«Doqquz Bitik» sırası

Ağbaba,  bozquş,  xoruz.  Bu  quĢadları  ilə  düzələn  oronimlər  bir 
neçə dağadının  qədim tarixinə iĢıq tutur.  Bəzi türk dillərində  «qartal»  an-
lamı bildirən ağbaba quĢu qədim oğuz onqonlarından olub, oronimlərdə 
geniĢ iĢlənir; ağ-baba quruluĢuna görə baba apelyativi sırasında yuxarıda 
ondan bəhs etdik. Bəllidir ki, türklər qartal-Ģahin növləri kimi qaraquĢ, 
Ģunqar, doğan, bozdoğan,
 
bozquĢ zoonimlərini də iĢlətmiĢlər.
 
Bəzi mütə-
xəssislər  asur  qaynaqlarında  adı  keçən  Arzabia  dağadını  müasir  BozquĢ 
dağına
 
aid edib
, 
onun urartu, gürcü və
 
hay dillərində «Ģahin» anlamındakı 
artsibi/artsivi/artsiv sözü olduğunu yazırlar.
276
 
                                                 
275
 АВИИУ,46  (165);  53;  54  (28).  Buradakı  Ambaris  və  Borsunlu-kurqanı  (Qarabağ) 
adında bars/borsun hissələri qədim apelyativ kimi maraq kəsb edir. 
276
 Грантовский, 1970, 294-296; ТУ, 43-44; Bu fikrin ikinci hissəsi ilə tam razılaĢmaq 
olmur, çünki
 
Urartu  çarının atını da «Ģahinə» (artsibi) bənzədən  urartular protoazər 
zəngi boyunun  yurdunu iĢğal  edəndə buradakı  «qartal» anlamlı apelyativlərdən biri  ilə 
iĢlənən oronimi
 
öz
 
dillərindəki
 
Artsabi
 
qarĢılığı ilə verə bilərdilər və bu olay toponimiya-
nın  əsas  qanunlarına  uyğundur.  Lakin  Arzabi  oroniminin  əsasında  araz-bi  etnoniminin 
metatezaya uğramıĢ arzabi forması dura bilər, sonralar azər etnonimində də azərbi~azrəbi 
dəyiĢməsi  vardır.  Artsiv  sözünün  urartu  dilindən  gürcü  dilinə,  sonralar  gürcü  dilindən 
hay dilinə keçməsi isə normal haldır. Arzabia ilə BozquĢ dağını eyni dağ saymaq fikrilə 
heç razılaĢmaq olmaz, çünki mətnin tekstoloji təhlili ayrı yozum ortaya çıxarır. 

---

 
159 
Mətndə  Arzabia//Artsabia  kimi  verilən  oronimin  Urmu  gölündən 
yuxarıda zəngi boylarının ölkəsində  (Sanqibut) yerləĢdiyi və  Ġrtia dağı
 
ilə
 
onun arasında 
12 
beru (
≈ 
90
 
km
) yol olduğu göstərilmiĢdir.
277
 Asur qo-
Ģunu
 
m.ö. 
714
-də  bu  yolu
 
Zəngi
 
ölkəsinin
 
daxilində
 
olan
 
həmin  iki
 
dağın 
arası ilə keçir. Asurlar bura çatana qədər Urmu gölünün doğu yaxası ilə 
yuxarı
 
qalxıb
 
Acıçayı
, 
Təbrizi  keçir,  sonra  Ulxu bölgəsini keçəndən  sonra 
Zəngi  ölkəsinə  daxil  olur.  Səhənd  dağından  doğuda  yerləĢən  BozquĢ
 
sıradağları
 
isə
 
asurlar
 
hələ
 
Acıçayı keçəndə arxada qalmıĢdı. Urartu ordu-
sunu
 
təqib
 
edən II Sarqon Urmu gölünün quzeyində doğuya yox,
 
batı
 
yöndə
 
Van
 
gölünə
 
tərəf  yol  tutmuĢdu.Əgər  asurlar
 
doğuya  getsəydilər,  o  vaxt 
BozquĢu  deyil
, 
indiki
 
Ağbaba
 
kəndi
 
tərəfdə  Qaradağ  sıradağlarını  görərdi-
lər.
 
Zəngi  bölgəsində  indiki  Mərənddən  doğu  tərəfdə
 
olan
 
Ġridağ ilə
 
Ġrtia 
dağı eyni ola bilər, buradan batıya Qotur-Susuz dağları tərəfə gedən yolla 
Xoyu keçəndən sonra Ağçay boyu gedib KarakuĢ adlanan  yerə çıxmaq 
olur. Bu «qaraquĢu» urartular Artsabi adlandıra, asurlar da onu Arzabia 
Ģəklində  yaza  bilərdilər,  çünki  burada  (Bayazit)  son  əsrlərəcən  Artsab 
adlı  kənd  vardı.  BozquĢ  isə  həmin  marĢrutdan  tamam  əks  yöndədir. 
Lakin  Arzabia  oroniminin  «Ģahin»  anlamlı  sözlə  yanaĢı
, 
araz
 
etnonimi
 
ilə
 
(arazbi~arzabi)
 
yarana
 
bilməsi
 
ehtimalı da
 
mümkündür. 
Göründüyü kimi,
 
Ġridağ əski qaynaqda Ġrtia (*Ġri-tey) kimi qeyd 
olunmuĢdur. Asur
 
yazısının
 
Van
 
gölünün
 
quzeyində qeyd etdiyi baĢqa bir 
Ġridağ (