«Doqquz Bitik» sırası

Şat, çat, çətin, iti. Sami dillərdə daha çox 
cəbəl sözü ilə verilən dağ apelyativi akad dilində 
Ģad ilə verilir və oronimlərin determinativi kimi 
cəm  halda 
ġADU
 
Ģəklində  yazılır
. 
Bu  söz  dağla 
bərabər
, 
«doğu»  anlamında
 
da
 
iĢlənir.
307
 
Toponi-
miya
 
üzrə
 
görkəmli  alim  Eduard
 
Murzayev  türk 
dillərində  Ģat~çat  sözlərini  fonetik  variant  sayıb 
onun dağ, iki dağın qovuĢuğu (çatak), dağın baĢı, 
dağ çıxıntısı və sair apelyativ anlamlarına aid ġat, 
BedikĢat,  Çatax,
 
KuylukĢat,
 
Üççat,
 
Çatbel,
 
ġatlık
 
kimi onlarla örnək göstərib, M. Lermontovun bu 
misralarını izah edir:
 
308
 
Kak-to raz pered tolpoyu soplemennıx qor 
U Kazbeka s ġat-qoroyu bıl velikiy spor. 
(Bir çağda boydaĢ dağların yığınağı qarĢısında 
Böyük mübahisə oldu Kazbeklə ġat dağı arasında)
 
Qafqazda  yerli boylardan eĢitdiyi bir əfsanəni qələmə alan böyük 
Ģairin Kazbeklə mübahisə edən Elburusa «ġat dağı» deməsi, əlbəttə, yerli 
gələnəklə  bağlı  idi.  Qazax  elində  KaraĢat,  KızılĢat,  Azər  elində  BərgüĢat 
kimi dağadları «Ģat» apelyativini aydın əks etdirir və Hakkari bölgəsində  
ġat dağı (1903 xəritəsi) onun ayrılıqda iĢləndiyini də göstərir. Altaydakı 
                                                 
307
 Липин, 192. 
308
 ОВ, 1980, 85-86;  Мурзаев, 1984, 608-609. 

---

 
167 
ġadarak oronimi Sədərək adının etimologiyası üçün maraqlı ola bilər.
 
Bu 
baxımdan
, 
Ģat~Ģad
 
(akad-türk)
 
sözləri
 
təsadüfi
 
oxĢarlığa az bənzəyir.  
Türk  oronimlər  sistemində  Çətin  adlı  dağlarda  iĢlənən  çətin  sözü 
ola bilsin ki,
 
çopur,
 
çil və ya üvəz (quĢarmudu)
 
ağacı anlamlarından birini 
ifadə edir. Qırğız elində Çetin dağı, Çetindi  yüksəkliyi, Çetindi aĢırımı 
və
 
qədim
 
Gögər sıradağlarında Çətindağ adlı oronimlər vardır. Çətindağ, 
Çətinqaya kimi dağadı çətin keçidləri ilə də adlana bilər, ona görə də hər 
bir
 
oronimin mənasına konkret yanaĢmaq lazım gəlir.
  
Asur  yazıları  Azərbaycanda  çox  çətinliklə  aĢılan  və  ucu  iti  dağlar 
haqqında bəlgələr verir və bəzən də dağı Ġti oronimi ilə verir.
 
Məsələn, 
m.ö.
 
IX  əsr  yazısında  Urmu  hövzəsində  Urini  və  Arini  dağları  ilə  birgə 
«dəmir  xəncərin  itilənmiĢ  ağzına  bənzəyən  Etini  dağı»  və  ondan  batıda 
Ġdni/Etnu  haqqında  bəlgə  vardır.
309
 Bu
 
iti
 
apelyativi
 
ıduq
 
(qutsal)
 
sözü
 
də 
ola  bilər,  çünki  burada  Ġdı  bölgəsi  vardı.  Övliya  Çələbi  Axıskada  Ude 
dağadını qeyd etmiĢdir. Homer Troyada Qarqar dağının bir zirvəsini Ġdı 
oronimi ilə adlandırır.
310
 Strabon isə Troya ilə yanaĢı, Kritdə də Ġda dağı 
olduğunu göstərir. 
Asur  qaynaqlarında  verilən  dağlar  sırasında  Ġkiçayarasının  quzey 
axarında Urusu dağı və Doğu Anadoluda ġerabeli, Elula, ġeĢe, Tirkaxuli, 
Tarxanabe,
 
Tarxuna dağlarının hamısında türk oronimlərini yaradan apel-
yativlər iĢtirak edir.
311
 Məsələn, Çorox çayı hövzəsində verilən ġeĢe dağı 
indi oradakı ġeĢəbuynuz dağadında qalmıĢdır. Yaxud qaynaqdakı Tarxan-
Tarxun  apelyativi  ilə  bağlı  çox-çox  sonralar  Fəzlullah  RəĢidəddin  Tür-
küstanda olan Turkun (Tarxun) və Turkan dağadlarının mənasını açmağa 
cəhd etmiĢdir.
312
 Het  yazılarındakı Taraxna ilə Tarxun dağını eyni sayan 
uzmanlar  onu  Toxmasu  hövzəsində  yerləĢdirirlər.
313
 Quba  bölgəsində  də