37
2.
Fəsil. Kommersiya banklarının balansı: məqsədi
və onun nəticələri
2.1.
Kommersiya banklarının balansının məqsədi
Kommersiya bankının balansı
mühasibat balansıdır və burada bankın
özünün və cəlb etdiyi vəsaitlərinin, habelə onların kredit və digər əməliyyatlara
yatırılmasının vəziyyəti əks etdirilir. Kommersiya bankının balansı faktiki
olaraq müvafiq tarixə bankın maliyyə durumu, xarakteri, əməliyyatlarının
strukturu və həcmi barəsində təsəvvür yaradan cədvəl toplusudur.
İ
qtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə bank hesabatlığının milli sistemi
formalaşmışdır. Onlar bununla çoxcəhətlidir ki, kredit və bank sistemi, habelə
pul - kredit nəzarəti sistemi daha çox inkişaf etmişdir. Hər bir kommersiya
bankında mövcud olan hesabat sistemi üç əsas məqsədə xidmet etməlidir:
• bankın rəhbərliyinə öz əməliyyatlarını, onların son nəticələrini və ümumi
effektivliyini, eləcə də bank əməliyyatlarının bu və ya digər növlərinin
inkişafı məsələlərindəki sonrakı siyasəti müəyyənləşdirməyə imkan verməli;
• öz bankının fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərinə nəzarət (resursların
formalaşdırılması və yerləşdirilməsinə nəzarət, kredit, hesablaşma, kassa və
digər bank əməliyyatlarına, o cümlədən qiymətli kağızlarla əməliyyatlara
nəzarət) vasitəsi rolunu oynamalı, kommersiya banklarının maliyyə
durumlarına bank orqanlarının nəzarət etmələrinə şərait yaratmalı, habelə
ölkədəki pul - kredit situasiyası barədə mərkəzi banka informasiya verməli;
38
• bankın rəhbərliyi tərəfindən onun inkişaf etdirilməsi üçün aparılan siyasətin
gedişində onların bankın səhmdarlarına (ilk növbədə auditor analizi yolu ilə)
maraqlarına əməl olunmasına nəzarəti təmin etməli.
Bu məqsədlərə nail olunması üçün ilk növbədə auditor firmalarından
istifadə olunur ki, onlarla, habelə öz strukturuna görə çoxpilləli bank nəzarəti və
vergi orqanları aparatı daimi ünsiyyətin olması bütün banklar üçün mütləqdir,
belə ki, onlar da öz kanalları vasitəsilə etibarlı və mükəmməl bank hesabatının
formalaşması və təqdim olunmasının doğruluğuna nəzarət edirlər. Qüsurlu
(qeyri - düzgün) mühasibat hesabatının təqdim olunmasına yol verən banklar
üçün cinayət məsuliyyəti də daxil olmaqla, bir sıra sanksiyalar tətbiq edilə bilər.
Bununla belə, təsərrüfatın aparılmasında bazar sisteminin təbiəti və məntiqinin
özü də ayrı - ayrı kommersiya banklarını və onların rəhbərlərini birbaşa və ya
dolayısı yolla özlərinin gerçək maliyyə durumları və apardıqları əməliyyatların
nəticələri haqqında təhrif olunmu məlumatlar verməyə vadar edir. Bankların
etibarlı və mükəmməl maliyyə durumlarının əldə olunması probleminin
aktuallığı kommersiya banklarında digər bankların balanslarının təhlili üzrə
məqsədyönlü işin inkişafı ilə təsdiq olunur.
2.2. Kommersiya bankının balansının təhlili
vəzifələti
Kommersiya banklarının balanslarının təhlilinə yüksək diqqət yetirilməsi
həm müvafiq ölkələrin iqtisadiyyatında mövcud olan pul - kredit situasiyasına
39
nəzarət nöqteyi - nəzərindən, həm də əmanətçilərin banklara inamlarının
saxlanılması aspektində banklar tərəfindən mütəmadi olaraq mühasibat
hesabatlarını təqdim etmələri və balanslarının açıqlanması zərurətini şərtləndirir.
Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə və inkişaf etməkdə olan ölkələrin böyük
ə
ksəriyyətində kommersiya bankları növbəti maliyyə ilinin başa çatmasından
sonra çox ciddi müəyyənləşdirilmiş zaman kəsiyində öz balanslarını açıqlamağa
borcludurlar. Mövcud bank və ya digər qanunvericiliyin tələblərindən asılı
olaraq belə açıqlama ya rəsmi nəşrlərdən birində, ya da nümunəvi kütləvi nəşrdə
həyata keçirilir. Kommersiya banklarının balanslarının açıqlanması müvafiq
ölkənin mərkəzi bank tərəfindən və ya digər bank nəzarət orqanı tərəfindən çox
ciddi
şə
kildə
hazırlanılmış
sənəd
ə
sasında
balans
maddələrinin
nomenklaturasına uyğun şəkildə həyata keçirilir ki, bu da onlar tərəfindən
vaxtaşırı yenidən nəzərdən keçirilə bilər. Rəsmi açıqlama artıq auditorlar
tərəfindən göstərilən məlumatların səhihliyini təsdiqləyən yoxlanılmış və
təsdiqlənmiş bank balansının dərc olunmasrından ibarətdir.
Bir sıra iri kommersiya bankları əsas balansın rəsmi dərc olunması ilə
yanaşı ara balansları (kvartallıq və yarımillik) adlandırılan məlumatları da dərc
edirlər, fəqət bunlar yalnız informasiya xarakteri daşıdığından auditorlar
tərəfindən yoxlanılmır və təsdiqlənilmir. Lakin hər bir halda bütün balans
melumatları kommersiya banklarının direktorlarə və baş mühasiblərinin imzaları
ilə dərc olunur və onlar dərc olunmuş məlumatların səhihliyi üçün şəxsi
məsuliyyət daşıyırlar.
40
Kommersiya bankları balans məlumatlarını açıqlamalarndan əlavə
müntəzəm olaraq (inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində və inkişaf etməkdə olan
ölkələrin bir çoxunda - hər ay) öz cari balanslarını nəzarət orqanlarına təqdim
etməyə borcludurlar. Belə informasiyanın təqdim olunması direktiv, orqanların
məxsusən təqdim etdikləri banklar üçün məcburi xarakter daşıyan
göstərişlərdəki həcmdə və formada həyata keçirilməlidir. Adətən belə göstərişlər
"hesabatların nomenklaturası" şəklində tərtib olunur və orada əsasən təkcə
balansların bölmələrinin və ayrı - ayrı hesabların adları deyil, həm də onların
iqtisadi məzmunu verilir.
Hesabların nomenklaturası, onların bank nəzarəti orqanlarına verilməsinin
qaydası və müntəzəmliyi ölkələr üzrə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə və hətta
eyniadlı hesabların iqtisadi məzmunları tamamilə uyğunsuz da ola bilər. Cəlb
olunmuş vəsaitlərin, likvid aktivlərin və bir sıra başqa qısamüddətli mənbələr
anlayışının şərhində çox ciddi fərqlər mövcuddur. Bununla belə, müxtəlif
ölkələrin kommersiya banklarının balanslarının məzmununda bir çox oxşar
cəhətlər vardır ki, bu da ilk növbədə onların əməliyyatlarının analoji xarakteri
(bu sfera əsas etibarilə qısamüddətli kreditləşdirmədir) və cəlb olunmuş
vəsaitlərin mənbəyi ilə şərtlənir (müştərilərin qısamüddətli depozitləri).
Kommersiya banklarının balanslarında yüksək dərəcədə likvidliyə malik asan
realizə oluna biləcək aktivlərin də mütləq mövcudluğunu qeyd etmək lazımdır.
Kommersiya banklarının nisbətən daha likvidli aktivlərinə (azalan proporsiyada)
kassadakı nəqliyyat və Mərkəzi bankdakı müxbir hesabda olan vəsaitlər, bank
41
tərəfindən yerləşdirilmiş onkol (teleb olunanadək) və qısamüddətli (götürülməsi
barədə əvvəlcədən xəbərdarlıq edilən) depozitlər, qısamüddətli dövlət qiymətli
kağızları, banklar tərəfindən nəzərə alınan kommersiya veksellərinin bəzi
növləri aiddir.
Kommersiya banklarının cəlb olunmuş vəsaitlərinin əsas mənbəyi öz
təbiətinə görə müştərilərinin (həm hüquqi, həm də fiziki şəxslərin) qısamüddətli
depozitləri olduğundan, onların aktivlərində isə daha əhəmiyyətli yerli
ş
irkətlərin, firma və özəl şəxslərin qısa və ortamüddətli kreditləşdirmələri
tutduğundan, ona görə də kommersiya bankları üçün balanslarda likvid
vəsaitlərinin mövcudluğu həm onların cəlb etdikləri resursların həcmində baş
verən mümkün dəyişkənliyin kompensasiyası nöqteyi-nəzərindən, həm də
müştərilər tərəfindən bazar iqtisadiyyatı şəraitində kreditə olan tələbatın daim
baş verən dəyişkənliyinin təmin olunması üçün obyektiv olaraq labüddür.
Banklar üçün likvidliyin müəyyən səviyyədə saxlanılması zərurəti hazırda hamı
tərəfindən qəbul olunandır və praktiki olaraq bütün ölkələrdə bank likvidliyi
ə
msallarının geniş tətbiq olunmasında öz ifadəsini tapır.
Ölkənin Mərkəzi bankının həmin sahədə müəyyən təbirləri və ya müvafiq
siyasətindən sonra baş verən dəyişikliklər pul - kredit siyasətinin mühüm
alətlərindən biri sayılır. Bir sıra amillərdən asılı olaraq konkret ölkənin bankı
üçün normal hesab olunan likvidlik səviyyəsinin göstəricisi kifayət qədər çox
dəyişkən ola bilər. Adətən bu, ayrı - ayrı ölkələr üzrə kommersiya banklarının
cari öhdəliklərinin 20 % - dən 30 % - dək həddində dəyişkən ola bilər.
42
Bankların balanslarının digər xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, bunlarda
ş
irkətlərin, firma və özəl şəxslərin qısamüddətli kreditləri böyük payı vardır və
müvafiq ölkələrin pul - kredit sistemində tutduqları yerlə şərtlənir. Göstərilən
kreditlərin məcmu payı bir qayda olaraq, kommersiya banklarının bütün aktiv
ə
məliyyatlarının 30 - 40 % - dən artığını təşkil edir.
Son illərdə kommersiya banklarının kredit yatırımlarında istiqraz və digər
borclar şəklində dövlət borcu ödəlikləinə investisiyalar getdikcə daha artıq rol
oynamağa başlayır. Büdcə kəsirlərinin kreditləşdirilməsində iştirak edən
kommersiya bankları çalışırlar ki, belə yatırımların müddətini beş illə
məhdudlaşdırsınlar. Belə investisiyaların onlar üçün cəlbediciliyi öz ölkələrinin
səviyyəsini əlavə imkanlarla yüksəltmək şərtləndirir və başqa ölkələrdə bunları
nisbətən asanlıqla və tez nəqd vəsaitlərə çevirmək mümkündür. Bank
resurslarının ortamüddətli yerləşdirilmələri və xüsusilə də onların ipoteka və
kənd təsərrüfatı kreditlərinə verilməsi kommersiya banklarının balanslarında
ə
həmiyyətli yer tutmur.
Kommersiya banklarının passiv əməliyyatlarında fərqləndirici əlamət
ondan ibarətdir ki, bunlarda cəlb olunmuş vəsaitlərin qısamüddətli mənbələrinin,
ə
sasən də müştərilərin vəsaitlərinin, eləcə də banklararası əsaslarla cəlb olunmuş
depozitlərin üstünlük təşkil etməsidir.
Kommersiya banklarının balanslarının mövcud növləri onların tərtib
olunmasının detalları üzrə də fərqləndirilir. Bankın daxili balansı müfəssəl
mühasibat hesabatından ibarətdir ki, burada müvafiq ölkənin bank
43
tənzimləməsinin təlimatı üzrə bütün hesabatlara dair məlumatlar olur. Balansın
konfidensial xarakter daşıyan və müntəzəm olaraq bank nəzarəti orqanlarına
təqdim olunan, bankın əməli rəhbərliyi fəaliyyətinin həyata keçirilməsi
məqsədlərinə və onun bütün müvafiq əməliyyatlarının uçotuna xidmət edən bu
növündən fərqli olaraq, kommersiya bankının dərc olunan illik və aralıq
balansları iriləşdirilmiş toplu hesabatı, bütövlükdə bank nəzarəti orqanlarının
göstərişlərində nəzərdə tutulan tələblərinə cavab verən sxemində tərtib olunur.
Lakin zərurət yarandıqda bank nəzarəti orqanları, demək olar ki, bütün bank
hesabatına giriş əldə edə bilərlər. Eyni zamanda bu qaydada bir sıra istisnalar da
mövcuddur. Belə ki, İsveçrənin kommersiya banklarında açılmış gizli hesabların
rekvizitləri və dinamikası haqqında müfəssəl məlumat almaq üçün məhkəmə
orqanlarının fəal müdaxiləsi tələb olunur.
Nisbətən ümumi forma daşıyan balans kommersiya banklarının
səhmdarlarının ümumi iclasının müzakirəsinə təqdim olunan və müvafiq
nəşrlərdə açıqlanan balansdır. Kommersiya banklarının balanslarının təqdim
olunmasının ümumi qəbul olunmuş forması aktiv ve passivə bölünməklə, ilk
növbədə aktivin daha likvid (səfərbər olunan) maddələrinin fərqləndirilməsi ilə
üfqi (şirkət və firmaların bir sıra ölkələrdə qəbul olunmuş şaquli balans
formasından fərqli olaraq)
formadır və əmanətçilər tərəfindən nisbətən daha asan tələb olunan passiv
maddələridir. Bütövlükdə aktiv və passiv maddələrinin strukturu, belə
maddələrin dinamikliyinin azalmasını göstərir, balans aktivi üzrə tərpənməz
44
ə
mlaka və digər şirkət və firmaların kapitalına investisiyalarla tamamlanır,
passivlər üzrə isə kommersiya bankının, onların əldə etdikləri mənfəəti də daxil
etməklə, öz vəsaitləri üzrə investisiyalarla tamamlanır.
Müstəqil hüquqi şəxs kimi bankın özünün balansı ilə, bankın təkcə özünün
ə
məliyyatlarını deyil, həm də onun şöbələrinin, habelə filial təşkilatlarının
ə
məliyyatlarının da daxil olduğu birləşdirilmiş (konsolidasiya olunmuş) balans
arasındakı fərqi nəzərə almaq lazımdır. Məsələn, iri kommersiya bankları
banklarla yanaşı digər iri kredit - maliyyə təşkilatlarını da birləşdirən bütöv bir
maliyyə qruplarına başçılıq edə bilər. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki,
birləşdirilmiş balansların açıqlanması müəyyən qədər bank qrupunun ayrı - ayrı
üzvlərinin gerçək maliyyə durumunu geniş kütlədən gizlətmək məqsədinə
xidmət edir. Bununla belə, bu sayaq balansları açıqlayan banklar əlavə
müştərilər cəlb etmək məqsədi güdürlər, güman edirlər ki, potensial müştəri
qrupun ayrı - ayrı üzvlərinin maddi durumundan baş açmayacaq. Banklar güman
edirlər ki, müştərilər yalnız bütün qrupun bütövlükdə yekun balansına diqqət
yetirməklə, ayrılıqda kredit müəssisəsinin inkişafındakı çatışmazlığı nəzərdən
qaçırarlar. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, hətta geniş şöbələr şəbəkəsinə
ş
axələnmiş iri kommersiya bankının müstəqil balansı birləşdirilmiş sayılır, belə
ki, eyni bankın ayrı - ayrı müəssisələrinin hər birinin adətən özlərinin malik
olduqları daxili balansları şəraitində belə, onların arasındakı qarşılıqlı
hesablaşmalar və digər kredit - maliyyə münasibətləri tam istisna edilir.
45
Son vaxtlar kommersiya banklarının balanslarının müxtəlif aspektlərinin
analizinə marağın xeyli artıdığı müşahidə olunur. Bu, həm tamamilə böyük
bankların maliyyə çətinliklərinin və hətta müflisləşmələrinin çoxalması ilə, eləcə
də beynəlxalq kredit bazarlarında inkişaf etməkdə olan ölkələrin, kredit və bank
sistemi az öyrənilmiş və əksər hallarda zərf inkişaf səviyyəsi və güclü
sabitsizliyi ilə fərqlənən çoxsaylı banklarının meydana çıxması ilə şərtlənir. Ona
görə də kommersiya banklarının balanslarının analizi ilk növbədə müəyyən
bankın nə dərəcədə etibarlı olması suallarına cavab vermək, onun maliyyə
dayanıqlığının vəziyyətinin necəliyi və bankın öz vəsaitləri ilə resurslarının
yerləşdirilməsi riskini bağlamaq səviyyəsini müəyyənləşdirmək məqsədi güdür.
Lakin bu məsələlərin həlli yalnız bank balanslarının göstəricilərinin analizi
ilə bağlı deyil, həm də xeyli mənada hər bir konkret ölkədə pul bazarının inkişaf
səviyyəsi, onun bank tənzimlənilməsi xüsusiyyətləri, milli bank sisteminin
inkişaf səviyyəsi və banklar tərəfindən maliyyə çətinliklərinin hiss olunduğu
dövrdə ölkənin Mərkəzi bankının göstərdiyi pul - kredit təsiri ilə şərtlənir.
Kommersiya banklarının balanslarının analizi öyrənilən bankın yerləşdiyi
ölkənin spesifikasının şərtsiz nəzərə alınmasını, onun bank və maliyyə
qanunvericiliyi barədə yaxşı biliyin olmasını, kommersiya banklarının bank
nəzarəti orqanları tərəfindən müəyyənləşdirilmiş hesablar nomenklaturasını,
kredit - bank sisteminin özünün strukturunu və bir sıra digər məsələləri yaxşı
bilməyi tələb edir.
46
Bütövlükdə kommersiya bankının balansının təhlili iki əsas mərhələyə
malikdir:
• mövcud nomenklatura hesablarının nəzərə alınması ilə balans maddələrinin,
zərurət yaranan hallarda qəbul olunmuş analiz sxemi üzrə araşdırılan
balansın yenidən tərtib olunması ilə məzmununun öyrənilməsi üçün
göstərilən mərhələsi daha mürəkkəb sayılır və yüksək səviyyədə sırf peşəkar
hazırlıq tələb edir, çünki, bir qayda olaraq, banklarda balansların analizi
məsələləri ilə ixtisaslı mütəxəssislər məşğul olurlar. Bu, onunla şərtlənir ki,
balans maddələri üzrə səhih məlumatlar öyrənilən bankın həqiqi maliyyə
durumu barəsində düzgün təsəvvür əldə edilməsinin müqəddəm şərtidir;
• kommersiya bankının təhlil olunan balansının digər kommersiya banklarının
balansları ilə (analoji tarix üzrə) və həmin bankın bir neçə il üzrə balansları
ilə, bankın fəaliyyətinin mühüm cəhətlərini və maliyyə durumunu
xarakterizə edən əmsalların hesablanması və fərqləndirilməsi ilə müqayisə
olunması. Digər bankların balanslarının tutuşdurulması bütövlükdə bank
sisteminin ümumi inkişaf tendensiyası fonunda həqiqi oyrenilen bankrn
maliyye durumunun müəyyənləşdirilməsi üçün zəruridir, öyrənilən bankın
bir sıra illər üzrə balanslarının tutuşdurulmasının kommersiya bankının
fəaliyyətinin xarakterik inkişaf tendensiyalarının aydınlaşdırılması üçün
prinsipial əhəmiyyəti vardır.
Kommersiya banklarının balanslarının təhlil edilməsinin əsas vəzifəsi bu və
ya digər bankın etibarlılığı, mümkün itkilərə görə öz vəsaitləri hesabına
47
ödəməqabilliyi barədə, cəlb olun resursların axrb getməsi şəraitinde dözəbilmə
səviyyəsi barədə suallara birmənalı cavab almaqdır. Bundan əlavə, bütün əsas
xarakteristikalar həm də dinamika nöqteyi - nəzərindən analiz edilməlidir. Bu
halda labüd olaraq digər kommersiya banklarındakı müvafiq göstəricilərin
ümumi tendensiyası ilə tutuşdurulmasında baş verən dəyişikliklərin spesifikası
haqqında məsələ ortaya çıxır.
Bank balanslarının onların tutuşdurulması məqsədi ilə, təhlili zamanı on
müxtəlif əmsallardan istifadə olunur. Kommersiya banklarının balanslarının
analizi üçün indiyədək ümumi qəbul olunmuş dayanıqlı əmsallar yoxdur, ona
görə də bankların özləri bank fəaliyyətinin təhlili üçün daha məqbul əmsallar
sistemini işləyib hazırlayırlar. Hal-hazırda kommersiya bankları tərəfindən
tətbiq olunan əmsallar sistemi (bank balanslarının müxtəlif göstəricilərinin
nisbəti) ilk növbədə balansların məzmununa keyfiyyətcə yanaşma imkanı verir
və yalnız onların kəmiyyət (rəqəmsal) göstəriciləri ilə məcmu halda nəzərdən
keçirilə bilər. Həmin əmsalların təhlili üç əsas məsələyə cavab verməlidir:
• kommersiya bankının öz vəsaitləri ilə öz əməliyyatlarında ("kapitalizasiya -
kapitallaşdırma əmsalı") iştirak etməsi səviyyəsi;
• bankın likvidlik səviyyəsi və ya axtınına qarşı itkisiz tab gətirə bilmə
qabiliyyəti ("likvidlik əmsalı");
• bankın resurslarının yüksək risk səviyyəli əməliyyatlara yatırılması
səviyyəsi ("risk əmsalı").
48
Göstərilən əmsalların hesablanması üçün banklar ən müxtəlif üsullardan
istifadə edirlər. Lakin istənilən halda bu əmsallar qarşıya qoyulmuş suallara
ə
traflı cavab verməyə xidmət edir ki, bu da təhlil olunan bankın fəaliyyətinin
təkamülü haqqında nəticələr əldə etmək üçün çox vacibdir. Beynəlxalq bank
praktikasında bu məqsədlərlə hər şeydən əvvəl likvidlik əmsallarından istifadə
olunur.
2.3. Kommersiya banklarının balansının məqsədi
"Likvidlik" termini (latınca - liquidus - axan, duru) sözün hərfi mənasında
realizə olunması asan olan, maddi dəyərlərin pul vəsaitlərinə çevrilmənin
asanlığını bildirir. Bank fəaliyyətinə tətbiq olunarkən, likvidlik dedikdə,
bankların vaxtında təkcə kreditin nəzərə alınması ilə deyil, həm də kommersiya
banklarının kassa imkanları nəzərə alınmaqla, öz öhdəliklərini pul formasında
ödəyə bilmək qabiliyyəti başa düşülür. Bank likvidliyi depozitlərin xarakteri və
həcmindən, bankın kredit bazarında təcili ssuda almaq imkanlarından, aktivlərin
strukturunun (kredit yatırımlarının) passivlərin (resursların) strukturunun
müddəti və xarakteri üzrə uyğunlulundan asılıdır, belə ki, məsələn, bankın
aktivlərində daimi büdcə kəsirlərində dövlət qiymətli kağızlarının (istiqraz,
xəzinə öhdəlikləri) xüsusi çəkisinin artması bank sisteminin likvidliyini xeyli
çətinləşdirir. Likvidlik iqtisadi konyunkturadan asılıdır, çünki, məsələn,
iqtisadiyyatda durğunluq müştəriləri vadar edir ki, banklardakı əmanətlərini
oradan götürsünlər, bu da nəinki onların likvidliyini pisləşdirir, həm də çox
49
hallarda onların müflisləşməsinə səbəb olur. Likvidlik, iqtisadiyyatda dayanıqlı
disproporsiya üzündən yaranmış pozuntu, bankın pul ehtiyatlarının artması ilə
bağlı nəqd pulların dövranın pozulmasından asılıdır, belə ki, o bank maksimal
likvidliye malik olur ki, onun depozitlərinin məbləği verilən kreditlərin
həcmindən artıq olsun (bu halda bankın mədaxili azalır).
Kommersiya banklarının likvidliyi Mərkəzi bank tərəfindən əsasən
təkrarmaliyyələşdirmə yolu ilə (borc vəsaitlərinə tələb və təklifə təsir
göstərmək) və onların kreditqabilliliyinə təsirlə (kreditlərin təklifinə təsir
göstərmək) tənzimlənilir. Bankların likvidliyinin dəyişilməsi Mərkəzi bank
tərəfindən aparılan pul - kredit siyasətinin məğzi kimi çıxış edir. Sonuncu
bütövlükdə bank sisteminin likvidliyini dəstəkləməlidir. Bank sisteminin
likvidliyinin tənzimlənilməsi dedikdə
, Mərkəzi bank tərəfindən müxtəlif pul -
kredit siyasəti instrumentlərinin köməkliyi ilə kommersiya banklarındakı əlavə
pul vəsaitlərinin götürülməsi və ya təqdim olunması başa düşülür. Bank
sisteminin likvidliyini xarakterizə edən göstəricilərindən biri kommersiya
banklarının müxbir hesablarında qalan vəsaitlərinin qalıqlarının durumudur.
Məsələn, Mərkəzi bank hər gün kommersiya banklarının müxbir hesablarının
durumuna nəzarət edir və çalışır ki, öz fəaliyyəti ilə bu hesablardakı optimal
həcmi dəstəkləyə bilsin.
Bankın balansına tətbiqən likvidlik sonuncunun aktivlərinin pul vəsaitlərinə
çevrilə bilmə qabiliyyətini bildirir. Əgər onun nəqd vəsaitlərinin və digər likvid
aktivlərinin məbləği, eləcə də digər mənbələrdən qısa müddət ərzində vəsaitləri
50
səfərbər edə bilmək imkanları borcları və pul öhdəliklərini vaxtında ödəməyə
kifayətdirsə, onda bank likvid hesab olunur. İstənilən kommersiya bankının
aktivlərinin maddələri balansda likvidliyin azalması qaydası ilə, yəni ödənişlərin
aparılması üçün onların nəqliyyata tədavülü imkanları şəklində yerləşdirilir.
Likvidlik səviyyəsinə görə tez və ləng realizə olunan aktivlər fərqləndirilir.
Birinci dərəcəli likvid vəsaitlərə (tez realizə olunan) aşağıdakılar daxildir: kassa
nəqdiyyatı, bankların digər kredit müəssisələrindəki hesablaşmalar üzrə haqq -
hesab hesablarındakı pul vəsaitləri, bankın sertifikatları. Tələb olunanadək
ssudalar da nisbətən likvid sayılır, belə ki, bank istənilən vaxt vəsaitləri borc
alandan geri istəyə bilər. Qiymətli kağızlara bank investisiyası nisbətən az likvid
sayılır, çünki onları nəqd vəsaitlərə çevirmək daha çətindir. Uzunmüddətli
ssudalar və tərpənməz əmlaka yatırımlar kimi bank aktivləri çətin likvidli
xarakterə malik olur. Likvid sayılan aktivlərin strukturu, onların ödəməli
olduqları öhdəliklərin müddətinin təmin olunmasından asılı olaraq dəyişir. Məhz
buna görə aktivin maddələri arasında ilk növbədə nəqd aktiv adlandırılanların,
sonra isə tez realizə olunan yatırımların və s. fərqləndirilməsi qəbul olunmuşdur.
Ayrı - ayrı bankların əməliyyatlarının likvidliyi, onların tələb olunanadək
öhdəliklər üzrə və tarixinin başa çatdığı müddətli öhdəliklər üzrə ödənişlərin
vaxtında aparıla bilməsi qabiliyyətindən ibarətdir. Bu, müvafiq aktiv və passiv
ə
məliyyatların təşkil olunması sayəsində təmin olunur. Öhdəliklərin ödənilməsi
bankın mənfəəti üçün zərərsiz həyata keçirilməlidir.
51
Balansın müqayisəli (dinamikada) təhlili zamanı müəyyən müddət ərzində
aktiv maddələr üzrə bankın likvidliyinə və əməliyyatlar riskində baş verən
dəyişikliklərin səbəbləri və təzyiq səviyyəsi aşkar edilə bilər. Bu zaman
aktivlərin ümumi likvidliyi daxili likvidlik və bazar realizəqabilliyi deyilənlə
müəyyən edilir. Birinci ödəniş müddətinin başa çatmasından sonra aktivin
nəqdiyyata çevrilə bilməsi ilə əlaqələndirilir, ikinci isə vaxtın istənilən anında
realizəqabilliyi nəzərdə tutur.
Likvidlik passivlərin strukturundan asılıdır. Əgər tələb olunanadək
ə
manətlər üzrə əmanətçilər pullarını istədikləri anda tələb etmək hüququna
malikdirlərsə, müddətli əmanətlər isə az və ya çox müddət ərzində bankın
sərəncamında qalır. Ona görə də tələb olunanadək əmanətlər üzrə xüsusi çəkinin
artması və müddətli əmanətlərin payının azalması bank likvidliyini aşağı salır.
Bankın digər kredit müəssisələrindən aldığı depozitlərin və kreditlərin
etibarlılığı da bankın balansının likvidliyinə təsir göstərir.
Bankın likvidliyi ayrı - ayrı kredit əməliyyatlarının risk səviyyəsindən
asılıdır: balansda yüksəkriskli aktivlərin payı nə qədər çoxdursa, bankın
likvidliyi də o qədər aşağıdır. Praktikada etibarlı aktivlərə nəqd pul vəsaitlərini,
yüksək risklilərə isə - bankların uzunmüddətli yatırımlarını aid etmək qəbul
olunub. Bankın borc alanlarının kreditqabillik səviyyəsi ssudaların vaxtında
qaytarıla bilməsinə və bununla da bankın balansının likvidliyinə əhəmiyyətli
təsir göstərir: verilən kreditlərin ümumi məbləğində yüksək riskli kreditlərin
xüsusi şəkisi nə qədər çox olarsa, bankın likvidliyi o qədər aşağı olar. Balans o
52
vaxt likvid sayılır ki, onun durumu aktivlər üzrə vəsaitlərin asan realizə
olunması hesabına passivlər üzrə müddətli öhdəlikləri ödəməyə imkan versin.
Bankın aktivlərinin onun öhdəliklərinin yerinə yetirilmesi üçün tezliklə pul
formasına keçməsinin mümkünlüyü bir sıra amillərlə müəyyən olunur ki,
bunlardan da həlledicisi yerləşdirilmiş vəsaitlərin müddətinin resursların cəlb
olunma müddətinə uyğun gəlməsidir, yeni müddət, üzrə passiv necədirsə, aktiv
də o cür olmalıdır. Bu halda balansda aktivlər üzrə azad olan vəsaitlərin məbləğ
və müddətinin pul forması və məbləğə bankın öhdəlikləri üzrə qarşıdakı ödəniş
müddəti arasında müvazinət təmin olunur. Deməli, əgər bankın digər
mənbələrdən qısa müddət ərzində səfərbər etmək imkanına malik olduğu pul
vəsaitlərinin məbləği passivlər üzrə öhdəliklərin vaxtında ödənilməsinə imkan
verirsə, onda bank likvid sayılır.
Bank oz sabitliyini mühafizə edib saxlamaq məqsədilə pul bazarının
vəziyyətinin, müştərinin və ya partnyor bankın maliyyə durumunun dəyişməsi
ilə bağlı təzahür edə biləcək nəzərdə tutulmayan öhdəliklərin icra olunması üçün
müəyyən likvid ehtiyatlara malik olmalıdır. Bankların likvidliyinin ölçülərinə
təsir edən amillərə tədavüldə olan nəqd pulların kəmiyyəti (artması bankların
likvidliyini azaldır və əksinə), ölkənin qızıl - valyuta ehtiyatlarının dəyişilməsi
(xarici valyutanın ölkəyə axını bankların likvidliyini artırır və əksinə), Mərkəzi
bankın milli xəzinədarlıq qarşısında kredit öhdəliklərinin həcminin dəyişməsi
(Mərkezi bankın xəzinədarlıqdan aldığı yardımın həcminin artması bank
sisteminin likvidliyini artırır və əksinə), Mərkəzi bankın kortəbii amillərin
53
nəticələrini dərinləşdirə biləcək və ya onların təsirini məhdudlaşdıra biləcək
emissiya siyasəti.
Bankların real likvidlik səviyyəsinə təsir göstərilməsi o dərəcədə pul -
kredit siyasətinin əsas məqsədlərindən biridir ki, həmin siyasət kreditin
artmasına nəzarətə yönəlmiş olsun. Başqa sözlə desək, likvidliyə münasibətdə
restrikasiyalar eyni zamanda kredit əməliyyatlarının inkişafının imkanlarını
məhdudlaşdırır. Bu məqsəd əsasən kommersiya banklarının Mərkəzi bankla
qarşılıqlı münasibətlərindəki nəqdiyyatın həcminin reqlamentasiyası Mərkəzi
bankda mütləq ehtiyatların həcminin və uçot qaydaları modifikasiyasının
dəyişilməsi ilə (təkrar uçotun stavkası, təkrar uçotun "tavana"ları), habelə faiz
stavkalarının artması və ya azalması hesabına kredit verilməsinin
məhdudlaşdırılması və ya genişləndirilməsi üzündən pul bazarına müdaxilə ilə
ə
ldə edilə bilər.
Bankın likvidliyinin idarə olunması
müvafiq nəzəri bazaya əsaslanır.
Xarakterik haldır ki, likvidliyin idarə olunması nəzəriyyələri praktiki olaraq
kommersiya banklarının yaranması ilə eyni vaxtda meydana çıxmışdır. Hazırda
dörd nəzəriyyə - kommersiya ssudaları, yerdəyişmə, gözlənilən gəlir və
passivlərin idarə olunması - göstərilir.
Kommersiya ssudaları nəzəriyyəsi
öz kökləri ilə XVIII əsrin İngiltərə bank
praktikasına gedir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları iddia edirlər ki, kommersiya
bankı, onun aktivləri nə qədər ki, işgüzar fəallığın normal durumu zamanı
vaxtında ödəniləbiləcək qısamüddətli ssudalara yerləşdirilib, öz likvidliyini
54
saxlayır. Başqa sözlə desək, banklar istehsaldan istehlaka qədər malların
hərəkətinin ardıcıl mərhələlərini maliyyələşdirməlidirlər. Bu ssudalar müasir
şə
raitdə mal ehtiyatı və ya dövriyyə kapitalının doldurulması əsasında ssudalar
adını almışdır. Bank işinin demək olar ki, bütün tarixi ərzində hesabolunurdu ki,
banklar qiymətli kağızların, tərpənməz əmlakın, istehlak mallarının alınmasını
kreditləşdirməməli və ya kənd təsərrüfatına uzunmüddətli kreditlər
verməməlidir. Hərçənd kommersiya ssudaları nəzəriyyəsi iqtisadiyyatçılar,
nəzarət və tənzimləmə orqanları, eləcə də banklar tərəfindən geniş təbliğ
olunurdu, onun praktikada tətbiqi o qədər də geniş deyildi.
Kommersiya ssudaları nəzəriyyəsinin əsas çatışmazlığı ondan ibarətdir ki,
o inkişaf edən iqtisadiyyatın kredit tələbatlarını nəzərə almırdı, çünki
nəzəriyyəyə ciddi əməl olunması banklara müəssisələrin və avadanlığın
genişlənməsini, evlərin, torpaqların alınmasını maliyyələşdirməyi qadağan
edirdi. Bu nəzəriyyə bank əmanətlərinin nisbi sabitliyini nəzərə ala bilmədi.
Bank əmanətləri ilk tələblə geriyə alına bilər, lakin çətin ki, əmanətçilərin
hamısı əmanətlərini eyni vaxtda götürsünlər. Əmanətlərin sabitliyi banka imkan
verir ki, likvidliye xələl gətirmədən vəsaitlərini mötədil uzun müddətə yerləşdirə
bilsin. Nəzəriyyə ona əsaslanrıdı ki, normal iqtisadi proses zamanı bütün
ssudalar öz vaxtında ödənilə bilər. Doğrudan da yüksək işgüzar fəallığı
şə
raitində sənaye və ticarət şirkətləri öz öhdəliklərinin ödənilməsi zamanı
çətinliklərlə qarşılaşmırlar. Lakin, iqtisadi tənəzzül dövrlərində və ya maliyyə
çaxnaşması zamanı "nəqdiyyat - əmtəə ehtiyatları - realizasiya - hesablaşmalar
55
üzrə debitorlar - nəqdiyyat" zənciri pozulur. Ona görə də firma və ya şirkətlər
üçün bank ssudalarını ödəmək çətinləşir, bəzən isə qeyri - mümkün olur. Bu
nəzəriyyənin çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, normal iqtisadi inkişaf şəraitində
qısamüddətli özünüləğvedən ssuda likvidliyi təmin edir.
Yerdəyişmə nəzəriyyəsi ona əsaslanır ki, bank likvid ola bilər, əgər onun
aktivlərinin yerini dəyişmək və ya nəqd şəkildə kreditotlara, yaxud da
investorlara satmaq mümkün olsun. Əgər kreditlər vaxtında ödənilmirsə, onda
ssudanın təminatı üçün verilmiş əmtəə - mal dəyərləri bazarda nəqdinə satıla
bilər, vəsaitlərə ehtiyac olduğu hallarda isə Mərkəzi bank tərəfindən təkrar
maliyyələşdirməyə müraciət etmək olar. Bu halda ayrıca kommersiya bankının
likvid resurslara tələbatının ödənilməsinin şərti daimi nəqd aktivlərin olmasıdır
ki, onları satmaq mümkündür. Buna uyğun olaraq, əgər Mərkezi bank təkrar
uçota təklif olunan aktivləri sərbəst şəkildə alacaqsa, onda bank sistemi likvid
olacaq. Asan realizə oluna bilər bazar qiymətli kağızları uzun müddət likvid
ehtiyatların gözəl mənbəyi kimi hesab olunurdu, çünki bu sayaq qiymətli
kağızları nəqd pula çevirmək mümkündür. Ona görə də tez - tez hallarda onlara
ikinci növbə ehtiyatları kimi müraciət edirlər. Yubadılmadan və itkisiz
konvertasiyanı təmin etmək üçün törəmə ehtiyatlar üç tələbə cavab
verməlidirlər: ödənişin qısa müddəti, yüksək keyfiyyət və realizəqabillik. Bunlar
kredit riskindən və bazar faiz stavkalarının dəyişməsi riskindən mühafizə
olunmalı, habelə qısamiiddətli xəbərdarlıqla bazar da satılmalıdırlar.
56
Likvidlik ehtiyatı kimi istifadə olunan aktivlərin ödənilmə müddətinə
münasibətdə müəyyən tələblər irəli sürülmür, amma ümumi qayda budur ki,
müddət nə qədər qısa olsa, o qədər yaxşıdır. Keyfiyyət və realizasiyqabillik
şə
rtlərinə qiymətli kağızların bir sıra növləri cavab verir. Törəmə ehtiyatlar üçün
daha uyğun gələnləri xəzinə vekselləri, habelə hökumətin və onun orqanlarının
digər qiymətli kağızlarıdır. Açıq bazarda realizə olunan akseptlər və
kommersiya kağızları da istifadə oluna bilər. Bank aksepti bank tərəfindən
adətən 180 günədək ödəniş müddəti ilə akseptə olunmuş trattadır. Kommersiya
kağızları korporasiyalar tərəfindən nisbətən qısa müddətə, adətən 4 - 6 ayadək
buraxılan veksellərdən ibarətdir. Bu qayda ilə pul əldə etmək üçün korporasiya
çox yüksək kreditqabilliyə malik olmalıdır.
Hərçənd yerdəyişmə nəzəriyyəsi müəyyən dərəcədə əsaslandırılıb, bununla
belə, onun göstərişlərinə əməl edən yüzlərlə bank XX yüzilliyin 20 - 30 - cu
illərində likvidlik problemindən yan keçə bilməmişdir. Bankın öz portfelində
birinci dərəcəli qiymetli kağızlar ola bilər, lakin istehsalın staqnasiyası
dövründə, xüsusilə də böhranlar zamanı, likvidliyin ümumi çatışmazlığına
ehtiyac olanda, aktivlərin bir hissəsini realizə etmək mümkün olmur. Ona görə
de iqtisadi böhranlar birja böhranları ilə müşayiət olunur. Qiymətli kağızların
kursu kəskin şəkildə aşağı düşür və maliyyə bazarında təkrarmaliyyələşdirmə
imkanlarını pozur.
Gözlənilən gəlir nəzəriyyəsinə
görə, əgər kreditlərin qapanılması üçün
ödənişlər qrafikinin əsasına borc alanın gələcək mədaxili qoyularsa, bank
57
likvidliyini planlaşdırmaq olar. O yuxarıda nəzərdən keçirilən nəzəriyyələri
inkar etmir, amma göstərir ki, borc alanın gəliri ilə ssudaların ödənilməsinin
uzlaşdırılması (əlaqələndirilməsi), kreditin təmin olunması üçün akseptdən daha
məqsədəuyğundur. Bu nəzəriyyə iddia edir ki, bank likvidliyinə kreditlərin və
investisiyaların ödəniş müddəti strukturunu dəyişməklə təsir göstərmək olar.
Sənayenin qısamüddətli kreditləri daha likvidlidir, nəinki orta və uzunmüddətli
ssudalar, istehlakçılara möhlətlə ödəmə ilə alqı üçün kreditlər isə mənzil və ya
tikinti üçün ssudalardan daha likvidlidir. Nəzəriyyə hazırda kommersiya
banklarının kredit portfelinin xeyli hissəsini təşkil edən kreditlərin ayrı - ayrı
növlərinin inkişafı və sürətlə artımını qəbul edir: işgüzar firmalara müddətli
kreditlər, möhlətli ödəmə ilə istehlakçı kreditləri. Xeyli hissəsini aylıq və
kvartallıq ödəmələrin nəzərdə tutduğu kreditlərin təşkil etdiyi kredit portfeli əsas
borcun və ya faizlərin ödənilməsi hesabına likviddir, belə ki, nəqd vəsaitlərin
müntəzəm axınını planlaşdırmaq asandır.
Gözlənilən gəlir nəzəriyyəsi ona təsir göstərmişdir ki, bir çox banklar
investisiya portfelinin formalaşmasının özülünə pilləlilik (mərhələlilik) effektini
qoymuşlar: qiymətli kağızlar ödənmə müddəti üzrə elə seçilir ki, daxilolmalar
müntəzəm və idarəolunabiləcək olsun. Bu halda nəqdiyyatla müntəzəm ödəniş
göstəricisi üzrə investisiya portfeli borcun və faizlərin müntəzəm ödənilməsi
üzrə kreditlər portfelinə yaxınlaşır.
Passivlərin idarəolunması nəzəriyyəsinin
tərəfdarları hesab edirlər ki,
banklar bazardan əlavə vəsaitlərin cəlb olunması yolu ilə likvidlik problemini
58
həll edə bilərler. İlk vaxtlar aparıcı maliyyə mərkəzlərinin iri bankları bu
nəzəriyyənin müdafiəsinə çıxlış edirdilər, az sonra isə onu hər yerdə qəbul
etdilər. Likvid resursların artırılması üçün banklar Mərkəzi bankdan da vəsait
götürürlər. Borc vəsaitlərin istifadə olunması miqyasının genişləndirilməsi bank
kreditlərinə tələbin artması və tələb olunanadək əmanətlərin nisbətən ləng artımı
ilə şərtlənir. İqtisadi fəallığın güclənməsi və inflyasiya tempinin artması
təsərrüfat subyektlərinin kredit istehlakının artmasını bildirirdi. Xərclərin
artması bankları öz resurslarını daha dolğun istifadə etməyə yönəldir.
Praktikada bu və ya digər dərəcədə bütün nəzəriyyələrdən istifadə olunur,
amma müxtəlif banklarda bunlardan birinə daha çox üstünlük verilir. Likvidlik
durumunun idarə olunmasında iki ifrat cəhəti göstərmək olar. Bunlardan biri -
ehtiyatlara ciddi nəzarət siyasətidir. Bu, ondan ibarətdir ki, bankda gəlir
gətirməyən vəsaitin mövcudluğuna yol verilməsin, yəni faktiki olaraq vəsaitin
istehlakına nisbətdə istənilən bolluğun mövcudluğuna yol verilməsin. Digər əks
cəhət - ehtiyatların daim mütləq ehtiyatlar norması üzrə tələblərin ödənilməsi
üçün kifayət edəcək səviyyədə dayanıqlığının təmin olunması və qızğın çağlarda
depozitlərin artması siyasətidir. Ona görə də bankın likvidliyinin
qiymətləndirilməsi zamanı bankın kassasında qalan nəqd pulların həcmini,
müştərilərin tələblərinin ödənilməsi üçün nəqd pulların verilməsi üzrə
dövriyyənin həcmini, vəsaitlərin kassada dövranlılığını, eləcə də kassadan
verilən pulların bankın öhdəliklərinin əks etdirildiyi hesablar üzrə debet
dövriyyəsi məbləğinə nisbətini nəzərdən qaçırmaq olmaz. İri banklar nəqd
59
vəsaitlərə ciddi nəzarət etməyi sərfəli hesab edirlər, xırda banklar isə
ə
məliyyatların ümumi gəlirliliyinin təmin olunmasında kassa idarəolunmasını
bacarıqla həyata keçirilə bilən bu effektliliyi daha çox dərk edirlər.
Müxtəlif hesablaşma əməliyyatlarının
aparılması yolu ilə müştərilər
qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsi zamanı bankın likvidliyi ilə alayı
durum yaranır. Belə hallarda bankın kassasında müştərilərin tələblərinin
ödənilməsi üçün nəqd pul qalıqlarının yaradılmasına ehtiyac yoxdur. Lakin
müxtəlif nəqdsiz hesablaşma əməliyyatları bankın likvidliyinə fərqli təsir
göstərir.
Nəqdsiz hesablaşmaların bir qismi vəsaitlərin müştərilərin hesabları üzrə
köçürmələr yolu ilə aparılır. Əger belə əməliyyatlar bir bankın müştəriləri
arasında aparılırsa, onda bu, likvidliyə təsir göstərmir, belə ki, bankın
öhdəliklərinin məcmu həcmi dəyiəmir, yalnız vəsaitlərin müştərilərin hesabları
üzrə yerdəyişməsi baş verir. Ona görə də likvidliyin dəstəklənməsinə bir bank
çərçivəsində aralarında hesablaşma əməliyyatlarının həyata keçirilməsinin
mümkünlüyü nəzərə alınmaqla bankın müştərilər tərkibinin formalaşdırılması
yardım edə bilər.
Müxtəlif bankların müştərilərinin iştirak etdikləri hesablaşma əməliyyatları
da ssudaların verilməsi və ödənilməsi ilə bağlı bankların likvidlik durumuna
fərqli təsir göstərir. Bir bankın müştərisinin vəsaitinin nəqdsiz köçürmə yolu ilə
digər bankın müştərisinin xeyrinə keçirilməsi bir bankdakı müştərinin hesabında
olan qalığı azaldır və həmin bankda digər bankın müxbir hesabı üzrə qalığın
60
müvafiq dərəcədə artmasına səbəb olur. Nəticədə həmin bankın öhdəlikləri
ə
vəzinə müştəriyə digər banka köçürülən məbləğ həcmində öhdəlik yaranır.
Digər bankda vəsaitlərin köçürülməsi nəticəsində müştərinin hesabında onun
qarşısında öhdəliyin müvafiq artımı ilə köçürülən məbləğ həcmində qalığın
artımı baş verir. Bununla belə, müxbir hesab üzrə bankın aktivləri debet
qalığının artması məbləğində çoxalır. Lakin bankın öhdəlik strukturu həcminin
bu sayaq dəyişməsi hər iki bankın likvidliyinə əhəmiyyətli təsir göstərmir.
Kommersiya bankları praktiki fəaliyyətlərində likvidliyin yerinə
yetirilməsində çətinliklərlə qarşılaşırlar. Bununla əlaqədar olaraq bankların
likvidliyinin pozulması səbəblərinin üç qrupunu
göstərmək olar. Səbəblərin
birinci qrupu
bankların fəaliyyətində buraxılmış səhvlərlə, onların mümkün risk
dərəcəsini nəzərə almamaları ilə bağlıdır. İkinci qrupa nə borc alanlardan, nə də
banklardan asılı olmayan səbəblər aiddir ki, onların ucbatından kreditor ona
ssuda verilmiş kapitalı geriyə ala bilmir. Üçüncü qrup səbəblər - bankın zamanla
bağlı balansının pozulması üzündən öz öhdəlikləri üzrə bankın qeyri -
ödəməqabilliyinin
mümkünlüyüdür,
yəni
aktiv
və
passivlərin
strukturunun
zamanla
uyğunsuzluğudur (daxilolma müddəti ilə ödəniş arasında müvazinət yoxdur).
Zəruri likvidliyin qorunub - saxlanılması üçün banklar passiv və aktiv
ə
məliyyatlar sahəsində məqsədyönlü siyasət aparmalıdırlar. Likvidliyin yüksək
səviyyəsi nisbətən daha effektiv işləyən banklara imkan verir ki, tələb və təklifin
konyunktur enib - qalxmasını dəf etsin, tezliklə öz vəsaitlərini daha perspektivli
61
fəaliyyət sferasına yönəltsin. Likvidlik kredit təsisatlarının maliyyə durumunun
mühüm xarakteristikası rolunu oynayır və bankın maliyyə durumunu
qiymətləndirmək üçün isə müxtəlif əmsallar (göstəriciler) və normativlər tətbiq
olunur.
Likvidlik göstəricilərinin
müxtəlif ölkələrdə fərqli adları və eyni olmayan
hesablanma üsulları vardır. Bu, təşəkkül tapmış praktika və ənənə ilə bağlıdır,
həmin göstəricilər bankların ixtisaslaşması və böyüklüyündən, kredit sahəsində
aparılan siyasətdən və bir sıra digər şərtlərdən asılıdır. Kommersiya banklarının
likvidliyi səviyyəsinin ətraflı xarakteristikasını müəyyənləşdirmək üçün istifadə
olunan bir neçə göstərici vardır.
Qısamüddətli öhdəliklərin ödənilməsi əmsalı bankın, onun qısamüddətli
öhdəlikləri üzrə daha likvid aktivlərinin ödənilməsi dərəcəsini göstərir və
aşağıdakı kimi ifadə olunur:
К
п
=
А
н . л
О
к . р
, (2.1)
burada K
п
- ödəmə əmsalı; А
н . л
- daha likvid aktivlər; О
к . р
- qısamüddətli
öhdəliklərdir.
Bu əmsal likvidliyin mütləq meyarı hesab oluna bilməz, belə ki, bəzi
banklarda nəqdiyyat daha yüksək gəlir gətirən dövlət qiymətli kağızlarına
maksimum mütləq yatırımların həyata keçirilməsi məqsədilə nisbətən aşağı
həddə qorunub - saxlanılır. Daha tez realizə olunan aktivlərin cəmi nəqdiyyat,
Mərkəzi bankdakı hesabda olan vəsaitlərin qalıqları, milli və xarici müxbir
62
banklardakı vəsait qalıqları, qızıl və tez realizə oluna bilən aktivlər, məsələn,
bankların öz aktivlərinin bir hissəsini yerləşdirməyə borclu olduqları dövlət
qiymətli kağızlardan ibarətdir. Əgər bu göstəricinin həcmi analiz olunan bankda
l5 % təşkil edirsə, onda bu özünə, xüsusilə də qeyri - sabit iqtisadi şəraitə malik
ölkələrdə çox ciddi diqqət göstərilməsini tələb edir. İnkişaf etmiş bank sisteminə
malik ölkələrdə nisbətən aşağı ölçüdə əmsaldan - 5 - 10 % - istifadə olunur.
Bankda müvəqqəti çətinliklərin meydana gəlməsi başqa göstəricini -
depozitlərə nisbətdə kredit və uçot veksellərini
xarakterizə edə bilər, yəni
К
э
=
К
в
Д
, (2. 2)
burada К
э
- depozitlərdən istifadə olunmasının effektivlik əmsalı;
К
в
- kreditlər
və bank tərəfindən uçota alınan veksellər; Д - depozitlər.
Ə
gər bir sıra illər ərzində bu göstəricinin aşağı düşmüş dinamikası
müşahidə olunursa, onda bunu digər bankların analoji göstəriciləri ilə
tutuşdurmaq lazımdır ki, həmin prosesin bütün bank sistemi dəstəsi üçün ümumi
olub - olmadığı və ya onun yalnız təhlil olunan bankın durumunun zəifləməsini
sübut etdiyi müəyyən edilsin.
Asan realizə olunan aktivlərin cari öhdəliklərə nisbətinin əmsalı aşağıdakı
kimidir:
К
н
=
А
н . л
О
т
, (2.3)
63
burada К
н
- depozitlərin istifadə olunmasının "gərginlik" əmsalı О
т
- mütləq
ehtiyatlar normasına və depozitlərin sabitliyinə korrektə edilmiş qısamüddətli
öhdəlikdir.
Bu əmsal, müştərilərin əmanətlərinin sabitliyindən, ölkənin Mərkəzi
bankının kommersiya bankının cəlb olunmuş depozitlər üzrə mütləq
ehtiyatlarına nisbətdə siyasətinin likvidlik göstəricisidir. Həmin göstərici həm də
Mərkəzi bankların cəlb olunmuş vəsaitlərinin kütləvi axınına məruz qalmış
kommersiya banklarına köməklik göstərmək imkanlarından da asılıdır. Bütün
sadalanan amillərin həmin əmsalın məqbul ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi
üçün əhəmiyyəti vardır, çünki hələlik onun ümumi qəbul olunmuş səviyyəsi
yoxdur. Lakin istənilən halda 50 % səviyyəsində göstərici həddi məqbul (kafi)
sayıla bilər.
Bank kreditlərinin depozitlərə nisbətinin əmsalı daha mühümlərə aid edilə bilər,
belə ki, bank işinin özülünü cəlb olunmuş vəsaitlər hesabına alınan və ödənilən
faizlər arasındakı fərqlə mənfəət götürmək məqsədilə kreditlər vermək təşkil
edir. O aşağıdakı düsturla ifadə edilə bilər:
К
୭
=
Б
к
Д
, (2.4)
burada K
o
- kredit əməliyyatlarının risk əmsalı; Б
к
- bank kreditidir.
Bu göstərici nə qədər çox olarsa, bankın riski də o qədər çox olar, lakin
onun mədaxili də artıq olur (əgər yalnız əldə olunmuş mənfəət cəlb olunmuş
resurslar üzrə faizlərə və qiymətli kağızlarla əməliyyatlar üzrə və valyuta
ə
məliyyatları üzrə itkilərin ödənilməsinə israf olunmursa). Bankların özləri
64
ə
manətçilərin və səhmdarların narahatçılığına səbəb olmayan, bank nəzarəti
orqanlarının tələblərinə
cavab verən və mənfəətin labüd səviyyəsini təmin edə biləcək kifayət qədər
yüksək olan əmsal səviyyəsini müəyyən edirlər. Lakin əmsalın həcmi bankın
tipindən, onun vəzifələrindən, müştərilərin strukturundan, onun orientasiyası və
siyasətindən, ölkədə milli iqtisadiyyatın və siyasi vəziyyətin ümumi
durumundan asılıdır. Belə düşünmək qəbul olunub ki, bu göstəricilərin 75 % və
daha çox olduğu banklar kredit əməliyyatlarına həddən ziyadə aludə olurlar,
hərçənd daha mötəbər və dayanıqlı bankların bəzilərinin məhz belə göstəriciləri
vardır, maliyyə baxımından daha az dayanıqlı banklar 45 - 65 % göstəricilərlə
xüsusi etimad qazana bilmirlər. Əmsal resursların cəlb edilməsinin və onların
kredit əməliyyatlarına yönəldilməsinin nisbətini göstərir, fəqət borc alanların
bankdan götürdükləri, müddəti və risk keyfiyyəti araşdırılan göstəricinin mühüm
tərkib hissələri sayılan kreditlərin ödənilməsi etibarlılığını əks etdirmir.
Kredit bazarında fəal əməliyyatlar aparan banklar üçün aşağıdakı əmsallar
hesablanıla bilər. Banklardan cəlb olunmuş vəsaitlərin banklarda yerləşdirilməsi
ə
msalı pul bazarından vəsaitlər cəlb edən bankın bunları yenidən yerləşdirmə
yolu ilə bazar dövranına nə dərəcədə qaytardığını göstərir, yəni
К
р
=
С
п
С
р
, (2.5)
burada K
p
- yerləşdirmə əmsalı; C
п
- digər banklardan cəlb olunmuş resurslar; C
p
– digər banklarda yerləşdirilmiş resurslar.
65
Göstəricinin yüksək səviyyəsi onu sübut edir ki, cəlb olunmuş vəsaitlərlə
yerləşdirilmiş vəsaitlərin balanslaşdırılması banklara imkan verir ki, cəlb
olunmuş banklararası depozitlərin (kreditlərin) vaxtında qaytarılmasrı üzrə öz
öhdəliklərini nisbətən asanlıqla ödəyə bilsinlər. Amma bu əmsal nə valyuta
barəsinde, nə də sövdələrin müddəti haqqında heç bir informasiyaya malik
olmurlar, hərçənd banklar rahatlıqla qısamüddətli resursları cəlb edə, eyni
zarnanda onları daha uzunmüddətli yerləşdirə bilərlər. Bu, əməliyyatların
mədaxilliliyini artırır, fəqət bankların mövqələrini ciddi şəkildə zəiflədir.
Bank balansının aktiv və passivlər üzrə bu əməliyyatlarının həcmi arasında
böyük fərqin olduğu halda (aktivlərin məbləği passivlərin məbləğindən xeyli
azdır) aydın olur ki, bank kreditlərin çox hissəsini öz müxbirlərindən cəlb etdiyi
vəsaitlər hesabına təqdim edir. Bu halda vəsaitlərin cəlb edilməsi və
yerləşdirilməsi müddətləri haqqında sual yaranır. Cəlb olunmuş vəsaitlərin
qiyməti yüksək olduğu zaman banklar birinci dərəcəli müştəriləri müvafiq
depozitlərin müddətinə uyğun gələndən artıq müddətə kreditləşdirməyə cəhd
göstərmirlər. Bu, ona görə edilir ki, cəlb olunmuş resurslar üzrə ödənilən
faizlərlə verilən kreditlər üzrə stavka arasında kifayət qədər fərqin yaradılmasr
təmin olunsun.
Banklardan cəlb olunmuş resursların səhmdar kapitala olan əmsalı
agağıdakı kimi müəyyənləşdirilir:
66
К
з
=
С
п
К
а
, (2.6)
Burada K
з
- digər banklardan resursların cəlb olunması əmsalı; K
a
-bankın
səhmdar kapitalı.
Bu əmsal ssuda bazarında fəal işləyən banklar üçün vəsaitlərin cəlb
olunmasının indikatoru rolunu oynayır. Bir qayda olaraq, belə resursların
məbləği səhmdar kapitalından xüsusilə o zaman dəfələrlə artıq olur ki, cəlb
olunmuş depozitlər üzrə öhdəliklər digər banklarda yenidən yerləşdirilməmiş
olsun ve müştərilərin ortamüddətli kreditləşdirilməsinə sərf olunmuş olsun.
"Riskli" aktivlərin səviyyəsinin potensial əmsalının əsas məqsədi riskli
aktivlərin həcminin, banka öz tələblərinin ödənilməsində üstünlüyə malik olan
ə
manətçilər və digər kreditorlar qarşısında öhdəliklərini ödəmək imkanı verən,
lazımi qədər azaldılmasını müəyyənləşdirməkdir, yəni
К
ୡ
=
р
О
к .п
, (2.7)
burada K
с
- "riskli" aktivlərin səviyyəsinin azaldılması əmsalı; A
р
- riskli aktivlərdir.
Bu əmsalın hesablanılması zamanı bank aktivləri əsas etibarilə ehtiyyat
aktivlərə və ya bankın likvidliyinin təmini ilə tam bağlı aktivlərə, minimal riskli
aktivlərə və ya likvidliyin təmin olunmasına xidmət edən aktivlərə, riskli
aktivlərə və ya bankın normal fəaliyyəti üçün zəruri olan və kifayət qədər
mənfəət almağa orientasiya olunmuş aktivlərə paylaşdırıla bilər. Həcmi
ə
vvəlcədən müəyyənləşdirilə bilən göstərilən göstəricinin hesablanılması üçün
67
ə
ksər hallarda minimal riskli yeganə aktiv hökümətin qiymətli kağızlarına
investisiyalar ola bilər (beş il müddətinədək). bankların kredit əməliyyatlarına və veksellərin uçotuna düşməsindən, bu
göstəricinin əsasında belə əməliyyatlar portfelinin keyfiyyəti haqqında
informasiya əldə etmək olar. Belə məlum atlar yalnız analiz edilən bankın,
auditorların məruzələri hesaba alınmaqla, kredit siyasəti və kredit portfelinin
diqqətlə öyrənilməsi nəticəsində əldə etmək olar.
Depozitlərin götürülməsi (çıxarılması) əmsalı depozitlərin və qısamüddətli
kreditlərin ümumi məbləğinin əsasən likvid aktivlərin və minimal risk dərəcəli
aktivlərin ödənilmə səviyyəsinin təyin olunması məqsədilə müəyyənləşdirilir.
Həmin əmsalı belə ifadə etmək olar:
К
и
=
А
п . л
Д
с
, (2.8)
burada К
и
– depozitlərin çıxarılması əmsalı; A
п
.
л
- əsas etibarilə likvid aktivlər
(qanunvericiliklə
müəyyənləşdirilmiş
ehtiyatların
tutulmasından
sonra
nəqdiyyatın və minimal risk səviyyəli aktivlərin məbləği); Д
с
- bankın
öhdəlikləri (depozitlərin axırının ödənilməsi üçün qanunvericilik tərəfindən
müəyyənləşdirilmiş çıxarılmasından sonra depozitlərin və digər kreditorların
ssudalarının məbləği).
Bu düsturla müəyyənləşdirilmi və faizlə ifadeə olunmuş əmsal, həmin
likvidlik səviyyəsində bank üçün mümkün olacaq depozitlərin çıxarılması və
qısamüddətli kreditlərin tam ödənilməsi səviyyəsini əks etdirir.
68
Müəyyən dövr üzrə əvvəllər nəzərdən keçirilmiş bütün göstəricilərin eyni bank
sisteminin digər banklarının analoji göstəriciləri ilə müqayisə edilməsi zamanı
öyrənilən bankın likvidliyinin səviyyəsi və meyarları barədə kifayət qədər
etibarlı təsəvvür əldə etmək olar. Bir sıra inkişaf etmiş iqtisadiyyatlı ölkələrdə
banklar borcludurlar ki, likvidlik əmsalını likvidlik norması adlandırılan
müəyyən səviyyədən aşağı salmasınlar. Bəzi ölkələrdə likvidlik norması bank
nəzarəti orqanları tərəfindən, digərlərində isə bank qanunvericiliyi tərəfindən
təyin edilir. Onların həcmi yığılmış iş təcrübəsi və konkret yerli şəraitin nəzərə
alınması ilə müəyyənləşdirilir.
Bankın likvidlik səviyyəsinin qiymətləndirilməsi konkret bankın likvidlik
ə
msalının qiymətinin miüəyyən olunmuş normalarla (likvidliyin minimal yol
verilən normativ qiymətlərinin müxtəlif qiymətləri vardır) tutuşdurulması yolu
ilə nail olunur. Likvidliyin tələb olunan lazımi səviyyədə saxlanılması bank
tərəfindən passiv və aktiv əməliyyatlar sahəsində yeridilən maliyyə-pul
bazarının konkret şəraitinin, müştərinin spesifikasının, yeni bazarlara çıxa
bilmək imkanlarının və bank xidmətlərinin inkişafının nəzərə alınması ilə
işlənilib hazırlanmış müəyyən siyasətin köməkliyi ilə əldə edilir.
Bank işlərinin tehlükəsiz və likvidli aparılması məqsədilə Mərkəzi banklar
likvidlik, öz kapitalının kafiliyi və bazel sazişinin standartlarına yaxın olan
böyük risklər, habelə bu göstəricilərin hesablanması üçün hesabat formaları
sahəsində kommersiya banklarının fəaliyyətini tənzimləyən qaydalar tətbiq
edirlər.
69
Şə
kil 2.1. Kapitalın və likvidliyin kafiliyinin qarşılıqlı təsiri
Göründüyü kimi, bankın risk dərəcəsinə çəkilmiş öz aktivlərinə Nisbətdə
onun öz kapitalının kafiliyi (şəkil 2.1.) kimi anlayış likvidliklə bağlıdır.
Xarakterik haldır ki, əvvəllər bank nəzəriyyəsində və praktikada kapitalın
kafiliyi əvəzinə kommersiya bankının ödəmə qabilliyi anlayışından istifadə
olunurdu və bu zaman kommersiya bankının lazimi müddətdə və tam həcmilə öz
öhdəlikləri üzrə bütünlüklə hesablaşması qabiliyyəti başa düşülürdü. Bu zaman
likvidlik bankın ödəmə qabilliyinin əsasında durur, belə ki, onun
Bankın balansının likvidliyi
Bankın xarici siyasəti (bank
xidmətlərinin ixtisaslaşması və
rəngarəngliyi)
Bankın daxili siyasəti (filialların
yaradılması və məqsədlərin
qeyri-təmərküzləşməsi)
Ölkədə və ya bölgədə
siyasi situasiya
Pul bazarı və qiymətli
kağızlar bazarının
durumu
Ölkədə və ya bölgədə
iqtisadi situasiya
Qanunvericiliyin
mükəmməlliyi
Partnyor bankların
etibarlılığı
Bankın müştərilərinin
etibarlılığı
Bankın kapitalının kafiliyi
Bank kadrlarının təsnifat
Özünün kapitalı ilə təminolunma
Menecmentin səviyyəsi
70
planlaşdırılmamış öhdəliyi təmin etmək qabiliyyəti bilavasitə bankın nə dərəcə
də tezliklə öz aktivlərini pula çevirə bilməsindən asılıdır.
Lakin kapitalın kafiliyi təkcə bankın balansının likvidliyindən deyil, həm
də bir sıra digər amillərdən asılıdır ki, onlara da aşağıdakıları aid etmək olar:
ölkədəki siyasi və iqtisadi vəziyyət, maliyyə - pul bazasının təkrar
maliyyələşdirmənin durumu, mümkünlüyü, mərkəzi bank və bankda girov
qanunvericiliyinin mövculuğu və təkmilləşdirilməsi, kommersiya bankının öz
kapitalı ilə təminatlılığı, müştərilərin və partnyor bankların etibarlılığı, bankda
menecmentin səviyyəsi, kommersiya bankının ixtisaslaşması və rəngarəngliyi.
Yuxarıda adları çəkilən amillər birbaşa və ya dolayı yolla bankın öz
kapitalı ilə təminatlılığına təsir göstərir, eləcə də bir-birləri ilə müəyyən
qarşılıqlı elaqədə olurlar. Mərkəzi banklar da öz növbəsində kommersiya
banklarının öz kapitalları ilə təminatlılığını
• kommersiya bankının öhdəliklərinin məhdudlaşdırılmasının təyin olunması;
• bir borc alanın borcu həddinin müəyyənləşdirilməsi;
• iri kreditlərin verilməsinə xüsusi nəzarətin tətbiq edilməsi;
• kommersiya bankının tekra rmaliyyələşdirmə və cəlb olunmuş;
• vəsaitlərin bir hissəsinin mütləq ehtiyatlandırılması sisteminin yaradılması;
• əsaslandırrımıgş faiz siyasətinin aparılması;
• açıq
bazarda qiymətli kağızlarla əməliyyatların həyata keçirilməsi yolu ilə
tənzimləyirlər.
71
Kapitalın kafiliyinin müəyyənləşdirilməsinin zəruriliyi onunla bağlıdır ki,
müasir kommersiya bankları öz passivlərində nəinki təkcə öz kapitallarına, həm də
xeyli borc vəsaitlərə malik olurlar. Bundan əlavə onların maliyyə hesabatında
təqdim olunmayan və balanlaşdırılmış öhdəlik adlandırılan kifayət qədər böyük
potensial öhdəlikləri olur. Sonunculara akkreditivlər və "svoplar"
, "tavanalar" və
"döşəmələr" haqqında sazişlər üzrə öhdəliklər aiddir. Bu halda bankın potensial
ödəmə qabiliyyətsizliyi mümkünlüyünün aradan qaldırılması zərurəti ilə bağlı öz
kapitalının kafiliyi problemi meydana çıxır.
Xarakterik haldır ki, 1981-ci ilə kimi dünya bank praktikasında kapitalın
kafiliyinə dair vahid siyasət yox idi. 1988-ci ilin iyulunda əsasına risk və kapital
haqqında müddəaların qoyulduğu risk kapital haqqında Bazel sazişi işlənilib
hazırlanmış və qəbul olunmuşdu.
Bazel sazişi ona əsaslanır ki, bazar qüvvələri kapitalın kafiliyi əmsalını
optimal səviyyəyə çatdırmağa qadir deyil və buna görə də onun tənzimlənilməsi
labüddür. Bankın öz kapital, bankın investisiya portfeli və ya onun
balanslaşdırılmış fəaliyyəti ilə bağlı meydana çıxmış (xüsusilə də əvvəlcədən
proqnozlaşdırılmayan) məsrəfləri ödəməlidir. Bazel sazişində kredit riski nəzərə
alınır, amma faiz stavkaları riski və valyuta riski nəzərə alınmır. Bazel sazişi riskin
beş kateqoriyasını müəyyənləşdirir: 0, 10, 20, 50 və 100 % . 100 % kateqoriya
riskin standart kateqoriyası sayılır. Kapitalın kafiliyi riskin qarşısının alınması
məqsədilə bank fəaliyyətinin tənzimlənilməsində və bank sisteminin dayanıqlığının
72
təmin olunmasında ilkin müqəddəm məqamdır. Öz kapitanın kafiliyi normativi
aşağıdakı qaydada müəyyən edilir:
Н
д . к
=
К
с
А
с . р
, (2.9)
burada H
д
.
к
- öz kapitalının kafiliyi normativi; K
с
- öz kapitalı; A
c.p
- risk
dərəcəsinə görə dəyərləndirilmiş aktivlər (bankın aktivlərinin ümumi məbləğinə
bərabərdir ki, onların da dəyəri bu və ya digər risk kateqoriyasına və bütün
balanlaşdırılmış əməliyyatların kredit konversiya ekvivalenti məbləğinə aid
edilir ki, burada hər bir kredit ekvivalentin məbləği bu və ya digər risk
kateqoriyasına aid edilir).
Kapitalın kafiliyi normativinin mühümlüyünü nəzərə alaraq və kapitalın
kifayət qədər miqdarda olmadığı halda və ya onun ümumiyyətlə olmadığı halda
(əgər risk normaları buna imkan verirsə) bankların əməliyyat aparmalarına yol
verməmək məqsədilə ABŞ-ın bank fəaliyyətini tənzimləyən orqanlarin 3 %
həddində leverje əmsalı kimi adlandırılan mütləq minimal normativ tətbiq
aşağıdakı qaydada müəyyən olunur:
К
л
=
К
п
А
с . в
, (2.10)
burada K
л
- leverja əmsalı; K
п
- birinci səviyyə kapitalı (baza kapitalı); A
с
.
в
-
qeyri-maddi aktivlərin çıxılmasından sonra qalan yekun aktivlər.
ABŞ-da normativ tələblərə uyğun olaraq aktivlər ən az risklidən ən çox
riskliyədək dörd kateqoriya üzrə təsnif olunur:
73
ABŞ hökumətinin və onun təsisatlarının nəqdiyyatlar ve birbaga borcları - 0 risk
faizi;
• daxili depozit müəssisələrinin iddiasr və ABŞ höküməti tərəfindən şərti
qarantiya olunmuş borclar – 20 %;
• 1 - 4 ailə evi ilə girovla yığılmış və ilk və adi girov kağızı və qiymətli
kağızlarla, habelə maliyyələşdirilən layihələşdirilən gələn gəlirlə təmin
edilən istiqrazlarla təmin olunmuş ssudalar - 50 % risk;
• digər aktivlər - 100 % risk.
Risk dərəcəsi
faizlə ifadə olunan və balansda olan hər bir aktivin tam
dəyərinə nisbətdə, eləcə də balanlanslaşdırılmış əməliyyatların kredit
ekvivalentine tətbiq edilən həcmdən ibarətdir. Öz növbəsində ABŞ - da 1989 -
cu ildə qeydiyyata alınmış kapitalın kafiliyinə normativ tələblər asağıdakılardan
ibarət idi:
• baza kapitalının (adi səhmləri, müddətsiz imtiyaz səhmləri və konsolidasiya
olunmuş törəmə şirkətlərin qeyri-maddi aktivlər istisna edilməklə nəzarət
olunmayan səhmlər paketinin daxil olduğu birinci dərəcə kapital) və
yardımçı kapitalın (birinci dərəcə kapitalın l00 % həcmini və digər imtiyazlı
səhmlərin, investisiya xarakterli hibrid instrumentlərin və subordinasiya
borcunun da daxil olduğu həddi keçməyən (məhdudlaşdırılmış ikinci dərəcə
kapitalın) tərkibi müəyyən edilir;
74
• balans aktivləri risk dərəcəsinə görə təsnif olunur (risk dərəcəsinə görə
seçilmiş bütün balans aktivlərinin məbləğindən və balanslaşdırılmış
ə
məliyyatlar üzrə risk dərəcəsinə göre seçilmiş kredit ekvivalenti məbləği;
• risk dərəcəsi üzrə balanslaşdırılmış maddələr təsnif edilir (balanslaşdırılmış
risklər reqresslə satılmış akkreditivlərlə, aktivlərlə ssudaların verilməsi
haqqında formal öhdəliklərlə bağlıdır və onlar kredit ekvivalentləri üzrə
aktivlərə daxil edilirlər və bunun üçün balanslaşdırılmış risklərin hər biri (0,
20, 50 və ya 100 %) borclunun, qarantın nəzərə alınması ilə seçilir və
təminolunma növünə görə müvafiq risk kateqoriyasına aid edilir);
• kapitalın kafiliyini müəyyənləşdirmək üçün əmsallar təyin olunur.
Öz kapitalının likvidliyi və kafiliyi əmsalı kommersiya banknın maliyyə
dayanıqlığının və öz itkilərini azaltmaq və mədaxilini artırmaq məqsədilə
iqtisadiyyat və qanunvericilikdə baş verən bütün dəyişiklərə həssaslıqla reaksiya
vermək imkanlarının müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Ona görə də
kommersiya bankının likvidliyi və öz kapitalının kafiliyinin idarə olunması üzrə
işi bankın özünü saxlamasına yönəldilibdir ki, onun da şərtləri həmin əmsallar
sahəsində normativ tələblərin yerinə yetirilməsidir.
Dostları ilə paylaş: |