Rbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Az
Yüklə 0,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.2. Kommersiya bankının balansının t əhlili v əzif əl əti
- 2.3. Kommersiya banklarının balansının m əqs ədi
|
37 2. Fəsil. Kommersiya banklarının balansı: məqsədi və onun nəticələri 2.1. Kommersiya banklarının balansının məqsədi Kommersiya bankının balansı mühasibat balansıdır və burada bankın özünün və cəlb etdiyi vəsaitlərinin, habelə onların kredit və digər əməliyyatlara yatırılmasının vəziyyəti əks etdirilir. Kommersiya bankının balansı faktiki olaraq müvafiq tarixə bankın maliyyə durumu, xarakteri, əməliyyatlarının strukturu və həcmi barəsində təsəvvür yaradan cədvəl toplusudur. İ qtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə bank hesabatlığının milli sistemi formalaşmışdır. Onlar bununla çoxcəhətlidir ki, kredit və bank sistemi, habelə pul - kredit nəzarəti sistemi daha çox inkişaf etmişdir. Hər bir kommersiya bankında mövcud olan hesabat sistemi üç əsas məqsədə xidmet etməlidir: • bankın rəhbərliyinə öz əməliyyatlarını, onların son nəticələrini və ümumi effektivliyini, eləcə də bank əməliyyatlarının bu və ya digər növlərinin inkişafı məsələlərindəki sonrakı siyasəti müəyyənləşdirməyə imkan verməli; • öz bankının fəaliyyətinin müxtəlif aspektlərinə nəzarət (resursların formalaşdırılması və yerləşdirilməsinə nəzarət, kredit, hesablaşma, kassa və digər bank əməliyyatlarına, o cümlədən qiymətli kağızlarla əməliyyatlara nəzarət) vasitəsi rolunu oynamalı, kommersiya banklarının maliyyə durumlarına bank orqanlarının nəzarət etmələrinə şərait yaratmalı, habelə ölkədəki pul - kredit situasiyası barədə mərkəzi banka informasiya verməli; 38 • bankın rəhbərliyi tərəfindən onun inkişaf etdirilməsi üçün aparılan siyasətin gedişində onların bankın səhmdarlarına (ilk növbədə auditor analizi yolu ilə) maraqlarına əməl olunmasına nəzarəti təmin etməli. Bu məqsədlərə nail olunması üçün ilk növbədə auditor firmalarından istifadə olunur ki, onlarla, habelə öz strukturuna görə çoxpilləli bank nəzarəti və vergi orqanları aparatı daimi ünsiyyətin olması bütün banklar üçün mütləqdir, belə ki, onlar da öz kanalları vasitəsilə etibarlı və mükəmməl bank hesabatının formalaşması və təqdim olunmasının doğruluğuna nəzarət edirlər. Qüsurlu (qeyri - düzgün) mühasibat hesabatının təqdim olunmasına yol verən banklar üçün cinayət məsuliyyəti də daxil olmaqla, bir sıra sanksiyalar tətbiq edilə bilər. Bununla belə, təsərrüfatın aparılmasında bazar sisteminin təbiəti və məntiqinin özü də ayrı - ayrı kommersiya banklarını və onların rəhbərlərini birbaşa və ya dolayısı yolla özlərinin gerçək maliyyə durumları və apardıqları əməliyyatların nəticələri haqqında təhrif olunmu məlumatlar verməyə vadar edir. Bankların etibarlı və mükəmməl maliyyə durumlarının əldə olunması probleminin aktuallığı kommersiya banklarında digər bankların balanslarının təhlili üzrə məqsədyönlü işin inkişafı ilə təsdiq olunur. 2.2. Kommersiya bankının balansının təhlili vəzifələti Kommersiya banklarının balanslarının təhlilinə yüksək diqqət yetirilməsi həm müvafiq ölkələrin iqtisadiyyatında mövcud olan pul - kredit situasiyasına 39 nəzarət nöqteyi - nəzərindən, həm də əmanətçilərin banklara inamlarının saxlanılması aspektində banklar tərəfindən mütəmadi olaraq mühasibat hesabatlarını təqdim etmələri və balanslarının açıqlanması zərurətini şərtləndirir. Bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə və inkişaf etməkdə olan ölkələrin böyük ə ksəriyyətində kommersiya bankları növbəti maliyyə ilinin başa çatmasından sonra çox ciddi müəyyənləşdirilmiş zaman kəsiyində öz balanslarını açıqlamağa borcludurlar. Mövcud bank və ya digər qanunvericiliyin tələblərindən asılı olaraq belə açıqlama ya rəsmi nəşrlərdən birində, ya da nümunəvi kütləvi nəşrdə həyata keçirilir. Kommersiya banklarının balanslarının açıqlanması müvafiq ölkənin mərkəzi bank tərəfindən və ya digər bank nəzarət orqanı tərəfindən çox ciddi şə kildə hazırlanılmış sənəd ə sasında balans maddələrinin nomenklaturasına uyğun şəkildə həyata keçirilir ki, bu da onlar tərəfindən vaxtaşırı yenidən nəzərdən keçirilə bilər. Rəsmi açıqlama artıq auditorlar tərəfindən göstərilən məlumatların səhihliyini təsdiqləyən yoxlanılmış və təsdiqlənmiş bank balansının dərc olunmasrından ibarətdir. Bir sıra iri kommersiya bankları əsas balansın rəsmi dərc olunması ilə yanaşı ara balansları (kvartallıq və yarımillik) adlandırılan məlumatları da dərc edirlər, fəqət bunlar yalnız informasiya xarakteri daşıdığından auditorlar tərəfindən yoxlanılmır və təsdiqlənilmir. Lakin hər bir halda bütün balans melumatları kommersiya banklarının direktorlarə və baş mühasiblərinin imzaları ilə dərc olunur və onlar dərc olunmuş məlumatların səhihliyi üçün şəxsi məsuliyyət daşıyırlar. 40 Kommersiya bankları balans məlumatlarını açıqlamalarndan əlavə müntəzəm olaraq (inkişaf etmiş ölkələrin əksəriyyətində və inkişaf etməkdə olan ölkələrin bir çoxunda - hər ay) öz cari balanslarını nəzarət orqanlarına təqdim etməyə borcludurlar. Belə informasiyanın təqdim olunması direktiv, orqanların məxsusən təqdim etdikləri banklar üçün məcburi xarakter daşıyan göstərişlərdəki həcmdə və formada həyata keçirilməlidir. Adətən belə göstərişlər "hesabatların nomenklaturası" şəklində tərtib olunur və orada əsasən təkcə balansların bölmələrinin və ayrı - ayrı hesabların adları deyil, həm də onların iqtisadi məzmunu verilir. Hesabların nomenklaturası, onların bank nəzarəti orqanlarına verilməsinin qaydası və müntəzəmliyi ölkələr üzrə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənə və hətta eyniadlı hesabların iqtisadi məzmunları tamamilə uyğunsuz da ola bilər. Cəlb olunmuş vəsaitlərin, likvid aktivlərin və bir sıra başqa qısamüddətli mənbələr anlayışının şərhində çox ciddi fərqlər mövcuddur. Bununla belə, müxtəlif ölkələrin kommersiya banklarının balanslarının məzmununda bir çox oxşar cəhətlər vardır ki, bu da ilk növbədə onların əməliyyatlarının analoji xarakteri (bu sfera əsas etibarilə qısamüddətli kreditləşdirmədir) və cəlb olunmuş vəsaitlərin mənbəyi ilə şərtlənir (müştərilərin qısamüddətli depozitləri). Kommersiya banklarının balanslarında yüksək dərəcədə likvidliyə malik asan realizə oluna biləcək aktivlərin də mütləq mövcudluğunu qeyd etmək lazımdır. Kommersiya banklarının nisbətən daha likvidli aktivlərinə (azalan proporsiyada) kassadakı nəqliyyat və Mərkəzi bankdakı müxbir hesabda olan vəsaitlər, bank 41 tərəfindən yerləşdirilmiş onkol (teleb olunanadək) və qısamüddətli (götürülməsi barədə əvvəlcədən xəbərdarlıq edilən) depozitlər, qısamüddətli dövlət qiymətli kağızları, banklar tərəfindən nəzərə alınan kommersiya veksellərinin bəzi növləri aiddir. Kommersiya banklarının cəlb olunmuş vəsaitlərinin əsas mənbəyi öz təbiətinə görə müştərilərinin (həm hüquqi, həm də fiziki şəxslərin) qısamüddətli depozitləri olduğundan, onların aktivlərində isə daha əhəmiyyətli yerli ş irkətlərin, firma və özəl şəxslərin qısa və ortamüddətli kreditləşdirmələri tutduğundan, ona görə də kommersiya bankları üçün balanslarda likvid vəsaitlərinin mövcudluğu həm onların cəlb etdikləri resursların həcmində baş verən mümkün dəyişkənliyin kompensasiyası nöqteyi-nəzərindən, həm də müştərilər tərəfindən bazar iqtisadiyyatı şəraitində kreditə olan tələbatın daim baş verən dəyişkənliyinin təmin olunması üçün obyektiv olaraq labüddür. Banklar üçün likvidliyin müəyyən səviyyədə saxlanılması zərurəti hazırda hamı tərəfindən qəbul olunandır və praktiki olaraq bütün ölkələrdə bank likvidliyi ə msallarının geniş tətbiq olunmasında öz ifadəsini tapır. Ölkənin Mərkəzi bankının həmin sahədə müəyyən təbirləri və ya müvafiq siyasətindən sonra baş verən dəyişikliklər pul - kredit siyasətinin mühüm alətlərindən biri sayılır. Bir sıra amillərdən asılı olaraq konkret ölkənin bankı üçün normal hesab olunan likvidlik səviyyəsinin göstəricisi kifayət qədər çox dəyişkən ola bilər. Adətən bu, ayrı - ayrı ölkələr üzrə kommersiya banklarının cari öhdəliklərinin 20 % - dən 30 % - dək həddində dəyişkən ola bilər. 42 Bankların balanslarının digər xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, bunlarda ş irkətlərin, firma və özəl şəxslərin qısamüddətli kreditləri böyük payı vardır və müvafiq ölkələrin pul - kredit sistemində tutduqları yerlə şərtlənir. Göstərilən kreditlərin məcmu payı bir qayda olaraq, kommersiya banklarının bütün aktiv ə məliyyatlarının 30 - 40 % - dən artığını təşkil edir. Son illərdə kommersiya banklarının kredit yatırımlarında istiqraz və digər borclar şəklində dövlət borcu ödəlikləinə investisiyalar getdikcə daha artıq rol oynamağa başlayır. Büdcə kəsirlərinin kreditləşdirilməsində iştirak edən kommersiya bankları çalışırlar ki, belə yatırımların müddətini beş illə məhdudlaşdırsınlar. Belə investisiyaların onlar üçün cəlbediciliyi öz ölkələrinin səviyyəsini əlavə imkanlarla yüksəltmək şərtləndirir və başqa ölkələrdə bunları nisbətən asanlıqla və tez nəqd vəsaitlərə çevirmək mümkündür. Bank resurslarının ortamüddətli yerləşdirilmələri və xüsusilə də onların ipoteka və kənd təsərrüfatı kreditlərinə verilməsi kommersiya banklarının balanslarında ə həmiyyətli yer tutmur. Kommersiya banklarının passiv əməliyyatlarında fərqləndirici əlamət ondan ibarətdir ki, bunlarda cəlb olunmuş vəsaitlərin qısamüddətli mənbələrinin, ə sasən də müştərilərin vəsaitlərinin, eləcə də banklararası əsaslarla cəlb olunmuş depozitlərin üstünlük təşkil etməsidir. Kommersiya banklarının balanslarının mövcud növləri onların tərtib olunmasının detalları üzrə də fərqləndirilir. Bankın daxili balansı müfəssəl mühasibat hesabatından ibarətdir ki, burada müvafiq ölkənin bank 43 tənzimləməsinin təlimatı üzrə bütün hesabatlara dair məlumatlar olur. Balansın konfidensial xarakter daşıyan və müntəzəm olaraq bank nəzarəti orqanlarına təqdim olunan, bankın əməli rəhbərliyi fəaliyyətinin həyata keçirilməsi məqsədlərinə və onun bütün müvafiq əməliyyatlarının uçotuna xidmət edən bu növündən fərqli olaraq, kommersiya bankının dərc olunan illik və aralıq balansları iriləşdirilmiş toplu hesabatı, bütövlükdə bank nəzarəti orqanlarının göstərişlərində nəzərdə tutulan tələblərinə cavab verən sxemində tərtib olunur. Lakin zərurət yarandıqda bank nəzarəti orqanları, demək olar ki, bütün bank hesabatına giriş əldə edə bilərlər. Eyni zamanda bu qaydada bir sıra istisnalar da mövcuddur. Belə ki, İsveçrənin kommersiya banklarında açılmış gizli hesabların rekvizitləri və dinamikası haqqında müfəssəl məlumat almaq üçün məhkəmə orqanlarının fəal müdaxiləsi tələb olunur. Nisbətən ümumi forma daşıyan balans kommersiya banklarının səhmdarlarının ümumi iclasının müzakirəsinə təqdim olunan və müvafiq nəşrlərdə açıqlanan balansdır. Kommersiya banklarının balanslarının təqdim olunmasının ümumi qəbul olunmuş forması aktiv ve passivə bölünməklə, ilk növbədə aktivin daha likvid (səfərbər olunan) maddələrinin fərqləndirilməsi ilə üfqi (şirkət və firmaların bir sıra ölkələrdə qəbul olunmuş şaquli balans formasından fərqli olaraq) formadır və əmanətçilər tərəfindən nisbətən daha asan tələb olunan passiv maddələridir. Bütövlükdə aktiv və passiv maddələrinin strukturu, belə maddələrin dinamikliyinin azalmasını göstərir, balans aktivi üzrə tərpənməz 44 ə mlaka və digər şirkət və firmaların kapitalına investisiyalarla tamamlanır, passivlər üzrə isə kommersiya bankının, onların əldə etdikləri mənfəəti də daxil etməklə, öz vəsaitləri üzrə investisiyalarla tamamlanır. Müstəqil hüquqi şəxs kimi bankın özünün balansı ilə, bankın təkcə özünün ə məliyyatlarını deyil, həm də onun şöbələrinin, habelə filial təşkilatlarının ə məliyyatlarının da daxil olduğu birləşdirilmiş (konsolidasiya olunmuş) balans arasındakı fərqi nəzərə almaq lazımdır. Məsələn, iri kommersiya bankları banklarla yanaşı digər iri kredit - maliyyə təşkilatlarını da birləşdirən bütöv bir maliyyə qruplarına başçılıq edə bilər. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, birləşdirilmiş balansların açıqlanması müəyyən qədər bank qrupunun ayrı - ayrı üzvlərinin gerçək maliyyə durumunu geniş kütlədən gizlətmək məqsədinə xidmət edir. Bununla belə, bu sayaq balansları açıqlayan banklar əlavə müştərilər cəlb etmək məqsədi güdürlər, güman edirlər ki, potensial müştəri qrupun ayrı - ayrı üzvlərinin maddi durumundan baş açmayacaq. Banklar güman edirlər ki, müştərilər yalnız bütün qrupun bütövlükdə yekun balansına diqqət yetirməklə, ayrılıqda kredit müəssisəsinin inkişafındakı çatışmazlığı nəzərdən qaçırarlar. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, hətta geniş şöbələr şəbəkəsinə ş axələnmiş iri kommersiya bankının müstəqil balansı birləşdirilmiş sayılır, belə ki, eyni bankın ayrı - ayrı müəssisələrinin hər birinin adətən özlərinin malik olduqları daxili balansları şəraitində belə, onların arasındakı qarşılıqlı hesablaşmalar və digər kredit - maliyyə münasibətləri tam istisna edilir. 45 Son vaxtlar kommersiya banklarının balanslarının müxtəlif aspektlərinin analizinə marağın xeyli artıdığı müşahidə olunur. Bu, həm tamamilə böyük bankların maliyyə çətinliklərinin və hətta müflisləşmələrinin çoxalması ilə, eləcə də beynəlxalq kredit bazarlarında inkişaf etməkdə olan ölkələrin, kredit və bank sistemi az öyrənilmiş və əksər hallarda zərf inkişaf səviyyəsi və güclü sabitsizliyi ilə fərqlənən çoxsaylı banklarının meydana çıxması ilə şərtlənir. Ona görə də kommersiya banklarının balanslarının analizi ilk növbədə müəyyən bankın nə dərəcədə etibarlı olması suallarına cavab vermək, onun maliyyə dayanıqlığının vəziyyətinin necəliyi və bankın öz vəsaitləri ilə resurslarının yerləşdirilməsi riskini bağlamaq səviyyəsini müəyyənləşdirmək məqsədi güdür. Lakin bu məsələlərin həlli yalnız bank balanslarının göstəricilərinin analizi ilə bağlı deyil, həm də xeyli mənada hər bir konkret ölkədə pul bazarının inkişaf səviyyəsi, onun bank tənzimlənilməsi xüsusiyyətləri, milli bank sisteminin inkişaf səviyyəsi və banklar tərəfindən maliyyə çətinliklərinin hiss olunduğu dövrdə ölkənin Mərkəzi bankının göstərdiyi pul - kredit təsiri ilə şərtlənir. Kommersiya banklarının balanslarının analizi öyrənilən bankın yerləşdiyi ölkənin spesifikasının şərtsiz nəzərə alınmasını, onun bank və maliyyə qanunvericiliyi barədə yaxşı biliyin olmasını, kommersiya banklarının bank nəzarəti orqanları tərəfindən müəyyənləşdirilmiş hesablar nomenklaturasını, kredit - bank sisteminin özünün strukturunu və bir sıra digər məsələləri yaxşı bilməyi tələb edir. 46 Bütövlükdə kommersiya bankının balansının təhlili iki əsas mərhələyə malikdir: • mövcud nomenklatura hesablarının nəzərə alınması ilə balans maddələrinin, zərurət yaranan hallarda qəbul olunmuş analiz sxemi üzrə araşdırılan balansın yenidən tərtib olunması ilə məzmununun öyrənilməsi üçün göstərilən mərhələsi daha mürəkkəb sayılır və yüksək səviyyədə sırf peşəkar hazırlıq tələb edir, çünki, bir qayda olaraq, banklarda balansların analizi məsələləri ilə ixtisaslı mütəxəssislər məşğul olurlar. Bu, onunla şərtlənir ki, balans maddələri üzrə səhih məlumatlar öyrənilən bankın həqiqi maliyyə durumu barəsində düzgün təsəvvür əldə edilməsinin müqəddəm şərtidir; • kommersiya bankının təhlil olunan balansının digər kommersiya banklarının balansları ilə (analoji tarix üzrə) və həmin bankın bir neçə il üzrə balansları ilə, bankın fəaliyyətinin mühüm cəhətlərini və maliyyə durumunu xarakterizə edən əmsalların hesablanması və fərqləndirilməsi ilə müqayisə olunması. Digər bankların balanslarının tutuşdurulması bütövlükdə bank sisteminin ümumi inkişaf tendensiyası fonunda həqiqi oyrenilen bankrn maliyye durumunun müəyyənləşdirilməsi üçün zəruridir, öyrənilən bankın bir sıra illər üzrə balanslarının tutuşdurulmasının kommersiya bankının fəaliyyətinin xarakterik inkişaf tendensiyalarının aydınlaşdırılması üçün prinsipial əhəmiyyəti vardır. Kommersiya banklarının balanslarının təhlil edilməsinin əsas vəzifəsi bu və ya digər bankın etibarlılığı, mümkün itkilərə görə öz vəsaitləri hesabına 47 ödəməqabilliyi barədə, cəlb olun resursların axrb getməsi şəraitinde dözəbilmə səviyyəsi barədə suallara birmənalı cavab almaqdır. Bundan əlavə, bütün əsas xarakteristikalar həm də dinamika nöqteyi - nəzərindən analiz edilməlidir. Bu halda labüd olaraq digər kommersiya banklarındakı müvafiq göstəricilərin ümumi tendensiyası ilə tutuşdurulmasında baş verən dəyişikliklərin spesifikası haqqında məsələ ortaya çıxır. Bank balanslarının onların tutuşdurulması məqsədi ilə, təhlili zamanı on müxtəlif əmsallardan istifadə olunur. Kommersiya banklarının balanslarının analizi üçün indiyədək ümumi qəbul olunmuş dayanıqlı əmsallar yoxdur, ona görə də bankların özləri bank fəaliyyətinin təhlili üçün daha məqbul əmsallar sistemini işləyib hazırlayırlar. Hal-hazırda kommersiya bankları tərəfindən tətbiq olunan əmsallar sistemi (bank balanslarının müxtəlif göstəricilərinin nisbəti) ilk növbədə balansların məzmununa keyfiyyətcə yanaşma imkanı verir və yalnız onların kəmiyyət (rəqəmsal) göstəriciləri ilə məcmu halda nəzərdən keçirilə bilər. Həmin əmsalların təhlili üç əsas məsələyə cavab verməlidir: • kommersiya bankının öz vəsaitləri ilə öz əməliyyatlarında ("kapitalizasiya - kapitallaşdırma əmsalı") iştirak etməsi səviyyəsi; • bankın likvidlik səviyyəsi və ya axtınına qarşı itkisiz tab gətirə bilmə qabiliyyəti ("likvidlik əmsalı"); • bankın resurslarının yüksək risk səviyyəli əməliyyatlara yatırılması səviyyəsi ("risk əmsalı"). 48 Göstərilən əmsalların hesablanması üçün banklar ən müxtəlif üsullardan istifadə edirlər. Lakin istənilən halda bu əmsallar qarşıya qoyulmuş suallara ə traflı cavab verməyə xidmət edir ki, bu da təhlil olunan bankın fəaliyyətinin təkamülü haqqında nəticələr əldə etmək üçün çox vacibdir. Beynəlxalq bank praktikasında bu məqsədlərlə hər şeydən əvvəl likvidlik əmsallarından istifadə olunur. 2.3. Kommersiya banklarının balansının məqsədi "Likvidlik" termini (latınca - liquidus - axan, duru) sözün hərfi mənasında realizə olunması asan olan, maddi dəyərlərin pul vəsaitlərinə çevrilmənin asanlığını bildirir. Bank fəaliyyətinə tətbiq olunarkən, likvidlik dedikdə, bankların vaxtında təkcə kreditin nəzərə alınması ilə deyil, həm də kommersiya banklarının kassa imkanları nəzərə alınmaqla, öz öhdəliklərini pul formasında ödəyə bilmək qabiliyyəti başa düşülür. Bank likvidliyi depozitlərin xarakteri və həcmindən, bankın kredit bazarında təcili ssuda almaq imkanlarından, aktivlərin strukturunun (kredit yatırımlarının) passivlərin (resursların) strukturunun müddəti və xarakteri üzrə uyğunlulundan asılıdır, belə ki, məsələn, bankın aktivlərində daimi büdcə kəsirlərində dövlət qiymətli kağızlarının (istiqraz, xəzinə öhdəlikləri) xüsusi çəkisinin artması bank sisteminin likvidliyini xeyli çətinləşdirir. Likvidlik iqtisadi konyunkturadan asılıdır, çünki, məsələn, iqtisadiyyatda durğunluq müştəriləri vadar edir ki, banklardakı əmanətlərini oradan götürsünlər, bu da nəinki onların likvidliyini pisləşdirir, həm də çox 49 hallarda onların müflisləşməsinə səbəb olur. Likvidlik, iqtisadiyyatda dayanıqlı disproporsiya üzündən yaranmış pozuntu, bankın pul ehtiyatlarının artması ilə bağlı nəqd pulların dövranın pozulmasından asılıdır, belə ki, o bank maksimal likvidliye malik olur ki, onun depozitlərinin məbləği verilən kreditlərin həcmindən artıq olsun (bu halda bankın mədaxili azalır). Kommersiya banklarının likvidliyi Mərkəzi bank tərəfindən əsasən təkrarmaliyyələşdirmə yolu ilə (borc vəsaitlərinə tələb və təklifə təsir göstərmək) və onların kreditqabilliliyinə təsirlə (kreditlərin təklifinə təsir göstərmək) tənzimlənilir. Bankların likvidliyinin dəyişilməsi Mərkəzi bank tərəfindən aparılan pul - kredit siyasətinin məğzi kimi çıxış edir. Sonuncu bütövlükdə bank sisteminin likvidliyini dəstəkləməlidir. Bank sisteminin likvidliyinin tənzimlənilməsi dedikdə , Mərkəzi bank tərəfindən müxtəlif pul - kredit siyasəti instrumentlərinin köməkliyi ilə kommersiya banklarındakı əlavə pul vəsaitlərinin götürülməsi və ya təqdim olunması başa düşülür. Bank sisteminin likvidliyini xarakterizə edən göstəricilərindən biri kommersiya banklarının müxbir hesablarında qalan vəsaitlərinin qalıqlarının durumudur. Məsələn, Mərkəzi bank hər gün kommersiya banklarının müxbir hesablarının durumuna nəzarət edir və çalışır ki, öz fəaliyyəti ilə bu hesablardakı optimal həcmi dəstəkləyə bilsin. Bankın balansına tətbiqən likvidlik sonuncunun aktivlərinin pul vəsaitlərinə çevrilə bilmə qabiliyyətini bildirir. Əgər onun nəqd vəsaitlərinin və digər likvid aktivlərinin məbləği, eləcə də digər mənbələrdən qısa müddət ərzində vəsaitləri 50 səfərbər edə bilmək imkanları borcları və pul öhdəliklərini vaxtında ödəməyə kifayətdirsə, onda bank likvid hesab olunur. İstənilən kommersiya bankının aktivlərinin maddələri balansda likvidliyin azalması qaydası ilə, yəni ödənişlərin aparılması üçün onların nəqliyyata tədavülü imkanları şəklində yerləşdirilir. Likvidlik səviyyəsinə görə tez və ləng realizə olunan aktivlər fərqləndirilir. Birinci dərəcəli likvid vəsaitlərə (tez realizə olunan) aşağıdakılar daxildir: kassa nəqdiyyatı, bankların digər kredit müəssisələrindəki hesablaşmalar üzrə haqq - hesab hesablarındakı pul vəsaitləri, bankın sertifikatları. Tələb olunanadək ssudalar da nisbətən likvid sayılır, belə ki, bank istənilən vaxt vəsaitləri borc alandan geri istəyə bilər. Qiymətli kağızlara bank investisiyası nisbətən az likvid sayılır, çünki onları nəqd vəsaitlərə çevirmək daha çətindir. Uzunmüddətli ssudalar və tərpənməz əmlaka yatırımlar kimi bank aktivləri çətin likvidli xarakterə malik olur. Likvid sayılan aktivlərin strukturu, onların ödəməli olduqları öhdəliklərin müddətinin təmin olunmasından asılı olaraq dəyişir. Məhz buna görə aktivin maddələri arasında ilk növbədə nəqd aktiv adlandırılanların, sonra isə tez realizə olunan yatırımların və s. fərqləndirilməsi qəbul olunmuşdur. Ayrı - ayrı bankların əməliyyatlarının likvidliyi, onların tələb olunanadək öhdəliklər üzrə və tarixinin başa çatdığı müddətli öhdəliklər üzrə ödənişlərin vaxtında aparıla bilməsi qabiliyyətindən ibarətdir. Bu, müvafiq aktiv və passiv ə məliyyatların təşkil olunması sayəsində təmin olunur. Öhdəliklərin ödənilməsi bankın mənfəəti üçün zərərsiz həyata keçirilməlidir. 51 Balansın müqayisəli (dinamikada) təhlili zamanı müəyyən müddət ərzində aktiv maddələr üzrə bankın likvidliyinə və əməliyyatlar riskində baş verən dəyişikliklərin səbəbləri və təzyiq səviyyəsi aşkar edilə bilər. Bu zaman aktivlərin ümumi likvidliyi daxili likvidlik və bazar realizəqabilliyi deyilənlə müəyyən edilir. Birinci ödəniş müddətinin başa çatmasından sonra aktivin nəqdiyyata çevrilə bilməsi ilə əlaqələndirilir, ikinci isə vaxtın istənilən anında realizəqabilliyi nəzərdə tutur. Likvidlik passivlərin strukturundan asılıdır. Əgər tələb olunanadək ə manətlər üzrə əmanətçilər pullarını istədikləri anda tələb etmək hüququna malikdirlərsə, müddətli əmanətlər isə az və ya çox müddət ərzində bankın sərəncamında qalır. Ona görə də tələb olunanadək əmanətlər üzrə xüsusi çəkinin artması və müddətli əmanətlərin payının azalması bank likvidliyini aşağı salır. Bankın digər kredit müəssisələrindən aldığı depozitlərin və kreditlərin etibarlılığı da bankın balansının likvidliyinə təsir göstərir. Bankın likvidliyi ayrı - ayrı kredit əməliyyatlarının risk səviyyəsindən asılıdır: balansda yüksəkriskli aktivlərin payı nə qədər çoxdursa, bankın likvidliyi də o qədər aşağıdır. Praktikada etibarlı aktivlərə nəqd pul vəsaitlərini, yüksək risklilərə isə - bankların uzunmüddətli yatırımlarını aid etmək qəbul olunub. Bankın borc alanlarının kreditqabillik səviyyəsi ssudaların vaxtında qaytarıla bilməsinə və bununla da bankın balansının likvidliyinə əhəmiyyətli təsir göstərir: verilən kreditlərin ümumi məbləğində yüksək riskli kreditlərin xüsusi şəkisi nə qədər çox olarsa, bankın likvidliyi o qədər aşağı olar. Balans o 52 vaxt likvid sayılır ki, onun durumu aktivlər üzrə vəsaitlərin asan realizə olunması hesabına passivlər üzrə müddətli öhdəlikləri ödəməyə imkan versin. Bankın aktivlərinin onun öhdəliklərinin yerinə yetirilmesi üçün tezliklə pul formasına keçməsinin mümkünlüyü bir sıra amillərlə müəyyən olunur ki, bunlardan da həlledicisi yerləşdirilmiş vəsaitlərin müddətinin resursların cəlb olunma müddətinə uyğun gəlməsidir, yeni müddət, üzrə passiv necədirsə, aktiv də o cür olmalıdır. Bu halda balansda aktivlər üzrə azad olan vəsaitlərin məbləğ və müddətinin pul forması və məbləğə bankın öhdəlikləri üzrə qarşıdakı ödəniş müddəti arasında müvazinət təmin olunur. Deməli, əgər bankın digər mənbələrdən qısa müddət ərzində səfərbər etmək imkanına malik olduğu pul vəsaitlərinin məbləği passivlər üzrə öhdəliklərin vaxtında ödənilməsinə imkan verirsə, onda bank likvid sayılır. Bank oz sabitliyini mühafizə edib saxlamaq məqsədilə pul bazarının vəziyyətinin, müştərinin və ya partnyor bankın maliyyə durumunun dəyişməsi ilə bağlı təzahür edə biləcək nəzərdə tutulmayan öhdəliklərin icra olunması üçün müəyyən likvid ehtiyatlara malik olmalıdır. Bankların likvidliyinin ölçülərinə təsir edən amillərə tədavüldə olan nəqd pulların kəmiyyəti (artması bankların likvidliyini azaldır və əksinə), ölkənin qızıl - valyuta ehtiyatlarının dəyişilməsi (xarici valyutanın ölkəyə axını bankların likvidliyini artırır və əksinə), Mərkəzi bankın milli xəzinədarlıq qarşısında kredit öhdəliklərinin həcminin dəyişməsi (Mərkezi bankın xəzinədarlıqdan aldığı yardımın həcminin artması bank sisteminin likvidliyini artırır və əksinə), Mərkəzi bankın kortəbii amillərin 53 nəticələrini dərinləşdirə biləcək və ya onların təsirini məhdudlaşdıra biləcək emissiya siyasəti. Bankların real likvidlik səviyyəsinə təsir göstərilməsi o dərəcədə pul - kredit siyasətinin əsas məqsədlərindən biridir ki, həmin siyasət kreditin artmasına nəzarətə yönəlmiş olsun. Başqa sözlə desək, likvidliyə münasibətdə restrikasiyalar eyni zamanda kredit əməliyyatlarının inkişafının imkanlarını məhdudlaşdırır. Bu məqsəd əsasən kommersiya banklarının Mərkəzi bankla qarşılıqlı münasibətlərindəki nəqdiyyatın həcminin reqlamentasiyası Mərkəzi bankda mütləq ehtiyatların həcminin və uçot qaydaları modifikasiyasının dəyişilməsi ilə (təkrar uçotun stavkası, təkrar uçotun "tavana"ları), habelə faiz stavkalarının artması və ya azalması hesabına kredit verilməsinin məhdudlaşdırılması və ya genişləndirilməsi üzündən pul bazarına müdaxilə ilə ə ldə edilə bilər. Bankın likvidliyinin idarə olunması müvafiq nəzəri bazaya əsaslanır. Xarakterik haldır ki, likvidliyin idarə olunması nəzəriyyələri praktiki olaraq kommersiya banklarının yaranması ilə eyni vaxtda meydana çıxmışdır. Hazırda dörd nəzəriyyə - kommersiya ssudaları, yerdəyişmə, gözlənilən gəlir və passivlərin idarə olunması - göstərilir. Kommersiya ssudaları nəzəriyyəsi öz kökləri ilə XVIII əsrin İngiltərə bank praktikasına gedir. Bu nəzəriyyənin tərəfdarları iddia edirlər ki, kommersiya bankı, onun aktivləri nə qədər ki, işgüzar fəallığın normal durumu zamanı vaxtında ödəniləbiləcək qısamüddətli ssudalara yerləşdirilib, öz likvidliyini 54 saxlayır. Başqa sözlə desək, banklar istehsaldan istehlaka qədər malların hərəkətinin ardıcıl mərhələlərini maliyyələşdirməlidirlər. Bu ssudalar müasir şə raitdə mal ehtiyatı və ya dövriyyə kapitalının doldurulması əsasında ssudalar adını almışdır. Bank işinin demək olar ki, bütün tarixi ərzində hesabolunurdu ki, banklar qiymətli kağızların, tərpənməz əmlakın, istehlak mallarının alınmasını kreditləşdirməməli və ya kənd təsərrüfatına uzunmüddətli kreditlər verməməlidir. Hərçənd kommersiya ssudaları nəzəriyyəsi iqtisadiyyatçılar, nəzarət və tənzimləmə orqanları, eləcə də banklar tərəfindən geniş təbliğ olunurdu, onun praktikada tətbiqi o qədər də geniş deyildi. Kommersiya ssudaları nəzəriyyəsinin əsas çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, o inkişaf edən iqtisadiyyatın kredit tələbatlarını nəzərə almırdı, çünki nəzəriyyəyə ciddi əməl olunması banklara müəssisələrin və avadanlığın genişlənməsini, evlərin, torpaqların alınmasını maliyyələşdirməyi qadağan edirdi. Bu nəzəriyyə bank əmanətlərinin nisbi sabitliyini nəzərə ala bilmədi. Bank əmanətləri ilk tələblə geriyə alına bilər, lakin çətin ki, əmanətçilərin hamısı əmanətlərini eyni vaxtda götürsünlər. Əmanətlərin sabitliyi banka imkan verir ki, likvidliye xələl gətirmədən vəsaitlərini mötədil uzun müddətə yerləşdirə bilsin. Nəzəriyyə ona əsaslanrıdı ki, normal iqtisadi proses zamanı bütün ssudalar öz vaxtında ödənilə bilər. Doğrudan da yüksək işgüzar fəallığı şə raitində sənaye və ticarət şirkətləri öz öhdəliklərinin ödənilməsi zamanı çətinliklərlə qarşılaşmırlar. Lakin, iqtisadi tənəzzül dövrlərində və ya maliyyə çaxnaşması zamanı "nəqdiyyat - əmtəə ehtiyatları - realizasiya - hesablaşmalar 55 üzrə debitorlar - nəqdiyyat" zənciri pozulur. Ona görə də firma və ya şirkətlər üçün bank ssudalarını ödəmək çətinləşir, bəzən isə qeyri - mümkün olur. Bu nəzəriyyənin çatışmazlığı ondan ibarətdir ki, normal iqtisadi inkişaf şəraitində qısamüddətli özünüləğvedən ssuda likvidliyi təmin edir. Yerdəyişmə nəzəriyyəsi ona əsaslanır ki, bank likvid ola bilər, əgər onun aktivlərinin yerini dəyişmək və ya nəqd şəkildə kreditotlara, yaxud da investorlara satmaq mümkün olsun. Əgər kreditlər vaxtında ödənilmirsə, onda ssudanın təminatı üçün verilmiş əmtəə - mal dəyərləri bazarda nəqdinə satıla bilər, vəsaitlərə ehtiyac olduğu hallarda isə Mərkəzi bank tərəfindən təkrar maliyyələşdirməyə müraciət etmək olar. Bu halda ayrıca kommersiya bankının likvid resurslara tələbatının ödənilməsinin şərti daimi nəqd aktivlərin olmasıdır ki, onları satmaq mümkündür. Buna uyğun olaraq, əgər Mərkezi bank təkrar uçota təklif olunan aktivləri sərbəst şəkildə alacaqsa, onda bank sistemi likvid olacaq. Asan realizə oluna bilər bazar qiymətli kağızları uzun müddət likvid ehtiyatların gözəl mənbəyi kimi hesab olunurdu, çünki bu sayaq qiymətli kağızları nəqd pula çevirmək mümkündür. Ona görə də tez - tez hallarda onlara ikinci növbə ehtiyatları kimi müraciət edirlər. Yubadılmadan və itkisiz konvertasiyanı təmin etmək üçün törəmə ehtiyatlar üç tələbə cavab verməlidirlər: ödənişin qısa müddəti, yüksək keyfiyyət və realizəqabillik. Bunlar kredit riskindən və bazar faiz stavkalarının dəyişməsi riskindən mühafizə olunmalı, habelə qısamiiddətli xəbərdarlıqla bazar da satılmalıdırlar. 56 Likvidlik ehtiyatı kimi istifadə olunan aktivlərin ödənilmə müddətinə münasibətdə müəyyən tələblər irəli sürülmür, amma ümumi qayda budur ki, müddət nə qədər qısa olsa, o qədər yaxşıdır. Keyfiyyət və realizasiyqabillik şə rtlərinə qiymətli kağızların bir sıra növləri cavab verir. Törəmə ehtiyatlar üçün daha uyğun gələnləri xəzinə vekselləri, habelə hökumətin və onun orqanlarının digər qiymətli kağızlarıdır. Açıq bazarda realizə olunan akseptlər və kommersiya kağızları da istifadə oluna bilər. Bank aksepti bank tərəfindən adətən 180 günədək ödəniş müddəti ilə akseptə olunmuş trattadır. Kommersiya kağızları korporasiyalar tərəfindən nisbətən qısa müddətə, adətən 4 - 6 ayadək buraxılan veksellərdən ibarətdir. Bu qayda ilə pul əldə etmək üçün korporasiya çox yüksək kreditqabilliyə malik olmalıdır. Hərçənd yerdəyişmə nəzəriyyəsi müəyyən dərəcədə əsaslandırılıb, bununla belə, onun göstərişlərinə əməl edən yüzlərlə bank XX yüzilliyin 20 - 30 - cu illərində likvidlik problemindən yan keçə bilməmişdir. Bankın öz portfelində birinci dərəcəli qiymetli kağızlar ola bilər, lakin istehsalın staqnasiyası dövründə, xüsusilə də böhranlar zamanı, likvidliyin ümumi çatışmazlığına ehtiyac olanda, aktivlərin bir hissəsini realizə etmək mümkün olmur. Ona görə de iqtisadi böhranlar birja böhranları ilə müşayiət olunur. Qiymətli kağızların kursu kəskin şəkildə aşağı düşür və maliyyə bazarında təkrarmaliyyələşdirmə imkanlarını pozur. Gözlənilən gəlir nəzəriyyəsinə görə, əgər kreditlərin qapanılması üçün ödənişlər qrafikinin əsasına borc alanın gələcək mədaxili qoyularsa, bank 57 likvidliyini planlaşdırmaq olar. O yuxarıda nəzərdən keçirilən nəzəriyyələri inkar etmir, amma göstərir ki, borc alanın gəliri ilə ssudaların ödənilməsinin uzlaşdırılması (əlaqələndirilməsi), kreditin təmin olunması üçün akseptdən daha məqsədəuyğundur. Bu nəzəriyyə iddia edir ki, bank likvidliyinə kreditlərin və investisiyaların ödəniş müddəti strukturunu dəyişməklə təsir göstərmək olar. Sənayenin qısamüddətli kreditləri daha likvidlidir, nəinki orta və uzunmüddətli ssudalar, istehlakçılara möhlətlə ödəmə ilə alqı üçün kreditlər isə mənzil və ya tikinti üçün ssudalardan daha likvidlidir. Nəzəriyyə hazırda kommersiya banklarının kredit portfelinin xeyli hissəsini təşkil edən kreditlərin ayrı - ayrı növlərinin inkişafı və sürətlə artımını qəbul edir: işgüzar firmalara müddətli kreditlər, möhlətli ödəmə ilə istehlakçı kreditləri. Xeyli hissəsini aylıq və kvartallıq ödəmələrin nəzərdə tutduğu kreditlərin təşkil etdiyi kredit portfeli əsas borcun və ya faizlərin ödənilməsi hesabına likviddir, belə ki, nəqd vəsaitlərin müntəzəm axınını planlaşdırmaq asandır. Gözlənilən gəlir nəzəriyyəsi ona təsir göstərmişdir ki, bir çox banklar investisiya portfelinin formalaşmasının özülünə pilləlilik (mərhələlilik) effektini qoymuşlar: qiymətli kağızlar ödənmə müddəti üzrə elə seçilir ki, daxilolmalar müntəzəm və idarəolunabiləcək olsun. Bu halda nəqdiyyatla müntəzəm ödəniş göstəricisi üzrə investisiya portfeli borcun və faizlərin müntəzəm ödənilməsi üzrə kreditlər portfelinə yaxınlaşır. Passivlərin idarəolunması nəzəriyyəsinin tərəfdarları hesab edirlər ki, banklar bazardan əlavə vəsaitlərin cəlb olunması yolu ilə likvidlik problemini 58 həll edə bilərler. İlk vaxtlar aparıcı maliyyə mərkəzlərinin iri bankları bu nəzəriyyənin müdafiəsinə çıxlış edirdilər, az sonra isə onu hər yerdə qəbul etdilər. Likvid resursların artırılması üçün banklar Mərkəzi bankdan da vəsait götürürlər. Borc vəsaitlərin istifadə olunması miqyasının genişləndirilməsi bank kreditlərinə tələbin artması və tələb olunanadək əmanətlərin nisbətən ləng artımı ilə şərtlənir. İqtisadi fəallığın güclənməsi və inflyasiya tempinin artması təsərrüfat subyektlərinin kredit istehlakının artmasını bildirirdi. Xərclərin artması bankları öz resurslarını daha dolğun istifadə etməyə yönəldir. Praktikada bu və ya digər dərəcədə bütün nəzəriyyələrdən istifadə olunur, amma müxtəlif banklarda bunlardan birinə daha çox üstünlük verilir. Likvidlik durumunun idarə olunmasında iki ifrat cəhəti göstərmək olar. Bunlardan biri - ehtiyatlara ciddi nəzarət siyasətidir. Bu, ondan ibarətdir ki, bankda gəlir gətirməyən vəsaitin mövcudluğuna yol verilməsin, yəni faktiki olaraq vəsaitin istehlakına nisbətdə istənilən bolluğun mövcudluğuna yol verilməsin. Digər əks cəhət - ehtiyatların daim mütləq ehtiyatlar norması üzrə tələblərin ödənilməsi üçün kifayət edəcək səviyyədə dayanıqlığının təmin olunması və qızğın çağlarda depozitlərin artması siyasətidir. Ona görə də bankın likvidliyinin qiymətləndirilməsi zamanı bankın kassasında qalan nəqd pulların həcmini, müştərilərin tələblərinin ödənilməsi üçün nəqd pulların verilməsi üzrə dövriyyənin həcmini, vəsaitlərin kassada dövranlılığını, eləcə də kassadan verilən pulların bankın öhdəliklərinin əks etdirildiyi hesablar üzrə debet dövriyyəsi məbləğinə nisbətini nəzərdən qaçırmaq olmaz. İri banklar nəqd 59 vəsaitlərə ciddi nəzarət etməyi sərfəli hesab edirlər, xırda banklar isə ə məliyyatların ümumi gəlirliliyinin təmin olunmasında kassa idarəolunmasını bacarıqla həyata keçirilə bilən bu effektliliyi daha çox dərk edirlər. Müxtəlif hesablaşma əməliyyatlarının aparılması yolu ilə müştərilər qarşısında öhdəliklərin yerinə yetirilməsi zamanı bankın likvidliyi ilə alayı durum yaranır. Belə hallarda bankın kassasında müştərilərin tələblərinin ödənilməsi üçün nəqd pul qalıqlarının yaradılmasına ehtiyac yoxdur. Lakin müxtəlif nəqdsiz hesablaşma əməliyyatları bankın likvidliyinə fərqli təsir göstərir. Nəqdsiz hesablaşmaların bir qismi vəsaitlərin müştərilərin hesabları üzrə köçürmələr yolu ilə aparılır. Əger belə əməliyyatlar bir bankın müştəriləri arasında aparılırsa, onda bu, likvidliyə təsir göstərmir, belə ki, bankın öhdəliklərinin məcmu həcmi dəyiəmir, yalnız vəsaitlərin müştərilərin hesabları üzrə yerdəyişməsi baş verir. Ona görə də likvidliyin dəstəklənməsinə bir bank çərçivəsində aralarında hesablaşma əməliyyatlarının həyata keçirilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınmaqla bankın müştərilər tərkibinin formalaşdırılması yardım edə bilər. Müxtəlif bankların müştərilərinin iştirak etdikləri hesablaşma əməliyyatları da ssudaların verilməsi və ödənilməsi ilə bağlı bankların likvidlik durumuna fərqli təsir göstərir. Bir bankın müştərisinin vəsaitinin nəqdsiz köçürmə yolu ilə digər bankın müştərisinin xeyrinə keçirilməsi bir bankdakı müştərinin hesabında olan qalığı azaldır və həmin bankda digər bankın müxbir hesabı üzrə qalığın 60 müvafiq dərəcədə artmasına səbəb olur. Nəticədə həmin bankın öhdəlikləri ə vəzinə müştəriyə digər banka köçürülən məbləğ həcmində öhdəlik yaranır. Digər bankda vəsaitlərin köçürülməsi nəticəsində müştərinin hesabında onun qarşısında öhdəliyin müvafiq artımı ilə köçürülən məbləğ həcmində qalığın artımı baş verir. Bununla belə, müxbir hesab üzrə bankın aktivləri debet qalığının artması məbləğində çoxalır. Lakin bankın öhdəlik strukturu həcminin bu sayaq dəyişməsi hər iki bankın likvidliyinə əhəmiyyətli təsir göstərmir. Kommersiya bankları praktiki fəaliyyətlərində likvidliyin yerinə yetirilməsində çətinliklərlə qarşılaşırlar. Bununla əlaqədar olaraq bankların likvidliyinin pozulması səbəblərinin üç qrupunu göstərmək olar. Səbəblərin birinci qrupu bankların fəaliyyətində buraxılmış səhvlərlə, onların mümkün risk dərəcəsini nəzərə almamaları ilə bağlıdır. İkinci qrupa nə borc alanlardan, nə də banklardan asılı olmayan səbəblər aiddir ki, onların ucbatından kreditor ona ssuda verilmiş kapitalı geriyə ala bilmir. Üçüncü qrup səbəblər - bankın zamanla bağlı balansının pozulması üzündən öz öhdəlikləri üzrə bankın qeyri - ödəməqabilliyinin mümkünlüyüdür, yəni aktiv və passivlərin strukturunun zamanla uyğunsuzluğudur (daxilolma müddəti ilə ödəniş arasında müvazinət yoxdur). Zəruri likvidliyin qorunub - saxlanılması üçün banklar passiv və aktiv ə məliyyatlar sahəsində məqsədyönlü siyasət aparmalıdırlar. Likvidliyin yüksək səviyyəsi nisbətən daha effektiv işləyən banklara imkan verir ki, tələb və təklifin konyunktur enib - qalxmasını dəf etsin, tezliklə öz vəsaitlərini daha perspektivli 61 fəaliyyət sferasına yönəltsin. Likvidlik kredit təsisatlarının maliyyə durumunun mühüm xarakteristikası rolunu oynayır və bankın maliyyə durumunu qiymətləndirmək üçün isə müxtəlif əmsallar (göstəriciler) və normativlər tətbiq olunur. Likvidlik göstəricilərinin müxtəlif ölkələrdə fərqli adları və eyni olmayan hesablanma üsulları vardır. Bu, təşəkkül tapmış praktika və ənənə ilə bağlıdır, həmin göstəricilər bankların ixtisaslaşması və böyüklüyündən, kredit sahəsində aparılan siyasətdən və bir sıra digər şərtlərdən asılıdır. Kommersiya banklarının likvidliyi səviyyəsinin ətraflı xarakteristikasını müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunan bir neçə göstərici vardır. Qısamüddətli öhdəliklərin ödənilməsi əmsalı bankın, onun qısamüddətli öhdəlikləri üzrə daha likvid aktivlərinin ödənilməsi dərəcəsini göstərir və aşağıdakı kimi ifadə olunur: К п = А н . л О к . р , (2.1) burada K п - ödəmə əmsalı; А н . л - daha likvid aktivlər; О к . р - qısamüddətli öhdəliklərdir. Bu əmsal likvidliyin mütləq meyarı hesab oluna bilməz, belə ki, bəzi banklarda nəqdiyyat daha yüksək gəlir gətirən dövlət qiymətli kağızlarına maksimum mütləq yatırımların həyata keçirilməsi məqsədilə nisbətən aşağı həddə qorunub - saxlanılır. Daha tez realizə olunan aktivlərin cəmi nəqdiyyat, Mərkəzi bankdakı hesabda olan vəsaitlərin qalıqları, milli və xarici müxbir 62 banklardakı vəsait qalıqları, qızıl və tez realizə oluna bilən aktivlər, məsələn, bankların öz aktivlərinin bir hissəsini yerləşdirməyə borclu olduqları dövlət qiymətli kağızlardan ibarətdir. Əgər bu göstəricinin həcmi analiz olunan bankda l5 % təşkil edirsə, onda bu özünə, xüsusilə də qeyri - sabit iqtisadi şəraitə malik ölkələrdə çox ciddi diqqət göstərilməsini tələb edir. İnkişaf etmiş bank sisteminə malik ölkələrdə nisbətən aşağı ölçüdə əmsaldan - 5 - 10 % - istifadə olunur. Bankda müvəqqəti çətinliklərin meydana gəlməsi başqa göstəricini - depozitlərə nisbətdə kredit və uçot veksellərini xarakterizə edə bilər, yəni К э = К в Д , (2. 2) burada К э - depozitlərdən istifadə olunmasının effektivlik əmsalı; К в - kreditlər və bank tərəfindən uçota alınan veksellər; Д - depozitlər. Ə gər bir sıra illər ərzində bu göstəricinin aşağı düşmüş dinamikası müşahidə olunursa, onda bunu digər bankların analoji göstəriciləri ilə tutuşdurmaq lazımdır ki, həmin prosesin bütün bank sistemi dəstəsi üçün ümumi olub - olmadığı və ya onun yalnız təhlil olunan bankın durumunun zəifləməsini sübut etdiyi müəyyən edilsin. Asan realizə olunan aktivlərin cari öhdəliklərə nisbətinin əmsalı aşağıdakı kimidir: К н = А н . л О т , (2.3) 63 burada К н - depozitlərin istifadə olunmasının "gərginlik" əmsalı О т - mütləq ehtiyatlar normasına və depozitlərin sabitliyinə korrektə edilmiş qısamüddətli öhdəlikdir. Bu əmsal, müştərilərin əmanətlərinin sabitliyindən, ölkənin Mərkəzi bankının kommersiya bankının cəlb olunmuş depozitlər üzrə mütləq ehtiyatlarına nisbətdə siyasətinin likvidlik göstəricisidir. Həmin göstərici həm də Mərkəzi bankların cəlb olunmuş vəsaitlərinin kütləvi axınına məruz qalmış kommersiya banklarına köməklik göstərmək imkanlarından da asılıdır. Bütün sadalanan amillərin həmin əmsalın məqbul ölçülərinin müəyyənləşdirilməsi üçün əhəmiyyəti vardır, çünki hələlik onun ümumi qəbul olunmuş səviyyəsi yoxdur. Lakin istənilən halda 50 % səviyyəsində göstərici həddi məqbul (kafi) sayıla bilər. Bank kreditlərinin depozitlərə nisbətinin əmsalı daha mühümlərə aid edilə bilər, belə ki, bank işinin özülünü cəlb olunmuş vəsaitlər hesabına alınan və ödənilən faizlər arasındakı fərqlə mənfəət götürmək məqsədilə kreditlər vermək təşkil edir. O aşağıdakı düsturla ifadə edilə bilər: К ୭ = Б к Д , (2.4) burada K o - kredit əməliyyatlarının risk əmsalı; Б к - bank kreditidir. Bu göstərici nə qədər çox olarsa, bankın riski də o qədər çox olar, lakin onun mədaxili də artıq olur (əgər yalnız əldə olunmuş mənfəət cəlb olunmuş resurslar üzrə faizlərə və qiymətli kağızlarla əməliyyatlar üzrə və valyuta ə məliyyatları üzrə itkilərin ödənilməsinə israf olunmursa). Bankların özləri 64 ə manətçilərin və səhmdarların narahatçılığına səbəb olmayan, bank nəzarəti orqanlarının tələblərinə cavab verən və mənfəətin labüd səviyyəsini təmin edə biləcək kifayət qədər yüksək olan əmsal səviyyəsini müəyyən edirlər. Lakin əmsalın həcmi bankın tipindən, onun vəzifələrindən, müştərilərin strukturundan, onun orientasiyası və siyasətindən, ölkədə milli iqtisadiyyatın və siyasi vəziyyətin ümumi durumundan asılıdır. Belə düşünmək qəbul olunub ki, bu göstəricilərin 75 % və daha çox olduğu banklar kredit əməliyyatlarına həddən ziyadə aludə olurlar, hərçənd daha mötəbər və dayanıqlı bankların bəzilərinin məhz belə göstəriciləri vardır, maliyyə baxımından daha az dayanıqlı banklar 45 - 65 % göstəricilərlə xüsusi etimad qazana bilmirlər. Əmsal resursların cəlb edilməsinin və onların kredit əməliyyatlarına yönəldilməsinin nisbətini göstərir, fəqət borc alanların bankdan götürdükləri, müddəti və risk keyfiyyəti araşdırılan göstəricinin mühüm tərkib hissələri sayılan kreditlərin ödənilməsi etibarlılığını əks etdirmir. Kredit bazarında fəal əməliyyatlar aparan banklar üçün aşağıdakı əmsallar hesablanıla bilər. Banklardan cəlb olunmuş vəsaitlərin banklarda yerləşdirilməsi ə msalı pul bazarından vəsaitlər cəlb edən bankın bunları yenidən yerləşdirmə yolu ilə bazar dövranına nə dərəcədə qaytardığını göstərir, yəni К р = С п С р , (2.5) burada K p - yerləşdirmə əmsalı; C п - digər banklardan cəlb olunmuş resurslar; C p – digər banklarda yerləşdirilmiş resurslar. 65 Göstəricinin yüksək səviyyəsi onu sübut edir ki, cəlb olunmuş vəsaitlərlə yerləşdirilmiş vəsaitlərin balanslaşdırılması banklara imkan verir ki, cəlb olunmuş banklararası depozitlərin (kreditlərin) vaxtında qaytarılmasrı üzrə öz öhdəliklərini nisbətən asanlıqla ödəyə bilsinlər. Amma bu əmsal nə valyuta barəsinde, nə də sövdələrin müddəti haqqında heç bir informasiyaya malik olmurlar, hərçənd banklar rahatlıqla qısamüddətli resursları cəlb edə, eyni zarnanda onları daha uzunmüddətli yerləşdirə bilərlər. Bu, əməliyyatların mədaxilliliyini artırır, fəqət bankların mövqələrini ciddi şəkildə zəiflədir. Bank balansının aktiv və passivlər üzrə bu əməliyyatlarının həcmi arasında böyük fərqin olduğu halda (aktivlərin məbləği passivlərin məbləğindən xeyli azdır) aydın olur ki, bank kreditlərin çox hissəsini öz müxbirlərindən cəlb etdiyi vəsaitlər hesabına təqdim edir. Bu halda vəsaitlərin cəlb edilməsi və yerləşdirilməsi müddətləri haqqında sual yaranır. Cəlb olunmuş vəsaitlərin qiyməti yüksək olduğu zaman banklar birinci dərəcəli müştəriləri müvafiq depozitlərin müddətinə uyğun gələndən artıq müddətə kreditləşdirməyə cəhd göstərmirlər. Bu, ona görə edilir ki, cəlb olunmuş resurslar üzrə ödənilən faizlərlə verilən kreditlər üzrə stavka arasında kifayət qədər fərqin yaradılmasr təmin olunsun. Banklardan cəlb olunmuş resursların səhmdar kapitala olan əmsalı agağıdakı kimi müəyyənləşdirilir: 66 К з = С п К а , (2.6) Burada K з - digər banklardan resursların cəlb olunması əmsalı; K a -bankın səhmdar kapitalı. Bu əmsal ssuda bazarında fəal işləyən banklar üçün vəsaitlərin cəlb olunmasının indikatoru rolunu oynayır. Bir qayda olaraq, belə resursların məbləği səhmdar kapitalından xüsusilə o zaman dəfələrlə artıq olur ki, cəlb olunmuş depozitlər üzrə öhdəliklər digər banklarda yenidən yerləşdirilməmiş olsun ve müştərilərin ortamüddətli kreditləşdirilməsinə sərf olunmuş olsun. "Riskli" aktivlərin səviyyəsinin potensial əmsalının əsas məqsədi riskli aktivlərin həcminin, banka öz tələblərinin ödənilməsində üstünlüyə malik olan ə manətçilər və digər kreditorlar qarşısında öhdəliklərini ödəmək imkanı verən, lazımi qədər azaldılmasını müəyyənləşdirməkdir, yəni К ୡ = р О к .п , (2.7) burada K с - "riskli" aktivlərin səviyyəsinin azaldılması əmsalı; A р - riskli aktivlərdir. Bu əmsalın hesablanılması zamanı bank aktivləri əsas etibarilə ehtiyyat aktivlərə və ya bankın likvidliyinin təmini ilə tam bağlı aktivlərə, minimal riskli aktivlərə və ya likvidliyin təmin olunmasına xidmət edən aktivlərə, riskli aktivlərə və ya bankın normal fəaliyyəti üçün zəruri olan və kifayət qədər mənfəət almağa orientasiya olunmuş aktivlərə paylaşdırıla bilər. Həcmi ə vvəlcədən müəyyənləşdirilə bilən göstərilən göstəricinin hesablanılması üçün 67 ə ksər hallarda minimal riskli yeganə aktiv hökümətin qiymətli kağızlarına investisiyalar ola bilər (beş il müddətinədək). göstəricinin əsasında belə əməliyyatlar portfelinin keyfiyyəti haqqında informasiya əldə etmək olar. Belə məlum atlar yalnız analiz edilən bankın, auditorların məruzələri hesaba alınmaqla, kredit siyasəti və kredit portfelinin diqqətlə öyrənilməsi nəticəsində əldə etmək olar. Depozitlərin götürülməsi (çıxarılması) əmsalı depozitlərin və qısamüddətli kreditlərin ümumi məbləğinin əsasən likvid aktivlərin və minimal risk dərəcəli aktivlərin ödənilmə səviyyəsinin təyin olunması məqsədilə müəyyənləşdirilir. Həmin əmsalı belə ifadə etmək olar: К и = А п . л Д с , (2.8) burada К и – depozitlərin çıxarılması əmsalı; A п . л - əsas etibarilə likvid aktivlər (qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş ehtiyatların tutulmasından sonra nəqdiyyatın və minimal risk səviyyəli aktivlərin məbləği); Д с - bankın öhdəlikləri (depozitlərin axırının ödənilməsi üçün qanunvericilik tərəfindən müəyyənləşdirilmiş çıxarılmasından sonra depozitlərin və digər kreditorların ssudalarının məbləği). Bu düsturla müəyyənləşdirilmi və faizlə ifadeə olunmuş əmsal, həmin likvidlik səviyyəsində bank üçün mümkün olacaq depozitlərin çıxarılması və qısamüddətli kreditlərin tam ödənilməsi səviyyəsini əks etdirir. 68 Müəyyən dövr üzrə əvvəllər nəzərdən keçirilmiş bütün göstəricilərin eyni bank sisteminin digər banklarının analoji göstəriciləri ilə müqayisə edilməsi zamanı öyrənilən bankın likvidliyinin səviyyəsi və meyarları barədə kifayət qədər etibarlı təsəvvür əldə etmək olar. Bir sıra inkişaf etmiş iqtisadiyyatlı ölkələrdə banklar borcludurlar ki, likvidlik əmsalını likvidlik norması adlandırılan müəyyən səviyyədən aşağı salmasınlar. Bəzi ölkələrdə likvidlik norması bank nəzarəti orqanları tərəfindən, digərlərində isə bank qanunvericiliyi tərəfindən təyin edilir. Onların həcmi yığılmış iş təcrübəsi və konkret yerli şəraitin nəzərə alınması ilə müəyyənləşdirilir. Bankın likvidlik səviyyəsinin qiymətləndirilməsi konkret bankın likvidlik ə msalının qiymətinin miüəyyən olunmuş normalarla (likvidliyin minimal yol verilən normativ qiymətlərinin müxtəlif qiymətləri vardır) tutuşdurulması yolu ilə nail olunur. Likvidliyin tələb olunan lazımi səviyyədə saxlanılması bank tərəfindən passiv və aktiv əməliyyatlar sahəsində yeridilən maliyyə-pul bazarının konkret şəraitinin, müştərinin spesifikasının, yeni bazarlara çıxa bilmək imkanlarının və bank xidmətlərinin inkişafının nəzərə alınması ilə işlənilib hazırlanmış müəyyən siyasətin köməkliyi ilə əldə edilir. Bank işlərinin tehlükəsiz və likvidli aparılması məqsədilə Mərkəzi banklar likvidlik, öz kapitalının kafiliyi və bazel sazişinin standartlarına yaxın olan böyük risklər, habelə bu göstəricilərin hesablanması üçün hesabat formaları sahəsində kommersiya banklarının fəaliyyətini tənzimləyən qaydalar tətbiq edirlər. 69 Şə kil 2.1. Kapitalın və likvidliyin kafiliyinin qarşılıqlı təsiri Göründüyü kimi, bankın risk dərəcəsinə çəkilmiş öz aktivlərinə Nisbətdə onun öz kapitalının kafiliyi (şəkil 2.1.) kimi anlayış likvidliklə bağlıdır. Xarakterik haldır ki, əvvəllər bank nəzəriyyəsində və praktikada kapitalın kafiliyi əvəzinə kommersiya bankının ödəmə qabilliyi anlayışından istifadə olunurdu və bu zaman kommersiya bankının lazimi müddətdə və tam həcmilə öz öhdəlikləri üzrə bütünlüklə hesablaşması qabiliyyəti başa düşülürdü. Bu zaman likvidlik bankın ödəmə qabilliyinin əsasında durur, belə ki, onun Bankın balansının likvidliyi Bankın xarici siyasəti (bank xidmətlərinin ixtisaslaşması və rəngarəngliyi) Bankın daxili siyasəti (filialların yaradılması və məqsədlərin qeyri-təmərküzləşməsi) Ölkədə və ya bölgədə siyasi situasiya Pul bazarı və qiymətli kağızlar bazarının durumu Ölkədə və ya bölgədə iqtisadi situasiya Qanunvericiliyin mükəmməlliyi Partnyor bankların etibarlılığı Bankın müştərilərinin etibarlılığı Bankın kapitalının kafiliyi Bank kadrlarının təsnifat Özünün kapitalı ilə təminolunma Menecmentin səviyyəsi 70 planlaşdırılmamış öhdəliyi təmin etmək qabiliyyəti bilavasitə bankın nə dərəcə də tezliklə öz aktivlərini pula çevirə bilməsindən asılıdır. Lakin kapitalın kafiliyi təkcə bankın balansının likvidliyindən deyil, həm də bir sıra digər amillərdən asılıdır ki, onlara da aşağıdakıları aid etmək olar: ölkədəki siyasi və iqtisadi vəziyyət, maliyyə - pul bazasının təkrar maliyyələşdirmənin durumu, mümkünlüyü, mərkəzi bank və bankda girov qanunvericiliyinin mövculuğu və təkmilləşdirilməsi, kommersiya bankının öz kapitalı ilə təminatlılığı, müştərilərin və partnyor bankların etibarlılığı, bankda menecmentin səviyyəsi, kommersiya bankının ixtisaslaşması və rəngarəngliyi. Yuxarıda adları çəkilən amillər birbaşa və ya dolayı yolla bankın öz kapitalı ilə təminatlılığına təsir göstərir, eləcə də bir-birləri ilə müəyyən qarşılıqlı elaqədə olurlar. Mərkəzi banklar da öz növbəsində kommersiya banklarının öz kapitalları ilə təminatlılığını • kommersiya bankının öhdəliklərinin məhdudlaşdırılmasının təyin olunması; • bir borc alanın borcu həddinin müəyyənləşdirilməsi; • iri kreditlərin verilməsinə xüsusi nəzarətin tətbiq edilməsi; • kommersiya bankının tekra rmaliyyələşdirmə və cəlb olunmuş; • vəsaitlərin bir hissəsinin mütləq ehtiyatlandırılması sisteminin yaradılması; • əsaslandırrımıgş faiz siyasətinin aparılması; • açıq bazarda qiymətli kağızlarla əməliyyatların həyata keçirilməsi yolu ilə tənzimləyirlər. 71 Kapitalın kafiliyinin müəyyənləşdirilməsinin zəruriliyi onunla bağlıdır ki, müasir kommersiya bankları öz passivlərində nəinki təkcə öz kapitallarına, həm də xeyli borc vəsaitlərə malik olurlar. Bundan əlavə onların maliyyə hesabatında təqdim olunmayan və balanlaşdırılmış öhdəlik adlandırılan kifayət qədər böyük potensial öhdəlikləri olur. Sonunculara akkreditivlər və "svoplar" , "tavanalar" və "döşəmələr" haqqında sazişlər üzrə öhdəliklər aiddir. Bu halda bankın potensial ödəmə qabiliyyətsizliyi mümkünlüyünün aradan qaldırılması zərurəti ilə bağlı öz kapitalının kafiliyi problemi meydana çıxır. Xarakterik haldır ki, 1981-ci ilə kimi dünya bank praktikasında kapitalın kafiliyinə dair vahid siyasət yox idi. 1988-ci ilin iyulunda əsasına risk və kapital haqqında müddəaların qoyulduğu risk kapital haqqında Bazel sazişi işlənilib hazırlanmış və qəbul olunmuşdu. Bazel sazişi ona əsaslanır ki, bazar qüvvələri kapitalın kafiliyi əmsalını optimal səviyyəyə çatdırmağa qadir deyil və buna görə də onun tənzimlənilməsi labüddür. Bankın öz kapital, bankın investisiya portfeli və ya onun balanslaşdırılmış fəaliyyəti ilə bağlı meydana çıxmış (xüsusilə də əvvəlcədən proqnozlaşdırılmayan) məsrəfləri ödəməlidir. Bazel sazişində kredit riski nəzərə alınır, amma faiz stavkaları riski və valyuta riski nəzərə alınmır. Bazel sazişi riskin beş kateqoriyasını müəyyənləşdirir: 0, 10, 20, 50 və 100 % . 100 % kateqoriya riskin standart kateqoriyası sayılır. Kapitalın kafiliyi riskin qarşısının alınması məqsədilə bank fəaliyyətinin tənzimlənilməsində və bank sisteminin dayanıqlığının 72 təmin olunmasında ilkin müqəddəm məqamdır. Öz kapitanın kafiliyi normativi aşağıdakı qaydada müəyyən edilir: Н д . к = К с А с . р , (2.9) burada H д . к - öz kapitalının kafiliyi normativi; K с - öz kapitalı; A c.p - risk dərəcəsinə görə dəyərləndirilmiş aktivlər (bankın aktivlərinin ümumi məbləğinə bərabərdir ki, onların da dəyəri bu və ya digər risk kateqoriyasına və bütün balanlaşdırılmış əməliyyatların kredit konversiya ekvivalenti məbləğinə aid edilir ki, burada hər bir kredit ekvivalentin məbləği bu və ya digər risk kateqoriyasına aid edilir). Kapitalın kafiliyi normativinin mühümlüyünü nəzərə alaraq və kapitalın kifayət qədər miqdarda olmadığı halda və ya onun ümumiyyətlə olmadığı halda (əgər risk normaları buna imkan verirsə) bankların əməliyyat aparmalarına yol verməmək məqsədilə ABŞ-ın bank fəaliyyətini tənzimləyən orqanlarin 3 % həddində leverje əmsalı kimi adlandırılan mütləq minimal normativ tətbiq aşağıdakı qaydada müəyyən olunur: К л = К п А с . в , (2.10) burada K л - leverja əmsalı; K п - birinci səviyyə kapitalı (baza kapitalı); A с . в - qeyri-maddi aktivlərin çıxılmasından sonra qalan yekun aktivlər. ABŞ-da normativ tələblərə uyğun olaraq aktivlər ən az risklidən ən çox riskliyədək dörd kateqoriya üzrə təsnif olunur: 73 ABŞ hökumətinin və onun təsisatlarının nəqdiyyatlar ve birbaga borcları - 0 risk faizi; • daxili depozit müəssisələrinin iddiasr və ABŞ höküməti tərəfindən şərti qarantiya olunmuş borclar – 20 %; • 1 - 4 ailə evi ilə girovla yığılmış və ilk və adi girov kağızı və qiymətli kağızlarla, habelə maliyyələşdirilən layihələşdirilən gələn gəlirlə təmin edilən istiqrazlarla təmin olunmuş ssudalar - 50 % risk; • digər aktivlər - 100 % risk. Risk dərəcəsi faizlə ifadə olunan və balansda olan hər bir aktivin tam dəyərinə nisbətdə, eləcə də balanlanslaşdırılmış əməliyyatların kredit ekvivalentine tətbiq edilən həcmdən ibarətdir. Öz növbəsində ABŞ - da 1989 - cu ildə qeydiyyata alınmış kapitalın kafiliyinə normativ tələblər asağıdakılardan ibarət idi: • baza kapitalının (adi səhmləri, müddətsiz imtiyaz səhmləri və konsolidasiya olunmuş törəmə şirkətlərin qeyri-maddi aktivlər istisna edilməklə nəzarət olunmayan səhmlər paketinin daxil olduğu birinci dərəcə kapital) və yardımçı kapitalın (birinci dərəcə kapitalın l00 % həcmini və digər imtiyazlı səhmlərin, investisiya xarakterli hibrid instrumentlərin və subordinasiya borcunun da daxil olduğu həddi keçməyən (məhdudlaşdırılmış ikinci dərəcə kapitalın) tərkibi müəyyən edilir; 74 • balans aktivləri risk dərəcəsinə görə təsnif olunur (risk dərəcəsinə görə seçilmiş bütün balans aktivlərinin məbləğindən və balanslaşdırılmış ə məliyyatlar üzrə risk dərəcəsinə göre seçilmiş kredit ekvivalenti məbləği; • risk dərəcəsi üzrə balanslaşdırılmış maddələr təsnif edilir (balanslaşdırılmış risklər reqresslə satılmış akkreditivlərlə, aktivlərlə ssudaların verilməsi haqqında formal öhdəliklərlə bağlıdır və onlar kredit ekvivalentləri üzrə aktivlərə daxil edilirlər və bunun üçün balanslaşdırılmış risklərin hər biri (0, 20, 50 və ya 100 %) borclunun, qarantın nəzərə alınması ilə seçilir və təminolunma növünə görə müvafiq risk kateqoriyasına aid edilir); • kapitalın kafiliyini müəyyənləşdirmək üçün əmsallar təyin olunur. Öz kapitalının likvidliyi və kafiliyi əmsalı kommersiya banknın maliyyə dayanıqlığının və öz itkilərini azaltmaq və mədaxilini artırmaq məqsədilə iqtisadiyyat və qanunvericilikdə baş verən bütün dəyişiklərə həssaslıqla reaksiya vermək imkanlarının müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Ona görə də kommersiya bankının likvidliyi və öz kapitalının kafiliyinin idarə olunması üzrə işi bankın özünü saxlamasına yönəldilibdir ki, onun da şərtləri həmin əmsallar sahəsində normativ tələblərin yerinə yetirilməsidir. Yüklə 0,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|