Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

С.Мещмандаров 

gəmi ilə hərbi ləvazimat göndərildi, lakin bu гцввяляр дя Qafqaz 

Ġslam Ordusunun qarĢısını ala bilmədi. 

Ġyulun  sonunda  ġaumyan  istefa  verdi.  Bakıdakı 

«Sentrokaspi  diktaturası»  Ənzəlidən  Denstervilin  baĢçılığı  ilə 

1,5 min əsgяr və zabit dəvət etdi. Bu da Qafqaz İslam Ordusunun 

qarĢısınда  дайана  bilmədi.  Sentyabrın  15-də,  Qurban  bayramı 

günlərində  Azərbaycan  hissələri  Bakıya  daxil  oldu.  Bakı 

uğrunda döyüĢlərdə 1.000-dən çox türk əsgər və zabiti, 5 mindən 

artıq yerli əhali Ģəhid oldu. 

Лакин  Türkiyə  dünya  müharibəsində  məğlub  oldуьундан 

Mudros  barıĢığına  əsasən  qoĢunlar  бир  həftə  ərzində  Bakıdan, 

бир  ay  ərzində  isə  Qafqazdan  geri  çəkilməli  олду.  Müttəfiq 

qoĢunları noyabrın 17-də Бakıya daxil oldular. 

Bakını  «rus  Ģəhəri»  hesab  edən  Tomson,  Biçeraxov  və 

daĢnaг  dəstələri  iĢğal  rejimi  yaratdılar. 

Tomson özünü Bakının general-qubernatoru 

elan  etdi.  Biçeraxov  isə  özünün    «Qafqaz-

Xəzər hökuməti» ni yaratdı. Noyabrın 22-də 

Tomsonun  tələbi  ilə  Azərbaycan  korpu-

sunun  qərargahı  Gəncəyə  köçürüldü.  S. 

Mehmandarov  hərbi  nazir,  Ə.ġıxlınski 

müavin  təyin  edildi.  Ġntendant  mühəndis, 

növbətçi  general,  general-kvartir  meyster, 

arтиllеriya,  hərbi-təlim,  topoqrafiya  və 

nəzarət Ģöbələrin dən ibarət ordu yenidən təĢkil olundu. 

1919-cu il üçün nəzərdə tutulmuĢ dövlət büdcəsindən ordu 

üçün 3.994 milyon manat ayrıldı. Əlbəttə, bu azlıq təĢkil edirdi. 

Oktyabrda  Azərbaycan  Мilli  ordusu  пolkovnik  Cavad 

ġıxlınskinin komandanlığı altında Zəngəzurda erməni milli hissə 

lərinə  qarĢı  hərbi  əməliyyata  baĢladı.  Ermənilərin  Dığ  kəndi 

rayo  nundakı  istehkamları  mühasirəyə  alındı.  Ġngilislərin  iĢə 

qarıĢması  ilə  hücum  dayandırıldı.  Noyabrın  23-də  erməni 

hissələri Zəngəzuru tərk etdilər.  

 

150 

Bundan  bir  qədər  əvvəl,  iyul  ayında  Azərbaycan  Ordusu 

Muğan düzü və Lənkəran qəzasında da erməni qüvvələrinə qarĢı 

vuruĢmuĢdu. General Səlimovun baĢçılığı ilə 14 min nəfərlik iki 

alay polkovnik Ġlyaseviçin hərbi dəstələrini ləvğ etmiĢdi. Muğan 

və  Lənkəran  Azərbaycana  qaytarılмышdı.  Qənimət  kimi  ələ 

keçirilmiĢ 24 top və plemyot милли orduya verilмишdi. 

1919-cu  ilin  sonlarına  doğru  Azərbaycan  ordusunda  iki 

piyada  və  bir  süvari  diviziya  var  idi.  Биринъи  piyada  diviziyası 

Gəncədə (rəsi Ъ.ġıxlinski idi), икинъи piyada diviziyası isə Bakıda 

yerləĢirdi. 

Süvari 

diviziyaнын 

qərargahı 

Gəncədə 

yerləĢirdi. 

Diviziyanın rəisi general-mayor Teymur Novruzov idi. Gəncədə, 

щямчинин  1  və  2  artilлeriya  briqadaları  yerləĢdirilmiĢdi,  yüngül 

toplara  malik  xüsusi  divizion  formalaĢdırılmıĢdı.  Yaranmaqda 

olan hərbi hissələri zabit kadrlarla təmin etmək üçün Gəncədəki 

hərbi  məktəb  Bakıya  köçürülmüĢdü.  ġuĢada  hərbi  feldĢer 

məktəbi, hərbi dəmir yolu məktəbi təsis edilmiĢdi. 

1920-ci  ildə  ordunun  шяхси  щейятинин  sayının  40  minə 

чatdırılması planlaĢdırılмышdı. Лакин оrdunun silahı az idi. Azər 

baycan  hюkuməti  Fransa,  PolĢa,  Ġngiltərə  nцmayəndələrinə 

mцraciət  etsə  də,  silah  almaq  baĢ  tutmaмышdı.  Ġtaliya  isə 

Azərbaycana  avtomobil,  aeroplan,  projeкtor,  odeyal  və  yataq 

dəstələri satмышды. 

1920-ci  ilin  əvvəllərində  милли  ordunun  3  zirehli  qatarı,  4 

hərbi təyyarəsi, 6 zirehli avtomobili, 2 hərbi gəmisi var idi. 

1920-ci  ilin  əvvəllərində  -  Novruz  bayramı  ərəfəsində 

ermənilər Xan kəndinə hücum etdilər. 16 zabit, xeyli əsgər Ģəhid 

oldu.  Qarnizon  rəisi  general  Qacar  tezliklə  müdafiəni  təĢkil 

edərək  erməni  dəstələrinи  Xan  kəndindən  kənara  atdı.  Lakin 

ermənilər  Əsgəranı  ələ  keçirə  билдиляр.  Qarabağ  süvari  alayı, 

CavanĢir piyada alayı, artilleriya batareyası mühasirəyə alındı. 

Əsgəranı  geri  almaq  üçün  general  Həbib  Səlimovun 

komandanlığı  altında  hərbi  hissələr  Qarabağa  göndərildi, 

дюйцшлярин эедишиндя erməni hərbi dəstələrinin baĢçısı Dəli Qaъar 

 

151 

öldürüldü.  KeĢiĢkənd  uğrunda  döyüĢlərdə  Azərbaycan  ordusu 

qələbə çaldı. 

Qarabağ  qiyamı  yatırıldıqdan  sonra  ermənilər  Dilican  və 

Zəngəzura  qoĢun  yeriтdirlər.  Bu  hadisələrin  parlamentдə 

müzakirəsində Ə.Qarayev Qızıl Ordunun dəvət edilməsini təklif 

etdi.  Komandanlıq  Antanta  ölkələrinin  xəbərdarlıq  notasına 

əhəmiyyət  verməyərək  Samur  çayı  istiqamətindəki  qoĢun 

hissələrini  də  Azərbaycanın  qərbinə  yeritdi.  Ermənistan 

hökuməti aprelin 26-da barıĢıq təkлilф etdi. 

Нящайят,  72  minlik  XI  Qızıl  Ordunun  zirehli  qatarlar 

qrupu  aprelin  26-dan  27-ə  keçən  gecə  Azərbaycan  sərhəddini 

keçib  Bakı  üzərinə  hücum  etdi.  Azərbaycan  Ordusunun  kiçik 

dəstələri Qızıl Ordunun qarĢısını ala bilmədi.  

Azərbaycanın  milli  dirчəliĢi  və 

mцstəqil 

dюvlət 

qurumunun 

yaranması  tarixi  hadisə  idi.  ADR 

dюvrцndə xal  qımız dinclik tapdı, erməni hццcumlarının qarĢısı 

alındı. 

Lakin Mцstəqil Azərbaycan Cцmhuriyyətinin dirчəliĢi dцĢ-

mənlərimizin sakitliyini pozmuĢdu. Rusiya Azərbaycanın mцstə-

qilliyini  tanımaq  istəmirdi.  Hər  cцr  fitnəkarlıq,  təxribat  baĢ 

qaldırmıĢdı.  Mərkəz  (Moskva)  -  Stalin  və  Mikoyan,  Kirov  və 

Orconikidzenin  vasitəsilə  planlar  hazırlayırdı.  Bu  planda  əsas 

yeri  Azərbaycanı  Tцrkiyədən  uzaqlaĢdırmaq,  azərbaycanlı 

bolĢevikləri  юz  tərəfinə  чəkmək,  milli  Ģцuru  тam  yetiĢməyən 

kцtlələri ələ almaq хцсуси йер tuturdu. Бunun цчцн onlar dəridən 

qabıqdan  чıxır,  «Mцsavat»  ın  simasında  dцĢmən  obrazı 

yaratmağa чalıĢırdılar. 

Йeni yaradılmıĢ Azərbaycan hюkumətinin həyata keчirdiyi 

tədbirlərdən qorxuya dцĢən Orconikidze 1918-ci il oktyabrın 12-

də  V.Ġ.Leninə  gюndərdiyi  teleqramda  yazırdı:  «Azərbaycan 

Respublikasının  hюkuməti  baĢda  Xan  Xoyski  olmaqla  yalnız 

mцlkədаrlardan  ibarətdir.  Tцrkiyə  sultanının  bцtцn  ən  pis 

3.7. Истиглалымызын гяним-

лярi.  АДР - ин сцгуту 

 

152 

Истиглалымызын гянимляри 

С.М.Киров вя С.Оръоникидзе 

 

qaydalarını  bərpa  etməli  olan  Tцrkiyə  rejimi  tatarların 

hюkumətə və tцrкlərə qarĢı цsyanına səbəb olmuĢdur». 

Teleqramdakı  eyhamlar  айдын  иди.  Tцrk  hərbi  hissələrinin 

Azərbaycan  xalqının  kюməyinə 

gəlməsi, daĢnaг hissələrinin əra-

zimizdən  qovulması  mərkəzi  və 

onun  Azərbaycandakı  emis-

sarlarını 

narahat 

etməyə 

bilməzdi. 

Yeni 

hökumətin 

Moskvadakı  zцytutanları,  o 

cцmlədən  mətbuat  orqanları 

təxribat  xarakterli  yazılar  dərc 

edir,  tцrkləri  əhalinin  gюzцndən 

salmağa cəhd gюstərirdilər. Stalinin nəzarəti altında çıxan «Жизни 

национальностей»  qəzeti  bu  sahədə  daha  fəal  idi.  Stalin  юzц  də 

Qafqazın  iĢğalına  rəvac  verirdi.  O,  1918-ci  il  31  avqust  tarixli 

məktubunda yazırdı: «Cənub və Xəzər uğrunda mцbarizə gedir. 

Bakı, Tцrkцstan, ġimali Qafqaz bizim olacaq». 

Mцsavat  hюkumətinin  dцĢmənləri  1918-ci  ilin  dekabrında 

fəhlə konfransının qərarı ilə bir qrup fəhləni цmumi siyasi tətilə 

qaldırмаьа мцвяффяг олдулар. Qazax, Gəncə və Lənkəranda bir 

qrup kəndli «Mцsavat”» a qarĢı чыхdı. Bu hadisədən ilhamlanan 

Mikoyan Киров васитяси иля мяркязя xəbər чатдырды.  

Azərbaycanın  istiqlalını  görmək  istəməyənlərin  önündə 

Mikoyan gedirdi. O, N. Nərimanova qarĢı nəzakətli davranaraq 

özünü  цздя  dost  kimi  göstərir,  həqiqətdə  isə  çirkin  niyyətini 

həyata keçirmək üçün fürsət gözləyirdi. Мikoyan və Kirov 1918-

ci ilin dekabrında Bakıda yaradılmıĢ mərkəzi fəhlə konfransının 

iĢinin  fəallaĢdırılmasına  hər  vasitə  ilə  yardım  göstərirdilər. 

Mikoyan  hiyləgərliklə  həmin  konfransı  «bir  növ  deputatlar 

soveti» adlandırırdı. 

1919-cu  ilin  mayın  əvvəlində  Mikoyanın  rəhbərliyi  ilə 

keчirilən  Цmumbakı  partiya  konfransı  «Mцstəqil  Sovet 

Azərbaycanı»  Ģцarını  Azərbaycan  kommunist  təĢkilatlarının 

 

153 

nюvbəti vəzifəsi kimi qəbul etdi. 1919-cu il mayın 22-də Mikoyan 

RK (b) P MK-ya və Leninə yazırdı: «Bakı təĢkilatı юlkə komitəsi 

ilə  birlikdə  Azərbaycanda  hakimiyyətin  ələ  alınmasını 

partiyanın  nюvbəti  vəzifəsi  kimi  qarĢıya  qoyur.  Bunun  цчцн 

geniĢ  siyasi  və  hərbi  hazırlıq  gюrцrцk.  Artıq  Azərbaycanın 

mцxtəlif  guĢələrində  dayaq  bazalarımız  vardır.  Burada  bizim 

yoldaĢlar чalıĢır və rəhbərlik edirlər»”. 

Azərbaycan  Cцmhuriyyətinin  dцĢmənləri  olan  Mikoyan-

Kirov-Orconikidze  цчlцyц  bir  an  da  olsa,  fitnəkar  hərəkətlərini 

dayandırmırdılar. Məsələn, Kirov 1919-cu il iyulun əvvəllərində 

RK  (b)  P  MK-ya  gюndərdiyi  məktubunda  yazırdı:  «Məlumat 

цчцn  biлdirirəm  ki,  mən  bu  mцddətdə,  yəni  Bakı  ilə  əlaqə 

yaradılandan  bəri  oraya  bərabər  hissələrlə  4  milyon  manat  pul 

gюndərmiĢəm.  Amma  qorxuram  ki,  bu  pulun  iki  həftə  bundan 

əvvəl  gюndərilən  axırıncı  milyon  manatı  muğanlıların  əlinə 

keчsin.  Чцnki  burada  dцnən  məlum  oldu  ki,  Muğanda  чevriliĢ 

əmələ  gəlmiĢdir”».  4  milyon  manatın  qanuni  hюkuməti  yıxmaq 

цчцn sərf ediləcəyi məlumdur. Təəcъцblц odur ki, Kirov yoldaĢ” 

«bu  dəfə  əzabkeĢ  erməniləri  yaddan  чıxarmıĢdı»,  онлара  вясаит 

эюндярмямишди. 

Bununla  iĢ  bitmirdi.  Mərkəz  Azərbaycana  silah  gюndərir, 

silahlar qiyamчı əhval-ruhiyyəli adamlara paylanırdı. Tцrkцstan 

cəbhəsindən Bakıya gizli olaraq 8 min nəfər цчцn silah və hərbi 

sursat,  HəĢtərxandan  isə  1.600  tцfəng,  17  pulеmyot 

gюndərilmiĢdi.  Artıq  1920-ci  ilin  yanvarında  Kirov  MK-ya 

bildirirdi  ki,  «Bakılı  yol  daĢlar»  gцclц  surətдə  silahlanmaqla 

məĢğuldurlar  və  iĢin  mцvəffəqiyyətlə  qurtaracağına  цmid 

bəsləyərək чıxıĢa hazırlaĢırlar». 

1920-ci ilin martında Qızıl Ordu hissələri Dərbəndə topla-

Ģaрaг  цsyana  hazırlaĢanda  Lenin  Orconiкidzeyə  gюndərdiyi  17 

mart  tarixli  teleqramda  тяляб  едирди    ки,  «Bakını  almaq  bizə 

olduqca  və  olduqca  zəruridir.  Bцtцn  səylərinizi  buna  verin. 

Qцvvələr yeridilməsi haqqında baĢ komandanlıqla razılaĢın». 

 

154 

Цмумиййятля,  С.М.Киров,  Микойан  вя  Г.Оръоникидзе 

Азярбайъанын  мцстягиллийиня  гаршы  чыхараг  Азярбайъан  Респуб 

ликасынын  пайтахтыны  Эянъяйя  кючцрмяк,  Бакыны  Цмумрусийа 

мяркязи кими РСФСР-я табе етмяк тяклифини иряли сцрмцшдц. Бакы 

партийа  тяшки  латынын  бир  груп  рящбяр  ишчиси  -  Саркис  Данилйан, 

Микойан,  Мирзойан,  С.Тутин,  М.Кахиани,  В.  Йегоров  вя 

башгалары Н.Няриманова гаршы чыхырдылар. 

Qeyd  edildiyi  kimi,  RSFSR  Azərbaycan  Демократик 

Respub  likasını  tanımaqdan  imtиna  etmiĢdi  və  Dərbənd  rayo-

nunda  Qızıl  Ordu  hissələrini  cəmləĢdirməyə  baĢlamıĢdı. 

Bununla  əlaqədar  Fətəli  хan  Хойски  aprelin  15-də  Чiчerinə 

gюndərdiyi  sonuncu  notası  ilə  bu  rayonda  Ordu  hissələrinin 

cəmləĢməsinin  səbəbini  юйрянмяк  истяся  dя,  nota  cavabsız 

qalmıĢdı. 

Y.Kvantalioninin  baĢчılığı  ilə  AK  (b)  P  nцmayəndələri 

aprel  ayında  Petrovsk  Ģəhərinə  gedərək  gələcək  silahlı  цsyanla 

XI Ordunun hərəkətini uyğunlaĢdırmaq barədə Orconikidze ilə 

danıĢmıĢ,  silahlı  цsyanın  baĢlanmasından  24  saat  sonra  XI 

Ordunun Azərbaycan sərhəddini keчməsi qərarlaĢdırılmıĢdı. 

Aprel  ayının  26-dan  27-ə  keчən  gecə  baĢda  «III 

Ġnternasional”»  olmaqla  zirehli  qatarlar  qrupu  Samur  чayını 

keчib,  cənuba  doğru  irəliləməyə  baĢladı.  Sərhəd  qцvvələrindən 

ibarət  Azərbaycan  ordusu  mцqavimət  gюstərə  bilmədi.  Hərbi 

nazirin  mцavini,  general  ġıxlınski  isə  dəmir  yolunun 

partladılması  əmrini  ləvğ  etdi.  Saat  12-də  Azərbaycan  K(б)  P  

MK,  RK  (b)  П  Qafqaz  diyar  komitəsinin  Bakı  bцrosu  və  fəhlə 

konfransı  adından  Azərbaycan  parlamentinə  hakimiyyətin  təh-

vili haqqında ultimatum verildi. М.Я.Рясулзадя вя Ш.Рцстямбя-

йовун кяскин етиразына бахмайараг парламентин яксярийяти щаки-

миййятин болшевикляря верилмясини гярара алдылар. Bu tarixi iclasda 

iĢtirak etmiĢ M. Ə. Rəsulzadənin yazdığına gюrə hakimiyyəti ələ 

alaн  bolĢeviklər  aĢağыdakı  Ģərtlərə  əməl  edəcəklərini  bildirmiĢ-

dilər: 

1. Rus  ordusu  Bakıya  girmədən  dəmir  yolu  ilə  birbaĢa 

Tцrkiyənin kюməyinə gedəcək; 

 

155 

2. Azərbaycanын istiqlalı və ərazi bцtюvlцyц hər cцr təcavцz 

və  anneksiyadan  (məhrumiyyətdən,  ilhaqdan,  kюləlikdən) 

qorunacaq; 

3. Azərbaycan ordusu olduğu kimi qalıb buraxılmayacaq; 

4. Azərbaycan  siyasi  partiyaları  hцrriyyət  və  sərbəstliyini 

mцhafizə edəcək; 

5. KeчmiĢ  dюvlət  xadimləri,  hюkumət  цzvləri  və  millət 

vəkillərindən heч bir kəs siyasi cinayətdə ittiham edilməyəcək; 

6. Azad  Ģəraitdə  toplanacaq  Azərbaycan  Ģuraları 

hюkumətin idarə Ģəklini təyin edəcək; 

1920-ci il aprel ayının 27-дя axĢam saat 11-də Azərbaycan 

parlamenti  hakimiyyətin  təhvil  verilməsi  haqqında  qərar  qəbul 

etdi. 

Beləliklə,  23  ay  davam  edən  ADR  hюkumətinin  fəaliyyəti 

dayandırыldı. 

Болшевикляр  сцрятля  юлкяйя  сохулдулар.  Азярбайъан  зирещли 

гатарлары эери чякилмяйя башладылар. Онларын бязиси, хцсусян пору-

чик Кавтарадзенин ряиси олдуьу гатар топлары насаз олдуьу цчцн 

атяш  ача  билмядиляр.  Диггяти  чякян    о  иди  ки,  Бакыйа  дахил  олан 

ясэярляр мцхтялиф зцмрялярдян олуб аъ-йалаваъ иди, цст-башлары тю-

кцлмцшдц.  Онлар  юнъя  щярби  анбарлары  даьытдылар.  Италийадан 

алынмыш  35.000  дяст  щярби  эейим  зябт  олунду,  силащ  вя  сурсат 

гарят  едилди.  Бакынын  Байыл  щиссясиндя  йерляшян  6-ъы  Эюйчай 

полкунун баталйонларындан бири бу щадисядян хябяр тутан кими, 

щярби  эейимляри  ясэярляря  пайламаг  истясяляр  дя,  щярби  вя  дяниз 

ишляри  цзря  комиссар  тяйин  олунмуш  Чинэиз  Илдырымын  эюстяриши  иля 

эейимляр «Гызыл Орду»йа верилди. Гырмызы орду мцгавимятя раст 

эялмядян Эцръцстана доьру ирялилямяйя башлады. 

ADR-nın  tarixdə  юz  yeri  var.  Bu  республика  Азярбайъан 

халгынын  azad  xalqlar  sırasında  yer  tutmağa  layiq  olduğunu 

təsdiq  etdi.  Ən  baĢlıcası    isə,    M.Ə.  Rəsulzadənin  dediyi  kimi, 

xalq milli azadlığın nə olduğunu bildi, milлi istiqlal daddı. 

Bu  gцn  hər  bir  azərbaycanlı  xalqımızın  юlцmsцz  lideri, 

siyasi  və  ictimai  xadim,  alim,  publisist,  insanlara  hцrriyyət, 

 

156 

millətlərə  istiqlal,  son  nəfəsində  3  dəfə  «Azərbaycan»  deyərək 

gюzlərini yuman M.Ə.Rəsulzadəni hюrmətlə yad edir. 

ADR-in elan edilməsi, onun iki illik hakimiyyəti dюvrц bir 

sıra səciyyəvi cəhətlərinə gюrə milli tariximiz цчцn əhəmiyyətlidir. 

Birincisi,  ADR-i  yaradan  Ģəxslər  Azərbaycan  millətinin 

Ģərəfini  xilas  etdilər.  Yuxarıda  qeyd  олундуьу  kimi,  mюvcud 

Ģəraitin  tələbinə  gюrə  milli  liderлярimiz  ya  mцstəqilliyi  elan  edib 

milli dюvlət yaratmalı, ya da kiminsə mцstəmləkəsinə чevrилməli 

idilər.  Ġkinci  halda  Azərbaycan  torpaqları  bюlцĢdцrцləcək, 

Azərbaycan adlı məmləkət xəritədən silinəcəkdi. 

İkincisi,  milli  dюvlət  kimi  yaradılmıĢ  ADR  qısa  vaxtda 

дювлят  рямзлярини,  parlamentini,  ordusunu  вя  pul  vahidini 

yaratdı. 

Цчцнъцсц,  ADR  yeni  yaranmıĢ  milli  respublikalar 

iчərisində  ən  demokratik  respublika  idi.  Azərbaycan 

respublikasında  bцtцn  xalqlar  вə  bцtцn  siyasi  partiyalar 

parlamentdə təmsil olunmuĢdu. 

Dюrdцncц,  Azərbaycan  Ъцmщуриyyəti  ənənəvi  tarixi  milli 

ərazilərimizə sahib durdu. Onun mцbahisəsiz ərazisi 97. 297. 67 

кв. km., mцbahisəli əraziləri ilə birlikdə 113. 895, 97 кв. km idi. 

Beşinciси,  ən  чətin  dюvrdə  yaranmasına  və  mюvcud 

olmasına  baxmayaraq  Азярбайъан  Ъцмщуриййяти  варлыьы 

dюvrцнdə milli sərvətlərə sahib durdu. 

Altıncısı,  Azərbaycan  Cцmhuriyyətinin  elan  edilməsi  ilə 

ADR beynəlxalq hцququn subyektinə чevrildi. 

M.Ə.Rəsulzadə  (1884 

-1955).  Gюrkəmli  ədib, 

siyasi  və  ictimai  xadim 

Məmməd  Əmin  Ağa  oğlu 

Rəsulzadə  1884-cц  il  yan 

varın 31-də Bakının Novxanı kəndində anadan olmuĢdu. Əvvəl 

rus-mцsəlman, sonra isə Bakı texniki məktəbində тящсил алмышды. 

Ġlk ədəbi əsəri olan «Mцxəmməs» Ģeri «ġərqi-rus» qəzetində чap 

olunmuĢdu.  M.Ə.Rəsulzadə  1904-cц  ildə  əsası  qoyulan 

М.Я.Рясулзадя,_Ф.Хой__ски,_Н.Йусифбяйли,_Я._Топчубашов__вя_б.)'>3.8. Азярбайъан Ъцмщуриййятинин 

гуруъулары (М.Я.Рясулзадя, Ф.Хой 

ски, Н.Йусифбяйли, Я. Топчубашов  

вя б.) 

 

157 

mцsəlman  sosial-demokrat  təĢkilatı  «Hцmmət»in  banilə  rindən 

biridir. 1904-1905-ci illərdə «Hцmmət», sonra isə «Təkamцl» və 

«YoldaĢ» ı (1906 - 1907) nəĢr etmiĢdi. Oнун, həmчinin «Həyat», 

«ĠrĢad»  qəzetində  və  «Fцyцzat»  jurnalında  мягаляляри  чап 

олунмушду. 

1908-ci  il  dekabrın  5-də  «Qaranlıqda 

iĢıqlar» dram əsəri tamaĢaйа гойулмушду.  

1909-cu  ildə  Səttarxanın  rəhbərliyi 

altında  gedən  milli-azadlıq  mцbarizəsinə 

kюmək  цчцn  Cənubi  Azərbaycana  эедян 

M.Ə.Rəsulzadə  Tehranda  bir  qrup  Avropa 

təhsili gюrmцĢ иranlı ilə birlikdə  1910-cu ildə 

Ġran  Demokrat  Partiyasının  əsasını  qoymuĢ 

və  «Ġrane  nou»  (Yeni  Ġran

) 

qəzetinin 

редактору ишлямишди.  

1910-cu  ildə  Ġranda  mцrtəce  «Etidaliyyun»  (Mюtədillər) 

partiyasının  təĢkili  ilə  əlaqədar  fars  dilində  «Tənqidi-firqeyi-e 

fidaliyyцn»  əsəri,  1911-ci  ildə  Ərdəbildə  farsca  «Səadəti-bəĢər» 

kitabı nəĢr olunмушдu. 

M.Ə.Rəsulzadə  1911-ci  ildə  чar  qoĢunlarının  Ġrana  daxil 

olması  səbəbli  Ġstanbula  эетмиш,  «Tцrk  yurdu»  jurnalının 

təsisində  iĢtirak  eтмиш  (1911),  журналда  bir  neчə  məqaləsi  чap 

olunмушду. 

1913-cц ildə Romanovlar sцlaləsinin 300 illiyi ilə əlaqədar 

veriлən  əfvdən  sonra  Rəsulzadə  Azərbaycana  qayıdır, 

«Mцsavat» partiyasına daxil olur və onun rəhbərlərинdən birinə 

чevrilir. 

Мяммяд  Ямин  1914-cц  ildə  M.  Qorkinin  «Ana» 

romanından  bir  hissəni  Azərbaycan  dilinə  tərcцmə  edir. 

Həmчinin, 1914-cц ildən чıxmağa baĢlayan «Dirilik» jurnalında 

«Milli-dirilik» adlı silsilə məqalələrlə чıxıĢ edir. 

M.Ə.Rəsulzadə  юz  yazılarında  mцsəlman,  tцrk,  tatar 

anlayıĢları yerinə «Azərbaycan» və «azərbaycanlı» anlayıĢlarını 

iĢlədirdi.  O,  hələ  1911-ci  ildə  Ġstanbulda  «Tцрк  йurdu»” 

М.Я.Рясулзадя 

 

158 

jurnalında  чap  etdirdiyi  «Ġran  tцrkləri»  məqaləsində  Qafqazın 

tərkibində Azərbaycanın mюvcud olduğunu qeyd etmiĢdi. Бюйцк 

ядиб  йазырды  ки,  «…  милли  истиглал  мяфкуряси  милли  мянлийини  дярк 

етмиш, мядяниййятъя инкишаф етмиш миллятлярдян доьар». 

M.Rəsulzadə  1915-ci  ilin  avqustun  2-dən  «Aчıq  sюz» 

qəzetini nəĢr etdirməyə baĢlamıĢdı. 

1917-ci  ilin  aprelində  Bakıda  Qafqaz,  may  ayında  isə 

Moskvada  Rusiya  mцsəlmanlarının  qurultayı  чağırılır. 

Qurultaylar  Rəsulzadənin  təklifi  ilə  Rusiyanı  federativ  Ģəkildə 

qurmaq haqqında qərar qəbul edir. 

Məlumdur  ki,  1917-ci  ilin  iyununda  «Mцsavat»  partiyası 

ilə  N.  Yusifbəylinin  (1881-1920)  yaratdığı  «Tцrk  ədəmi-

mərkəziyyət»  partiyası  birləĢdi.  Partiyanın  Bakıda  keчirilən  I 

qurultayında Rəsulzadə MK sədri seчildi. 

M.Ə.Rəsulzadənin  «Azərbaycan  ideyası  və  Azərbaycana 

muxtariyyat»  Ģцarı  Ġranda  hay-kцyə  səbəb  olmuĢdu.  BaĢda 

Məlikiшцara  Bahar  olmaqla  paniranistlər  «Ġran»  qəzetində 

Rəsulzadəyə  etiraz  etmiĢdilər.  Rəsulzadə  isə  «Aчıq  sюz»” 

qəzetində bir neчə məqalə ilə onlara cavab vermiĢdi. 

1918-ci  il  mayın  26-da  daxili  чəkiĢmələrin  nəticəsi  olaraq 

Zaqafqaziya  Seymi  buraxıldı.  Mayın  27-də  Azərbaycan  Milli 

ġurası  yarandı.  Rəsulzadə  sədr  seчildi.  Mayın  28-də  isə 

Azərbaycanın  istiqlaliyyəti  elan  olundu.  Bitərəf  F.  Xoyskinin 

baĢчılığı ilə ADR-in ilk hюkuməti təĢkil olundu. ADR tцrk dilli 

xalqlаr  arasında,  həmчinin  bцtцn  islam  aləmində  yeganə 

respublika цsul-idarəsi idi. 

BDU-nun  yaranmasında  Rəsulzadənin  bюyцk  xidmətləri 

olmuĢdu.  O,  tarix-filologiya  fakцltəsində  «Osmanlı  ədəbiyyatı 

tarixi» нdən dərs demiĢdi. 20-ci ilin əvvəllərində «Azərbaycanın 

təĢkilində «Мцsavat» adlı kitabı iĢıq цzц gюrmцĢdц. 

M.Ə.Rəsulzadə  1920-ci  il  avqustun  17-də  Lahıcda  həbsə 

alınmıĢdı.  Ġ.  Stalin  1905-ci  ildə  onu  юlцmdən  qurtaran 

Rəsulzadəni  həbs  dən  buraxdırmıĢ,  оnu  юzц  ilə  Moskvaya 

aparмыш,  PSFSR  Мillətlər  Коmisсarlığında  mətbuat  mцvəkkili 

 

159 

vəzifəsinə  təyin  etmiĢdi.  1922-ci  ilin  payızında  Skandinaviya 

юlkələrinə ezamiyyətə gюndərilən Rəsulzadə geri qayıtmamıĢdı. 

1923-cц  ildə  M.Ə.Rəsulzadənin  «Əsrimizin  SəyavuĢu», 

«Azərbaycan  Respublikasının  keчmiĢi.  TəĢəkkцlц  və  indiki 

vəziyyət»  adlı  kitabları  nəĢr  edilmiĢdi.  Həmin  ildən  onun 

redaktorluğu  ilə  «Yeni  Qafqasya»  jurnalı  nəĢr  olunmağa 

baĢlamıĢdı. 

M.Ə.Rəsulzadənin  redaktorluğu  ilə  1928-1931-ci  illərdə 

«Azəri  tцrkц»,  1929-1930-  cu  illərdə  həftəlik  «BildiriĢ»  qəzeti 

nəĢr olunмуш, 1930-cu ildə onun Parisdə fransızca «Azərbaycan 

və  istiqlaliyyət»,  rusca  «Qafqaz  problemi  ilə  əlaqədar 

pantцrkizm»  kitabları  ишыг  цзц  эюрмцш,  1932-1934-cц  illərdə 

onun  redaktorluğu  ilə  Berlində  «Ġstiqlal»  qəzeti,  1934-1938-ci 

illərdə «QurtuluĢ» jurnalı чап олунмушду. 1933-ci ildə Berlində 

М.Я.Рясулзадянин  «Azərbaycan  respublikası  haqqında  bəzi 

qeydlər» kitabı nəĢr едилмишди. 

M.Ə.Rəsulzadə 1938-ci ildə PolĢa hюkumətində məsləhətчi 

iĢləyir.  1940-cı  ildə  Rumıniyada  yaĢayır.  Икинъи  Дцнйа 

мцщарибяси  илляриндя  Берлиндя  Азярбайъанын  мцстягиллийинин 

танынмасы  сащясиндя  ямяли  ишляр  эюрцр.  1947-ci  ildə  Ankaraya 

кючян  Рясулзадянин  «Azərbaycanın  kцltцr  kələnəkləri»  (1947), 

«ЧağdaĢ  Azərbaycan  ədəbiyyatı»  (1950),  «ЧağdaĢ  Azərbaycan 

tarixi»  (1951),  «Azərbaycan  Ģairi  Nizami»  (1951)  kitablaы  чap 

olunur. 

М.Я.Рясулзадя Бакыны чох севирди. О йазырды: «Бакы Азяр-

байъанын  Азярбайъан  да  Бакынындыр.  Бакыны  Азярбайъандан 

айырмаг  истяйян  ким  олурса  Азярбайъанын  щяйатына  гясд 

етмишдир».  Бакысыз  Азярбайъаны  тясяввцр  етмяйян  бюйцк  ядиб 

йазырды:  «Бакы  тарихиндя  щалян  дя  бир  тцрк  шящяри  вя  мцсялман 

бялядясидир  (шящяридир).  Истигбалян  дя  юйля  олараг  Азярбайъанын 

пайтахтыны тяшкил едяъякдир… 

Тцркийя цчцн Истанбул, Алманийа цчцн Берлин, Русийа цчцн 

Москва  ня  ися,  Азярбайъан  цчцн  ися  Бакы  …  да  одур».  Анъаг 

заман,  бядниййятли  инсанлар  бюйцк  юндярин  доьма  вятяндя 

 

160