«Doqquz Bitik» sırası

ġADU
Eridia) oronimini də mütəxəssislər indiki Süphandağ ilə eyni-
ləĢdirirlər,
 
lakin
 
Süphandağı qədim 
ġADU
Adduru dağı sayanlar da vardır.
278
  
TalıĢ sıradağlarında Xoruzlu oronimi qədim qorus  «xoruz» boyadı 
ilə bağlıdır. Bu türk etnonimi «Alban tarixi» (III, 20) abidəsindəki Qoroz
 
(Gorus)
 
qalası
 
adından tutmuĢ
 
Xorasan,
 
Xorəzm kimi böyük bölgə, Qars-
dağı
 
(Türkiyə)
 
adlarında
 
əks
 
olunmuĢdur.
279
 
Qars
 
adlı
 
dağ
 
kəndi  və
 
Xurus-
qayası
 
Xızı
-
Dəvəçi
 
bölgəsində
, 
iki Xorosdağ Kutaisi-Axalkalak bölgəsin-
də
 
və Xoruzlu (MirbəĢir) kəndi
 
vardır. Ġndiki Qarsı Strabon (XI.
 
19) Xors 
Ģəklində  verir.  Azərbaycan
 
oronimlərində
 
xoruz  apelyativinin  qədimdən 
iĢləndiyini və geniĢ yayıldığını asur yazılarında görmək olur.   
                                                 
277
 АВИИУ, №49, 6 (233). 
278
 ТУ, 12-13, 261; Арутюнян, 1970, 108-109. 
279
 Q. Qeybullayev və Ə. Rüstəmli bu etnonimin qorus~xoruz~xoras~qarıs Ģəklində iĢlə-
nən  variantları  ilə  düzəlmiĢ  Xorus,  Xurs,  Qars,  Xerus,  Xorasan  kimi  onlarla  qədim  və 
müasir toponim qeyd edib, onların əski çağlardan geniĢ areala  yayıldığını  göstərmiĢlər 
(Гейбуллайев, 1990, 101-104; Рцстямли, 1998, 88-91).   

---

 
160 
Bu  yazılarda
 
Xarusa
  
və
  
Xarsi dağlarının  adı  çəkilir.
 
Xarus  dağını 
Van  gölündən  güneydə  Hakkari  bölgəsindəki  Borçala  dağla  Culamerik 
yaxınlığındakı
 
Xarusla
 
əlaqələndirirlər.
 
Xarsi  dağını  da  Urmu  gölündən 
güneydə  yerləĢdirirlər.
280
 Məncə,  Xarus dağının  yerini  bir  az  batıya  çəkə 
bilərik, çünki qaynaqda bu dağ Kuman ölkəsinin Asur tərəfində deyil, o 
biri quzey tərəfində verilmiĢdir ki, bu da Cudi dağına yaxın bölgədir. Cudi 
dağından sonra
 
da baĢqa bir
 
Xoros kəndi (
1903
 xəritəsi)
 
Van gölünə tərəf 
Xizansu çayının yaxasındadır.   
Xarusa  dağadını  qeyd  edən  I  Tiqlatpalasar  (
1115-1077
)  yazısında 
göstərilir ki, o, kuman boyu ilə savaĢıb
 
onların
 
Xunus adlı Ģəhərini tutur
, 
qaçan kuman əhalisini isə Xarusa dağına qədər təqib edir.
281
 M.ö.  II min 
ilin sonunda  yazılan bu qaynaqda kuman boyu, Kuman ölkəsində Xunus 
kəndi  və  Xoruz  dağının  olması  faktı  kifayətdir  ki,  Hakkari  bölgəsinin 
qədim  türk  yurdu  olduğunu  söyləyək.  Ġndiki  Xınıs  və Xınıslı kəndləri  ġa-
maxı
 
və
 
Gədəbəydə
 
olduğu
 
kimi,
 
tarix  boyu  bu  toponim  Doğu  Anadolu 
bölgələrində  iĢlək  olmuĢdur.  Urmu  gölündən  güney  tərəfdə  olan  Xarsi 
dağı  haqqında  asur  çarı  AĢĢurbanapal
 
(
668-633
)
 
yazısında
 
deyilir:
 
«Mən
 
mannalılar ölkəsinin daxilində kumurday boyları yurdunun sınırı ilə Xarsi 
dağındakı Azakanani Ģəhəri arasında olan ArsiyaniĢ Ģəhər bölgəsini tutub 
yandırdım».
282
 
Xoruz etnoniminin qədimdə daha çox korus və kars variantı ilə ya-
yılması təbii idi,
 
qızıl  boylarının  Qızıl-but  bölgəsinə  yaxın ərazidə
 
olan 
Karsi-but bölgəsində
 
karsi
 
(xoruzlu) boyları  yaĢayırdı.
283
 Ġ.
 
M.
 
Dyakonov 
                                                 
280
 ТУ, 225. 
281
 АВИИУ, №10 (V, 82; V, 99);
 
Mətnin bütöv tərcüməsi üçün bax: «Azər xalqı», 38-42. 
282
 АВИИУ, №73 (III, 16 - IV, 14). 
283
 Xarsi dağının harada olması problemi asur qaynaqlarında Mana və Mada bölgəsi 
sınırında verilən karsi boyunun Karsibut (karsi-but) bölgəsinin coğrafi koordinatlarının 
düzgün müəyyənləĢməsindən asılıdır. Lakin bölgənin adını heç bir əsas olmadan Karsi-
but  yox,  Kar-Sibut  Ģəklində  transkripsiya  edirlər.  Halbuki  «kars  (korus)  boyu»  anla-
mında olan bu etnonim qədim türk boyadlarına qoĢulan but «boy» sözü ilə iĢlənmiĢdir. 
      QuĢ adı ilə adlanan dağlar Azərbaycanın güney bölgəsində də özünü göstərir. Diala 
(qədim Turna) çayı hövzəsində XaĢmar dağı vardı. Akad-kassi sözlüyündə XaĢmarın kas-
sicə «Ģahin» (xaĢmar) bildirməsi akad qarĢılığı kaûsu «Ģahin» ilə bəlli olur. Dağın bu böl-
gədə kassicə adı Ġkiçayarasında kassi sülaləsinin hakimiyəti dövründə ortaya çıxa bilərdi, 
çünki həmin çağlarda kassilər Kərkük bölgəsinəcən yayılmıĢdı. Bu da ilgincdir ki, yaxın-
dakı Namar bölgəsinin baĢçısı Karziyabku soyundan idi. (XaĢmar və Karziyabku sözləri 
üçün bax: Дьяконов, 1956,
 
136,  qeyd 5; 137).  Buradakı karzi-yabqu türk onomastika-
sında geniĢ yayılan bir modeli «Xoruzlu Yabqu» anlamında ortaya qoyur. 

---

 
161 
asur ordusunun
 
737
-də Azərbaycana yürüĢü ilə bağlı yazır ki,
 
onlar Qızıl-
üzənin yuxarı axarında indiki Zəncan yaxınlığında Sibar (Subar) qalasına 
çatırlar və bu yürüĢü təsvir edən asur yazısında bura yaxın olan bölgələr 
sırasında m
â
t tarluqall
ê
 «Xoruzlu ölkəsi» adı çəkilir.
284
  
Azərbaycanın  oronimləri  sırasında  ağbaba,
 
laçın, bozquĢ,
 
qaraquĢ,
 
doğan,  bozdoğan,  xoruz  kimi  apelyativlərlə  düzələn
 
və
 
özəlliklə
,
  xoruz 
ilə yaranan
 
dağadları
 
geniĢ
 
yayılmıĢdır.
 
Ġndi TalıĢ sıradağlarında gördüyü-
müz  Xoruzlu-dağ  oronimi  qədim  çağlardan  müxtəlif  bölgələrdə  fərqli 
dialekt deyimləri ilə yayılmıĢ Xoruz-dağlarla adaĢdır.