreatik lipaza ishtirokida so'riladi. Qonda vitamin
a lb u m in b ila n birikadi, a ’z o v a to'qim alarga borib, u yerda faol
s h a k ll a r ig a a y la n a d i. V ita m in K m em b ran a f o s f o lip id la r i,
glko'proteidlar, lipoproteidlar va nerv hujayrasining muhim fosfolip id i-
s fin g o z in sintezida qatnashadi.Vitamin K erkin radikal reaksiyalam ing
v a p eroksidlam i membranalarga yopishishining to'xtashiga ijobiy ta’sir
q ila d i. T o'qim alarga nur ta ’sir etganda vitam in K m em branalarni
m e ’y o r d a sa q la sh g a y o r d a m b erad i va xu d d i v ita m in E k abi
m em branalam ing gorm on retseptorlari sezgirligini oshiradi.
V itam in K ning asosiy b iologik ahamiyati shundan iboratki, u jigarda
q on iv ish in i ta’m inlovchi oqsillar sintezida qatnashadi. Shu jarayonda
v ü a m in K oq sil m olekulalarida glutamin kislotasi qoldiqlarining g-
karboksillanish reaksiyalarida, jum ladan preprotombindan protrombin
h o sil bo ‘ lishida koferm ent sifatida qatnashadi. Vitamin K yetishm asligi
qon iv ish in i sekinlashtiradi, natijada qon ketish va gemorragik belgilar
r iv o j la n is h ig a im k o n iy a t t u g 'ila d i. G lu tam in k is lo t a s in in g g -
k a r b o k s illä n is h i fa q a tg in a v ita m in K m iq d o r ig a e m a s , b a lk i
m em branalardagi fosfolipidlar miqdoriga ham bog'liq. K-avitam inoz
hollarda hujayra membranalari tarkibiy qismlarini sifatiy o'zgarishlari
b ila n b ir g a m em b r a n a d a g i h o le s te r in m iq d ori k a m a y is h i ham
aniqlangan.
V itam in K anaerob sharoitda vitamin C, B, ishtirokida fosforillanish
jarayon larini stim ullaydi, m akroergik birikmalar ATF, kreatinfosfat
alm ash inu vid a qatnashadi. Vitamin qator oqsillar sintezi uchun va qator
ferm entlar (geksokinaza, fosfotransferaza) faoliyati uchun zarurdir.
V ita m in K membrana lip id lari tarkibiga kirgan holda, mem brana
fosfolip id larin in g y o g ‘ kislota tarkibiga boshqaruvchi ta’sir ko'rsatadi.
V itam in K n ing ko'proq m itoxondriya ichki membranasi bilan, kamroq
ta s h q i m e m b r a n a sin in g b o g ‘ la n ish i k o ‘rsa tilg a n . Bu v ita m in K
m ikrosom a va lizosom alam ing lipidlari bilan oz miqdorda b irik k anligi,
uni mem branalam ing minor k om p onentlari qatoriga k iritish ga a so s
b o id i. Vitamin K ning im m u n ogen ezga ta’siri deyarli o ‘rgan ilm agan .
A m m o q on zard ob id agi k o m p le m e n t m iq d ori b ila n v it a m in K
m e ’yorining to ‘g ‘ri b o g ia n ish i aniqlangan. H ayvonlar o zu q a sid a g i
vitam in K ning y o ‘qligi um um iy kom plem entär faollikni p a sa y ish ig a
olib kelgan. Vitamin K ning su n ’iy analogi - vikasol U kraina o lim i
V.I.Palladin tomonidans intezlangan.
Vitamin E
Vitamin E bir-biridan xu sh b o 'y yadrosidagi m etil gruppalari son i
v a joylash ishi bilan farq qiluvchi tokoferolning hosilalari a-, b -, g - , d-
tokoferollardir. a-tokoferol eng yu qori aktivlikka ega. V itam in E sariq
rangli, m o y k o ‘rinishiga ega, organ ik erituvchilarda y a x sh i er iy d i,
kislota, ishqorlar va qizdirishning ta ’siriga chidamli, lekin oksidlovch ilar
ta’siriga chidamsiz. Shu bilan birga havo kislorodi va u ltrabinafsha
nurlarga ham.
T o k o fe r o lla r faqat o 's im lik la r n in g y a sh il q ism id a , a y n iq s a
boshoqlilam ing maysalarida h osil b o ia d i. U lar o ‘simlik m oylarida k o ‘p
b o ia d ila r . H a y v o n m a h su lo tla r id a to k o fe r o lla r k am . O d a m v a
hayvonlarda tokoferollar ingichka ichakda oddiy d iffuziya y o i i bilan
s o ‘riladi. Ovqatda y o g ia r b o ig a n d a v a o ‘t kislotalari ish tiro k id a ,
iste’m ol qilingan tokoferollam ing 50% s o ‘riladi. a-to k o fero l y a x sh i
so'riladi.
Tokoferollar a ’zo va to ‘qim alarga lipoproteidlar tarkibida tashitad i.
Hujayra ichidagi vitamin E faqatgina biomembranalar bilan b o g ia n g a n
holda ulam ing zaruriy tarkibiy q ism i hisoblanadi. U m em branalam in g
lipidlari va lipoprotein tabiatli retsep torlariga b o g ia n g a n h o la td a
b o ia d i. Bu esa A .A. Pokrovskiyni vitam in E ni biomembranalar m inor
tarkibiy qismlari qatoriga kiritishiga asos b o id i. Vitamin E ni b o sh q a
y o g ‘da eru vch i vitam inlar b ila n b irg a lik d a g i a s o s iy v a z i f a s i -
organizm ning a ’zo va sistemalari hujayralari m embranalarining tarkibi
va funksiyalarini boshqarishdir. B u boshqarish uning kuchli hujayra
ichi antioksidantlik faoliyatiga b o g i i q b o iib , fosfolipidlar to 'y in m agan
yog* k is lo ta la r in i p e r o k s id la n is h d a n sa q la b , u la r n i t a r k ib i n i
barqarorlashtirgan holda amalga oshiriladi. Peroksidlanish m ah su lotlari
s o g i o m o d am lard a b io lo g ik
m e m b r a n a la r ik k i
q a v a t i n i
m odifikatsiyalash bilan b o g iiq m uh im fiziologik vazifani b ajaradi.
Qator patologik holatlarda esa ulam ing miqdori oshib, hujayra tarkibiy
qism lari shikastlanishi va hujayra o iim ig a olib keladi. E avitaminoz
esa b io lo g ik membranalar barqarorligi va vazifalari buzilishidir. Bunda
membranalar fosfolipidlari va struktura oqsillarining sifat va miqdor
tarkibi, shuningdek lipidiar peroksidlanish mahsulotlari miqdori ham
o ‘zgaradi. Bu holat E avitam inozda, eritrotsitlar membranasida yaqqol
k o ‘zg a tashlanib, shu vitam inning kamayish darajasi bilan bir vaqtda
e r itrotsitlarn in g o sm o tik r e z iste n tlig i k am ayish iga o lib k eld i. E
avitam inozda membrana fosfolipidlari tarkibidagi o'zgarishlar hujayra
ic h i strukturalarida ham aniqlangan. Hayvonlarga vitam in E berish
hujayra ichi strukturalari fosfolipidlari sifatli tarkibiga ijobiy ta’sir
k o ‘rsatadi.
V itam in E yetish m a slig id a yuqorida aytib o ‘tilgan o'zgarishlar
fo sfo lip a za A , faollashuvi v a prostanoidlar sinteziga sabab b o ia d i.
M a iu m k i, hujayra m em branasi fosfolipidlari gormonlar retseptorlari
h o s il b o iis h ig a , h u ja y ra n in g o ‘zaro ta ’sirlariga m a s’ul b o ig a n
g lik o lip id la r b ila n m u sta h k a m b o g ia n g a n . E a v ita m in o z d a
f o s f o l ip i d la r n i m iq d o r v a s ifa t tark ib i o 'z g a r g a n d a , h u jayra
m em branalari g lik o lip id tarkibi va ularga b og liq vazifalar ham
o 'z g a r a d i. M em brana retsep torlarin i gorm onlarga se zu v ch a n lig i
pasayadi. Vitamin E yetish m asligid a membrana fosfolipidlari sifat va
m iqd or tarkibi o 'z g a rish i ularning m olekulyar xarakatchangligini
oahiradiki, kaysiki u hujayra ichi strukturalaridagi membranaga b o g iiq
fermentlar aktivligi o ‘zgarishi bilan b o g iiq b o ig a n hujayrada moddalar
alm ashinuvida k o ‘p son li ikkilam chi o'zgarishlarga sabab b o ia d i.
Patogenezida lipidlarni peroksidlanish mahsulotlari to planishi va
im m unitet faolligi pasayishi katta o ‘rin tutadigan qator kasalliklarda
vitam in E ni kom pleks terapiyada q o ila sh ayni maqsadga m uvofiq
b o i a d i . Vitam in E to m o n id a n tabiiy killer hujayralar ak tivligin i
o sh ir ilish i uning o ‘sm alarga qarshi ta ’sirini o 'rgan ish ga b o ig a n
q iziq ish ni tobora orttirmoqda. Tabiiiy killer hujayralar esa organizmda
o ‘sm alarga qarshi nazoratning asosiy omilidir. Vitamin E tomonidan
ta b iiy k iller hujayralarning faollash uvi shu hujayralar faoliyatini
ch ek lovch i T - supressorlar sonini kamaytirishga va prostglandinlar
sin tezi ingibirlanishiga b o g iiq d ir. Qaysiki, prostaglandinlar yuqorida
aytilgan hujayralar faoliyatini to ‘xtatib qo‘yadilar.
Shunday qilib, vitam in E organizm sistema va a ’zolari hujayralari
m embranasi tuzilishi va funksiyasiga, membranaga b o g iiq fermentlar
ak tivligiga, nuklein kislotalar, oqsillar, lipidiar va uglevodlar, shu-
ningdek energiya almashinuvlariga yaq qol k o ‘ringan boshqaruvchi ta ’sir
k o ‘rsatadi. U kuchli antioksidantlardan biri sanaladi va k sen obiotik lar
zararlanishida ishtirok etadi. Sutkalik extiyoj - 5 mg.
SUVDA ERUVCHAN VITAMINLAR
Vitamin B,
Vitamin B, (tiamin, antinevrit) 1912 yild a K. Funk tomonidan k ristall
holatda ajratilgan birinchi vitamindir. K eyinchalik u kim yoviy y o ‘l b ila n
sintezlangan. Vitamin B, m olekulasida aminogruppa bilan oltin gugu rt
saqlagani uchun tiamin deb nom langan. U n in g m olekulasida p irim id in
va tia zo l xalqalari m etilen b o g ‘i y o rd a m id a b o g ia n g a n . T ia m in
yetishm aganda O siyo va X in d i-X ito y davlatlarida keng tarq algan
kasallik - «Beri-beri» rivojlanadi. A vitam in oz B, belgilari: o sh q o z o n -
ichak y o ‘li m otor va sekretor v a z ifa s i buziladi; xotira p a sa y a d i;
gallyutsinatsiya kuzatiladi; yurak-qon tom ir faoliyati o'zgaradi; periferik
nerv sistem asi jarohatlanadi; k e y in c h a lik paralichlar riv o jla n a d i.
B io lo g ik v a z ifa s i: V ita m in B ,
T P F h o la tid a p ir u v a t v a
ketoglutaratdegidrogenaza kom plekslari, transketolaza tarkibiga k iradi.
O ksiketoglutar kislota d egid rogenazasin ing koferm enti b o ‘lib T P F
hisoblanadi. Bu modda fermentlar tarkibiga koferment sifatida kiradi:
p iru v a td eg id r o g en a za va a -k e to g lu ta r a td e g id r o g e n a z a f e r m e n t
kom plekslaridir. Bu kom plekslar m itoxon d riyalarda piruvat v a a-
k e to g lu ta r a tn i
o k s id la n is h in i
t a ’m in la b ,
u g le v o d la r
v a
aminokislotalardan energiya hosil b o iis h id a ishtirok etadi. M a’lu m k i,
transkelotaza glyukozani p en to z o fo sfa t y o 'li oksidlanishida k o ‘p
miqdorda NADF.H va ribozo-5-fosfatni hosil qiladi. N A D F H va rib o zo -
5-fosfatlar esa y o g ‘ kislotalar, steroidlar, m oddalam i zararsizlantirish,
nuklein kislotalar, nukleotidlar v a k oferm en tlar sintezida ish tir o k
etadilar. B u jarayon larn i b u z ilis h i m o d d a alm a sh in u v in i iz d a n
chiqaradi.Tabiatda tarqalishi va sutkalik extiyoji: Xamirturish, qora n o n ,
guruch, n o ‘xot, loviya kepagi, jigar, buyrak, m iyada k o‘p saqlanadi.
Sutkalik m e’yori 1,2 - 2,2 mg (42-rasm , a).
Vitamin B2
Vitamin B , (riboflavin) 1935-yilda R .K un tomonidan sin tezlangan .
U n in g eritm alari sariq -q o v o q r a n g g a e g a . M o le k u la si a s o s i d a
geterotsiklik birikma - izoalloksazin yotadi, unga 9 holatda besh ato m li
spirt ribitol birikkan.
organizlmnlng vltamlnlrga bo'lgan «h B yo jl
------------------------------------------- '—
Model*
Vttamfn
Vltaminnlng faol » iH p .
W i t h in u v d x g l
_____________________ ______________________ varifaai
СН,— CM,0H
к
tiamin
Ш
дМгоквШкИдигиМм!
ta*hiah
1,5m g*
tiamin dlfoafat
boahokll hamlrturleh
mahskilotlari,
chuchka gushtl
^
CHjOh
\dFMN
4 —
„
ш »
вИ«>1»Ноп
и
.
m
m
-
.*>«ы ы а
1,8 mg *
•ut,
tuhum
FAD
4 amin obanzoy Idsfota kotdig'l
гОЧлг
1
G pC F
Qlu
pteridin hosllaai
,000®
h fir l
^ ^ alm a ah ln u v
0,2mg*
ko'kitlar aabzovot
iigar
tataragldrofolat
kMatasi
R j A j
a
и
nikotlnat ktetot*
NHa
nUcotlnat klalotaai
.
gidrtdton
M A D P 1^
taahiah
20 mg*
(yoki 1,2 g triptofan)
go'aht hamirturish
mahauloUar.mevalar
va aabzovotiar
V "
N A D *
Hi
<* К
, C ,
Г Г ' *
но
он
pantotenat ktelota
ß>alanin
coo®
>£»
intotanat kialotaai
г ..... v \ ___
karb on kislotalar
•
K J - - 2 J E3 £ >
faollashuvi
7 mg*
ko’pchilik
mahsulotlarfda uchraydi
CoA
42a- rasm. Suvda eruvchan vitaminlar
organlzlmnlng sutkallk ahtiyog'i
Faolshakii,
Modda afmasblnuvdagi
koférment
vazMssl
" iV
N
CHjOH
piridoksai
I
piridoksai.
piridoksln.
H
piridoksam in
*
2 mg
i
go'sht, sa bzo vot,
piridoksai*
fosfat
ami noto si ota laming
boshoqN
Kobalamin
•
___
0 ,0 0 2 mg
&
g o 's h tjig a r,
sut,tuhum
5-dezoksi-
adenozil-
kobaiamln
izomerlTatslya
reaktsiyaiari
H H o
¡
i
:t
Dostları ilə paylaş: |