«Doqquz Bitik» sırası

Qab
,
  kap,  kas,  Qafkaz. Türk dillərində qab/qap/kap çoxmənalı 
söz olduğu üçün hansı mənası ilə oronim yaradıcılığında iĢtirak etməsini 
aydınlaĢdırmaq o qədər də asan deyil. Ona görə də antik dövrdən üzübəri 
Qafqaz adının etimologiyası müxtəlif yozumlara səbəb olmuĢdur.
 
Həmin 
fikirləri  burada  təkrarlamağa  ehtiyac  yoxdur,  yalnız  onu  deyim  ki,  hələ 
A.
 
Bakıxanov bu oronimin Qaf dağı və kaspi boyadından yarandığını söy-
ləmiĢ,
 
Ə.  Dəmirçizadə
 
isə
 
geniĢ  yayılmıĢ  bu
 
fikrə
 
elmi
 
don
 
geyindirmək 
istəsə də,
 
yanlıĢ
 
yozuma
 
yol vermiĢdir.
 303
  
Müəllif  burada  «qaf»  sözünü  farsca  kuh  «dağ»  ilə  eyni  mənĢəli 
olmasını Kuh-qaf  (ﻗﺎﻑ    ﮐﻮﻩ) deyimi ilə sübut etməyə çalıĢaraq,  yazır ki, 
qaf  forması  güya  qədim  perscədəki  qaufa  formasından  yaranmıĢdır.
 
Əvvəla,  o  vaxt  perslər  Qafqazda  nə  gəzirdi?  Qafqaz  dağının  adı  antik 
mənbələrdə  çəkiləndə  ari  boyları  Əfqanıstandan  Fars  körfəzi  yaxalarına 
təzəcə gəlmiĢdi. O çağlarda nəinki Araz çayından yuxarı, heç bu çaydan 
aĢağıda Urmu gölündən də xeyli güneydə bir dənə də pers  yer-yurd adı 
yox  idi.  Qafqaz  kimi  böyük  sıradağların  adını  yalnız  bu  dağın  ətəyində 
yaĢayan  və  ya  zaman-zaman  bu  dağları  o  yana,  bu  yana  aĢan  boylar 
verə bilərdi. Bu dağ silsiləsində güney-quzey keçidlərinin adı müəyyən 
çağlarda dəyiĢsə də, Daryol (Dəryal) kimi bəziləri hələ də türkcə iĢlənir. 
                                                 
299
 Рцстямли, 1998. 
300
 ОУ, 84;  Ertem, 32. 
301
 ТУ, 56, 182. 
302
 Ertem, 133, 137, 176, 182, 188-189. 
303
 Бакыханов 1991, 19;  Дямирчизадя, 1968,  32-36;  

---

 
165 
Qafqaz  yamacı  Balakəndə  Qas-dağ  «qasların  dağı»  anlamında  deyim 
vardır, lakin Qafqaz oronimində apelyativləri düzgün
 
tapmaq üçün
 
onun 
müxtəlif adlarını gözdən keçirmək
 
lazım gəlir. Herodot
 
və
 
antik müəlliflə-
rin əksəri bu dağı Kaukas, Kavkaz,
 
Eratosfen Kaspios
 
adlandırır
. 
Qay
 
Plini 
Sekund
 
isə
 
skitlərin  Kavkaz  dağına öz dillərində «qardan  ağarmıĢ»  anla-
mında Kroukas dediyini yazır (VI. 50). Kaspi(os) dağı variantında kaspi 
boyadı Ģübhə doğurmayıb, A. Bakıxanovun fikrini təsdiq edir, baĢqa fone-
tik deyimləri olan bu oronimin ikinci tərəfində qaz//kaz//kas sözləri seçilir 
ki, bunlar da ilk baxıĢda kaspi//xəzər etnonimlərinin kökündə duran kas// 
xaz  boyadı  kimi  görünür.  Bu  halda,  oronimin  birinci
 
kap//kav//qap//qaf 
hissəsi
 
dağla
 
bağlı
 
apelyativ
 
olmalıdır
 
ki, buna aid nümunələr vardır: 
Göründüyü kimi, qap//kap apelyativi həm ayrılıqda, həm də qabıq, 
qapıcıq və qədim türkcə «pambıq»
 
(kebez),
 
«baĢ kəpəyi» anlamında iĢlə-
nən kəpəz  sözlərinin  tərkibində  iĢtirak  edir.  Kəpəz/Kapas/Kepez oronimi
 
Anadoludan
 
Qazax
 
elinəcən
 
yayılmıĢdır.
 
Balakəndə  Qafqaz
 
dağının ətəyin-
dəki Qap dağı
 
və
 
Qubada
 
Babadağın bir hissəsi olan Qabıq
 
dağı oronim-
ləri bəzi Ön Asiya kosmoloji miflərində geniĢ yayılan Qaf dağı adındakı 
qap  sözünü  xatırladır
, 
lakin  bu  mifik  dağ  təkcə
 
Qafqaza  deyil
, 
bir  çox 
dağlara aid edilir və o biri dünya sınırında keçilməz dağ hesab olunur.
 304
 
Lakin
 
bütün
 
bu
 
adların heç
 
birinin
 
Qaf-dağı
 
ilə əlaqəsi
 
yoxdur. Qədim Ön 
Asiya xalqlarının kosmoloji görüĢünə görə,
 
Dünya okeanındakı öküzün, 
balığın  üzərində  duran  Yeri  Göydən  Qaf  dağı  ayırır,  daha  doğrusu,  Qaf 
dağı  Göy  qübbəsi  altında  dirək  (qazıq!)  rolunu  oynayır.
 
Bu  baxımdan
 
KDQ-da keçən «Qap
 
qayalar baĢında yuva tutan, Qadir ulu tanrıya yaxın 
uçan»  deyimi  diqqəti  çəkir.
305
 Bəzi  miflərdə  Qaf  dağı  dünyanın  quzey 
oykumeni sayılır, bu dağın arxası mələklər yaĢayan baĢqa bir dünyadır.
306
 
 
                                                 
304
  Bu
 
sıraya
 
Bisütun
 
yazısındakı
 
KapiĢakaniĢ
 
(Saqa
 
qapısı?) və Boğazköy qaynaqlarında 
dağadı kimi verilən Gaparuva, KapĢalla,
 
Gapazuva,
 
KapaĢ
 
(Kəpəz),
 
Kapakapa oronim-
lərini də əlavə etmək olar (Ertem, 177, 188); Bu son variantda «kapa» apelyativi təkrar 
iĢlənib.  Anadolunun  qədimdə  Kappadokiya  (Kapa-daq?)  Ģəklində  verilən  bölgə  adı  da 
maraq
 
kəsb
 
edir. Perscə Kap-kuh deyimi də «qapı dağ» anlamında hibrid sözdür. 
305
  KDQ, 1962, 100; A. Bakıxanov keçmiĢdə Dağıstanda Qaptaq bölgəadını qeyd edir. 
306
  M. Streck. «Kaf-Dağı» (ĠA, 6-cı cild. 58-61). Troya tərəfdə də Kaz dağı vardır. 
Kopet dağ (Türkmən eli)  
Kəpəz dağ (Türk ellərində) 
Kap dağı (Balakən) 
Qap dağı (Vedi) 
Qapıcıq zirvəsi (Ordubad)  
Qabıq dağ (Quba) və s. 

---

 
166 
Kaspi
, 
Qafqaz,
 
Qaf adları eyni oronimə aid olsa da
, 
ayrı-ayrı anlam 
daĢıyan
 
və
 
fərqli  modellərlə
 
düzələn  oronimlərdir.
 
Bu  oronimlərdəki  çox-
mənalı *qab sözünün qabırğa, qabaq, qaba-dağ (KDQ), qabarıq, qapı, 
qapaq  və  qab  sözlərinin  kökündəki  mənası  dağ  apelyativi  kimi  iĢlənə 
bilər,  lakin  bu  halda  Qapkaz adındakı  kaz  etnonim  ola  bilməz.  Burada 
qap sözu Qaf-dağı adındakı anlama uyğun olub, «Dünya dağı» mənasına 
köklənmiĢ  və  o  biri  dünyanın  qapısı,  Yerlə  Göy  arasında
 
dirək
 
anlamı 
daĢıyır  ki,  türk  dillərində  buna  qazıq  deyirlər.
 
Dədə  Qorqud
 
boylarında 
Qafqaz dağı elə Qazlıq dağı adlanır. O biri dünya sınırında yolu qapatan 
keçilməz «Dəmir qapı» da Qafqaz dağındadır. Bu baxımdan, Qafqaz oro-
niminin  prototürk çağında  «qazlıq//qazıq qapısı»  anlamı  verən  *qap-qaz 
tərkibi ilə yarandığını düĢünmək olar.