Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети
Yüklə 3,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- О.Б.Султанов
- М.И.Ямращов. ХХ ясрдя Азярбайъанда милли-азадлыг щярякаты. Ali məktəblər цчцн dярслик
- Анъаг инди мцстягил Азярбайъанын щяр бир эянъи мяктябдя Милли тящсил алараг юз халгынын, миллятинин гядим
- Яэяр буну билмяся о, миллятини гиймятляндиря билмяз. Яэяр буну билмяся о, миллятиня олан мянсубиййяти иля истянилян сявиййядя фяхр едя билмяз.
- Щейдяр Ялийев
- G И R И Ş
|
АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ Азярбайъан Дювлят Педагожи Университети МАИС ЯМРАЩОВ
XX ЯСРДЯ АЗЯРБАЙЪАНДА МИЛЛИ – АЗАДЛЫГ ЩЯРЯКАТЫ Ali mяktяblяr цчцн дярслик
Азярбайъан Республикасы Тящсил Назирлийинин ЕМШ-нын «Тарих бюлмяси» нин 16 йанвар 2009-ъу ил тарихли 11 сайлы протоколу вя Азярбайъан Республикасы Тящсил назиринин 09 феврал 2009-ъу ил тарихли 150 сайлы ямри иля дярслик кими тясдиг олунмушдур.
Бакы – 2009
1
Елми редактору: О.Б.Султанов,
тарих елмляри доктору, профессор
тарих елмляри намизяди, досент
тарих елмляри доктору, профессор
Я. М.Мяммядов,
тарих елмляри доктору
Дярсликдя ХХ ясрдя Азярбайъан халгынын миlли-азадлыг щярякатынын мярщяляляри- Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы вя фяалиййяти, Азяр байъанда совет режиминин тяшяккцлц, совет дювлят гуруъулуьу, инзибати-амирлик системи шяраитиндя Азярбайъанда милли мцстягиллик уьрун да мцбаризя, Азярбайъанын Икинъи Дцнйа мцщарибясиндя иштиракы, мцща рибя дюврцндя Азярбайъан сийаси мцщаъирятинин Азярбайъанын совет ишьалындан азад олунмасы уьрунда мцбаризяси, мцщарибя дюврцндя вя мцщарибядян сонракы иллярдя республикадакы иътимаи-сийаси щяйат,
азярбайъанлыларын Гярби
Азярбайъандан – тарихи-етник яразиляриндян депортасийасы, ясрин сонларында мцстягиллик уьрунда халг щярякаты вя Азярбайъан дювлят мцстягиллийинин бярпасы просеси ишыгландырылмышдыр. Дярсликдя Ъянуби Азярбайъанда милли - демократик, милли - азадлыг щярякатына хцсуси фясилляр айрылмышдыр. Дярслик али мяктяблярин тялябяляри цчцн нязярдя тутулмушдур. Китабдан йенидянщазырланма курсларынын динляйиъиляри, орта ихтисас мяктябляринин тялябяляри, мцяллимляр, маэистрляр вя Азярбайъанын ХХ яср тарихи иля мараглананлар файдалана билярляр.
2
3
Анъаг инди мцстягил Азярбайъанын щяр бир эянъи мяктябдя Милли тящсил алараг юз халгынын, миллятинин гядим заманлардан индийя гядяр олан тарихини эяряк йахшы билсин. Яэяр буну билмяся о, щягиги вятяндаш ола билмяз. Яэяр буну билмяся о, миллятини гиймятляндиря билмяз. Яэяр буну билмяся о, миллятиня олан мянсубиййяти иля истянилян сявиййядя фяхр едя билмяз.
Щейдяр Ялийев
4
йъан вятяндашы бу ирся лайиг олмаьа чалышараг бю- йцк бир тарихи кечмиши, зянэин мядяниййяти, йцксяк мянявиййаты олан юлкя- мизин щям дцняниня, щям дя эяляъяйиня дярин бир мясулиййят щисси иля йанаш- малыдыр… Азярбайъан халгынын бизим еранын ики мин или ярзиндя кечиб эялдийи йол йенилмяз, зянэин, мярда- ня бир гящряманлыг тарихидир. Беля бир ибрятамиз гящряманлыг тарихинин ачыгланма- сында Азяр- байъан истиглал мцбаризяси, хцсуси иля милли щярякат тарихинин тядгиг едилмяси вя щяртяряфли юйрянилмяси мцстясна ящямиййятя маликдир. Щ.Я.Ялийев
Azərbaycan xalqının milli oyanıĢı ясасян XX əsrlə bağlıdır. Bu gцn respublikamızın yeritdiyi milli siyasətə təsir gюstərən əsas amilляр халгымызын milli təfəkkцrц иlə bağlı олуб XX əsrin əvvялlə- rindən təĢəkkцl tapıb formalaĢmağa baĢlayıb. Azərbaycanda ictimai hərəkatların, siyasi partiya və təĢkilatların təĢəkkцlц, «Mцsavat”» partiyasının yaranması, azərbaycanlıлара гаршы сойгырымы, Cənub Azərbaycanda MəĢrutə inqilabi, 1920 - ci ilin Təbriz цsyanı, Азярбайъанын болшевикляшмяси, аzərbaycanlıların юz dədə-baba yurdlarından qovulması, milli-demokratik hərəkatın iĢtirakчılarının təqib edilməsi də XX əsrin tarixi hadisələri sırasıнdadır. Gənc tцrklərин, Səttаrxanын, ġeyx Məhəmməd Xiyabанinin вя Atatцrkцn siyasi hərəkatı, bюyцk юndər M.Ə. Rəsulzadənin халгымызын siyasi мцстягиллийи уьрунда мцбаризяси, нящайят мцstəqil Azərbaycan Cцmhuriyyətiniн йаранмасы ХХ əsrdə, xцsуsilə əsrin birinci qərinəsində baĢ verib. ХХ яср тарихимиз сийаси мядяниййятин формалашмасы уьрунда мцбаризя тарихидир. Бу вязифяни бир нечя нясил щяйата кечириб. Щ.Зярдаби, М.Шахтахтлы, Я.Аьайев, Я.Щцсейнзадя, М.Я.Рясулзадя, Ц. Щаъыбяйов, Я.Топчубашов, Ф.Хойски вя 5 диэярляри бу сащядя юнямли рол ойнайыблар. Демяли, милли сийасятимизин мяна вя мащиййяти сяляфляримиздян бизя йадиэар галыб. Мирзябала Мям мядзадя «Милли Азярбайъан щярякаты» ясяриндя йазырды ки, «Азярбайъан яввял ясрляр узуну давам едян сийаси дювляти бизя бирлик щяйатыны йашамыш олдуьуну хатырладырды. Бу зянэин сийаси кечмишля йан-йана Азярбайъан гоъа бир ядябиййата, мадди вя мяняви бир мядяниййятя малик иди». Я.Топчубашов йазырды: «Аллащ биз тцркляря анаданэялмя тябии ишлямяк истедады вериб, руслар чалышыр ки, бизим халгда олан бу ис- тедады юлдцрсцн. Бизи тящкимчи щалына салсынлар ки, биз кюля вязий- йятиня дцшяк вя зяли халг олаг». Бу бахымдан милли-азадлыг щярякаты Азярбайъанын siyasi tarixində ən юnəmli yerlərdən birini tutur. Мцстягил Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Demokratik Respublikasının varisidir. Бу сябябдян дя, ХХ ясрин яввялляриндян башлайараг ADR-ə gedən yoluн, Азярбайъан халгынын советляр дюняминдя юзэцрлцйцнц горуйуб сахламасы вя мцстягил дювлят гуруъулуьу уьрунда халгымызын мцбаризяси тарихинин юyrənilməsi хцсуси ящямиййят кясб едир. Tarix cəmiyyətin keчmiĢini юyrənən bir elmdir. А.А.Бакы- хановун йаздыьы кими, «Тарих еля бир данышмайан натигдир ки, сяляфляринин вясиййятлярини бцтцн тяфсилат вя тяряфляри иля хяляфляря билдирир, етираз вя рифащ сябяблярини, тярягги вя тяняззцл йолларыны анладыр. Эяляъякдя тюряйя билян ящвалаты кечмишин либасында инсанларын нязяриня чатдырыр. Бяли, кечмишдя ваге олан бир иш эяляъяк цчцн дцстцрямялдир вя елмя ясасланан бир мющкям вя пайидар олар…Тарих елми ися дцнйанын тяърцбясини бизя кяшф едир. Бундан даща йахшы ня ола биляр. Хцсусян щяр бир юлкянин тарихи орада йашайан халг цчцн файдалыдыр: чцнки тарих она юз миллятинин тяляб вя адятляриндяки хцсусиййятляри билдиряр, гоншу тайфаларын ряфтарындан мялумат веряр, мцхтялиф халгларла сахланылан ялагянин ясас хейир вя зярярини она мялум едяр». Bu baxımdan, XX əsrdə Azərbaycanda formalaĢan milli-demokratik fikri, siyasi partiyaların, siniflərin, ictimai qrupların təĢəkkцlцnц, onların mцbarizə formalarını və metodlarını юyrənmək цчцн
6 чoxsaylı ədəbiyyatlara mцraciəт etməyə məcburuq. Чцнки, бир чох халглар, о ъцмлядян Азярбайъан халгы бюйцк юндяр М.Я.Рясулзадянин йаздыьы кими, «юз тарихлярини билмядийиня эюря ъящалятдя галмыш, юз йолуну мцяййян едя билмямишдир». Мцасир мярщялядя тарих елми чох инкишаф етмиш, ондан йени- йени сащяляр айрылмышдыр. «Милли - азадлыг щярякаты» адлы айрыъа бир елм, йахуд да тарих елминин айрыъа сащяси йохдур. Milli-demok- ratik fikrin, милли-азадлыг щярякатынын tarixi ися чoxcəhətli, ziddiyйətli və чoxĢaxəlidir. Иstər sovet dюvrцнцн, istər xarici юlkələrin, istərsə də mцasir dюvrцn ədəbiyyatına nəzər salarkən hər цчцnə qərəзsiz, ədalətli və vicdanlı mцnasibət bəslənilməli, hər hansı hadisəni mцzakirə edərkən ona zamanın prizmasından yanaĢılmalıdır. Цmumiyyətlə, sovet dюvrц kitablarını təhlil edərək, belə nəticəyə gəlmək olar ki, чar Rusiyaсыnın ucqarlarında, o cцmlədən Azərbaycanda milli oyanıĢа, milli-demokratik fikrin yaranması və formalaĢmasına, siyasi partiyalarын, təĢkilatlarын və cəmiyyətlərin iĢinə birtərəfli yanaĢılmıĢ, bolĢevik ideyasının yeganə dцzgцn və xalq tərəfindən dəstəklənən идейа olduğu sцbut olunmağa cəhd edilmiĢdir. SSRĠ məkanına dair yazılmıĢ bцtцn хarici юlkə ədəbiyyat- larında ися «кommunizm qorxusu”», «кommunizm xofu»” щисс олунур. Ona gюrə də, bu əsərlərин dərin тящлиля ещтийаъы вардыр. XX əsrin son 15 ilində milli hərəkata, milli-azadlıq məsələ- lərinə, ADR- in yaranması və fəaliyyətinə dair чoxsaylı kitablar, məqalələr чap olunmuĢ, mцxtəlif səviyyələrdə elmi- nəzəri konf- ranslar, «dəyirmi masa» lar təĢkil edilmiĢ, xarici юlkələrin rəh- bərləri, diplo matik nцmayəndəlikləri və ayrı-ayrı kateqoriyadan olan insanlarla gюrцĢlər keчirilmiĢ, fikir mцbadilələri aparılmıĢdır. Ancaq yenə də, pluralizmin fonunda qərəzli mцnasibətlərə, sapmalara, xцsusilə keчmiĢə balta чalınması hallarına rast gəliнир. Она эюря дя, milli-demokratik fikrin вя milli-azаdlıq hərəkatının tarixi kompleks Ģəkildə araĢdırılmalı, бцтцн аспектлярдя nə Azərbaycanın Rusiyanın ucqarı olduğu, nə
7 də siyasi, iqtisadi və mənəvi həyat sahələrində əldə olunan nailiyyətlərin səbəbi və kюkц yaddan чıxarılmamalıdır. Ġndi isə problemin tarixĢцnaslığı haqqında. Məlum olduğu
kimi, XX
əsrin əvvəllərində Azərbaycandaкы inqilabi bюhran чarizmin mцstəmləkə siyasətiniн тязащцрц олуб, вязиййяти бир аз да dərinləĢdirмишdi. Hakim təbəqə ilə mцtləqiyyət arasında, xalq kцtlələri ilə hakimiyyət arasında sosial maraqlar цzərində mцbarizə kəskinləĢирdi. Azərbaycanda yeni yaranmaqдa olan burjuaziya юz mənafeyi uğrunda чıxıĢ etməyə baĢlaмышdı. Milli istismarın əleyhinə olan milli - azаdlıq hərəkatının liderləri Qafqazın federativ quruluĢu uğrunda чıxıĢ етмяйя башладылар. Onlar mцstəqilliyi mədəniййят, о ъцмлядян maarif sahəsində inki Ģafda, Azərbaycan dilinin sərbəst inkiĢafı və ana dilində təhsil almaqda gюrцrdцlər. Хalq kцtlələri юз истякляриня inqilabi mцbarizə йолу иля, burjuaziya isə islahatlar həyata keчirilməsi ilə nail olmaq istəyirdi. Azərbaycan burjuaziyası чarizmdən iqtisadi cəhətdən asılı olmaq istəmirdi. Юz maraqlаrını həyata keчirmək цчцn mцxtəlif vasitələrdən (petisiyalar gюndərmək və s.) istifadə edərək rus burjuaziyasının hцquqlarının onlara da Ģamil olunmasına чalıĢırdılar. Azərbaycan burjuaziyasının siyasi kredosu 1905-ci il hadisələri dюvrцndə formalaĢmağa baĢladı, onların ideoloji baxıĢlarında və Русийа Dюvlət Dumalarındakı fəaliyyətlərində юz əksini tapdı. Bu baxımdan D.B.Seyidzadənin «Из истории Азербайджанской буржуазии в начале ХХ века» вя
«Азербайджанские депутаты в Государственной Думе России» əsəрi bəhs etdiyimiz dюvrцn hadisələrinə qiymət verməkdə əhəmiyyətli rola malikdir. D.B.Seyidzadənin əsərində ilk dəfə olaraq Azərbaycandan olan deputatların Русийа Дювлят
Думаларындакы fəaliyyəti, onların Дuma tribunasındakı чıxıĢları arxiv materialları və dюvrц mətbuat əsasında təhlil olunмушдur. Əlbəttə, D.B.Seyidzadənin qeyd etdiyimiz əsəri bilavasitə Azər-
8 baycan burjuaziyasının fəaliyyətinə həsr edilmiĢdir və milli-de- mokratik hərəkatın bцtцn məsələlərini əhatə edə bilməzdi. 1905 –1906 - cы illərdə Qafqazda baĢ verən щадисяляря, хц- сусиля erməni-mцsəlman mцnaqiĢəsinin tarixinə dair qiymətli əsərlərdən biri də М.S.Ordubadinin «Qanlı illər»” əsəridir. Əsər ədibin Ģəxsi mцĢahidələri, Qafqazın mцxtəlif yerlərində yaĢayan mцasirlərindən aldığı мяктублар (245 məktub), dюvrц mətbuat materialları əsasında yazılmıĢdıр. Əsərdə Bakı, Gəncə, Naxчıvan вя Qarabağда, Qazax qəzasında, Zəngəzurda, Gюyчə ətrafında, Mehridə və digər bюlgələrdəki millətlərarası toqquĢmalar, axıdılan gцnahsız qanlar, verilən qurbanlar barədə danıĢılır. Gюstərilir ki, Qafqazın dinc həyаtını pozan, qıрğın və fitnələrə səbəb olan baĢlıca qцvvə «DaĢnaqsцtyun”» partiyasının mənfur «Bюйцk Ermənistan”» xцlyası və onun icraчılarıdır. Bunların Ģahidi olmaq цчцn əsərdəki Ġrəvan hadisələri, Eçmədzin hadisələri, Zəngəzur hadisələri, Qatar hadisələri və s. yazıları oxumaq kifayətdir. Бящс олунан problemin tarixĢцnaslığında 1917- 1920-ci il- lərin milli-demokratik hərəkatı və ADR-in tarixĢцnaslığı mц- hцm yer tutur. Lakin bildiyimiz kimi, ADR-in tarixi uzun mцddət saxtalaĢdırılmıĢ və təhrif edilmiĢ, faktлар, tarixi hadisələr sovet ideologiyası tələblərinə uyğun izah olunmuĢdur. Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, yeni qurulmuĢ mцstəqil respublikada parlament hakimiййяти mцtləq idi. Burada Avropada tətbiq edilməyən həqiqi bir xalq cцmhuriyyəti qurulmuĢdu. Azərbaycandakı milli-demokratik hərəkata, ADR-in daxili və xarici siyasəti məsələlərinə даир respublikadan kənarda чap edilən əsərlər хцсуси ящямиййятя маликдир. Bu baxımdan Ə.M. Topчu
baĢovun, M.Ə.Rəsulzadənin, A.Ziyadxanlının, R.Vəkilovun, C.Hacı bəylinin, Y.V.Чəmənzəminlinin, M.B. Məmmədzadənin əsərləri чox qiymətli mənbələr hesab olunmalı və diqqətlə юyrənilməlidir. Ə.M.TopчubaĢovun «Azərbaycanın təşəkkцlц»”, A.Ziyadxanlının «Azərbaycan»” kitabı qiymətli əsərlərdəndir. M.Ə.Rəsulzadənin, M.B.Məmmədzadəniн, 9 ġ.Rцstəmbəylinin mцhacirətdə yazılmıĢ əsərləri faktların bollu- ğu, mцbahisəli məsələlərin aydınlaĢdırılması baxımından əvəze- dilməzdir. ХХ əsrin əvvəlləriндя mцtləqiyyətin bir чox demokratik dəyiĢikliklər etməsi, digər tərəfdən Azərbaycanda milli burjuaziyanın meydana чıxması вя onun milli təfəkkцrцn inkiĢafına təsiri cəmiyyətdə yeni qцvvələrin formalaĢmasına gətirib чıxardı. Azərbaycan milli burjuaziyası tərəfindən dцnyanın mцxtəlif təhsil ocaqlarına oxumağa gюndərilən və тящсиллярини баша вурараг vətənə qayıdan azərbaycanlı ziyalılar siyasi hərəkata гошулдулар. Ġlk vaxtlar Rusiya sosial - demokratlarının mюvqeyini mцdafiə edən bu ziyalılar sonraкы мярщялялярдя onlardan uzaqlaĢdılar və milli-demokratik hərəkatda iĢtirak etdilər. Azərbaycanda milli hərəkatın geniĢ yayılmasının bir səbəbi də, bu юlkənin mцstəmləkə юlkəsi olması və юz həyat Ģəraitini yaxĢılaĢdırmaq uğrunda mцbarizəyə qalxması idi.
Azərbaycanda milli hərəkatın ən qabaqcıl nцmayəndələri sırasında M.Ə.Rəsulzadə, H.Hacınski, F.Xoyski, Ə.TopчubaĢov, N.Yusifbəyli və onlarla baĢqaları юndə dayanırdılar. Бцтцн бунлар 90-cı illərdə nəĢr olunan kitabларда йер алмышдыр. Бу китабларда ADR yaradıcıları, Azərbaycan hюkuməti, Azərbaycan parlamenti və digər məsələlərə dair топ- ланмыш materiallar юyrəndiyimiz problem baxımından bюyцk əhəmiyyətə malikdir. M.Ə.Rəsulzadənin «Azərbaycan
baĢqa əsərləri юйряндийимиз проблемля баьлы əsil tarixi mənbədir. Азярбайъан тцркляринин истиглал мцбаризяси тарихиня даир ясярляр ичярисиндя Hцseyn Baykaranın ясярляри хцсуси санбала маликдир. H.Baykara unudulmuĢ ziyalılarımızdandır. Əsl adı Qara, soyadı isə Hцseynovdur. Tцrkiyədə Hцseyn Baykara adı ilə
10
məĢhur olan Qара Hцseynov 1904-cц ildə Susada anadan olmuĢdu. BDU-nun tarix fakцltəsində oxuyanda (1927) Qara Hцseynovun tələbələr qarĢısında tez-tez
Azərbaycanın mцstəqilliyi və azadlığı уьрунда чıxıĢ etməsi bolĢeviklərin xoĢuna gəlмяmiш və o, təqiblərə məruz qalмышды. 1927-ci ildə əvvəlcə Ġrana, sonra isə Tцrkiyəyə эедян Г.Щцсейнов Ġstanbul Universitetinin hцquq fakцltəsinə daxil olмуш, уniversiteti bitirdikdən sonra Eləziz шəhərində hakim iĢləмишдир. O hц- quqĢцnaslıqla yanaĢı ədəbi fəaliyyətini də dayandırmамышдыр. Onun «Azərbaycan istiqlalının 50 illiyi dolayısı ilə”», «Azərbay- canda erməni basqını və Naxчıvan məsələsi»”, «Azərbaycan istiqlal mцcadiləsinin iqtisadi təməli”» və сair yazıları вятян севэиси, вятянпярвярлик рущу иля долудур. Azərbaycanın sevıncı onun sevinci, kədəri onun kədəri olmuĢdu. H. Baykaraнын Azərbaycanın azadlıq hərəkatından bəhs едян «Azərbaycan istiqlal mцbarizəsi tarixi”» kitabı isə 1975-ci ildə Ġstanbulda buraxılmıĢ, 1992-ci ildə Бакыда Азярбайъан дилиндя nəĢr olunmuĢdur. Kitabda Azərbaycanın Rusiya tərəfindən iĢgalı, yeni yaranan dюvlətin baĢına ğələn mцsibətlər, С. ġaumyanın ermənilər və bolĢeviklərля birləĢərək tюrətdikləri qırğınlar, həmчinin son vaxtlaradək bizə məlum olmayan hadisələrdən bəhs olunur. H. Baykaranın kitabı nюqsanlardan xali deyildir. Coğrafi adlarда, tarixi hadisələrin vaxtıнда гейри-dəqiqлийя йол верилмишдир. Bu isə onun vətəndən uzaqda olması ilə izah olunmalıdır. Azərbaycanda milli-demokratik hərəkata həsr edilmiĢ əsərlərdən biri də Aydın Balayevin «Азербайджанское националь- но–демократическое движение. 1917-1920» kitabıdır. A.Balayevin kitabında fevral inqilabından sonra Azərbaycandakı milli-de- mokratik hərəkat, ADR-in yaranması, onun ilk addımları, Azərbaycan dюvlətчiliyinin mюhkəmlənməsi məsələləri hərtərəfli iĢıqlandırılmıĢdıр. Əsər oxucuda Bakı Kommunasının və
11
«Mцsavat”» partiyasının siyasi siması haqqında təsəvvцr yaradır. Kitab geniĢ arxiv materialları və dюvrц mətbuat əsasında iĢlənmiĢdir. Azərbaycanda milli-demokratik hərəkat məsələlərinə Nəsi- man Yaqubovun «Mцsavat» partiyasının tarixi”» nə dair mo- noqrafiyasında да geniĢ yer verilmiĢdir. Азярбайъанда совет щакимиййятинин гурулмасы, 1920-30-ъу иллярдя республиканын иътимаи-сийаси щяйаты, антисовет цсйанлары, Азярбайъан сийаси мцщаъиряти, милли-азадлыг щярякаты вя диэяр мя- сяляляр дя тарихчилярин диггят мяркязиндя олан проблемлярдир. Бу мювзулара даир Ъ.Б.Гулийев, Г.Я.Дадашов, З.И.Ибращимов, П.Я.Язизбяйова, М.Я.Газыйев, Х.О.Ялимирзяйев, Н.Ялизадя, А. Дадашлы, И.А.Щцсейнов, К. Шащэялдийев, С.Гарайев вя башгалары ясярляр йазмышлар. Мятбуат сящифяляриндя минлярля мягаля дяръ олунмушду. Бу китабларын, дяръ олунан мягалялярин, елми-нязяри вя елми-практик конфрансларын, «дяйирми маса» ларын материалларынын тящлили эюстярир ки, Азярбайъанын 20 –30 - ъу илляр тарихинин ишыгландырылмасында ики истигамят цстцнлцк тяшкил етмишдир: биринъиси, совет щакимиййяти гурулмасынын мядщ едилмяси, щансы йолла олурса-олсун йени щакимиййятя йарынмаг; икинъиси, Азярбайъан зящмяткешляринин мянафейиня «хяйанят етмиш» «Мцсават» вя диэяр партийаларын ифшасына наил олмаг. Фикримизъя, гейд олунан истигамятляря бир сыра амилляр эцълц тясир етмишди. Илк нювбядя 28 апрел чеврилишинин мащиййяти ачыгланма- мыш, йахуд да билярякдян чеврилишя щагг газандырылмасына ъящд эюстярилмишди. Икинъиси, йазылан ясярляр даща чох сийаси сифаришя уйьунлашдырылмышды; цчцнъцсц, Азярбайъанда апарылан «сосиалист дяйишикликляринин» мащиййяти бир груп тарихчиляр цчцн айдын дейилди; дюрдцнъцсц, йени щакимиййяти мядщ етмякля йени-йени вязифя кцрсцляриня сащиб олмаг; нящайят, щакимиййятдя яйляшянлярин халгына юз кечмишини унутдурмаг ъящди. Бящс едилян дюврцн тарихшцнаслыьынын тящлилиндян айдын олур ки, мцяллифляр 1918 -1920-ъи иллярдя щакимиййятдя олуб, бу дювря аид китаблар вя мягаляляр йазан Азярбайъан зийалыларынын, щям чинин хариъи юлкя алимляринин ясярлярини «йаддан чыхармышлар».
12
Яслиндя ися дцз-яйри, пис-йахшы, ядалятли вя йа ядалятсиз олмасына бахмайараг щадисялярин мащиййяти тярязинин эюзцня гойулмалы, мцгайися едилмяли, щятта дцшмянин йазмасына вя йа сюйлямясиня бахмайараг фикирляр саф-чцрцк едилмяли иди. Тяяссцф ки, «ХХ ясрдя Азярбайъанда милли-азадлыг щярякаты» проблеми арашдырыларкян гаршы тяряфя «дцшмян», «Мцсават», «буржуа» йарлыьы вурулмуш вя кянара атылмышды. Проблемин мащиййятинин совет идеолоэийасы призмасындан ишыгландырылмасы дяряъясини мцяййянляшдирмяк цчцн фундаментал няшрляря: 1964-ъц илдя чапдан чыхмыш «Азярбайъан Коммунист Партийасы тарихинин очеркляри» нин биринъи ъилдиня, 1987-ъи илдя няшр олунмуш «Азярбайъан Коммунист Партийасынын гурултайлары, кон- франслары вя МК пленумларынын гятнамя вя гярарлары. Ы ъилд (1920 - 1937)» китабына нязяр салмаг кифайятдир. Бу няшрлярдя анъаг коммунист партийасынын фяалиййятинин мцсбят ъящятлярини эюстярян материаллар йер алмышды. Диггяти чякян одур ки, китабда АК (б) П МК репрессийайа йашыл ишыг йандырмыш, 1937-ъи ил пленумунун мате риаллары, репрессийайа мяруз галанлар «йаддан чыхмышдыр». Азярбайъанын 20-30-ъу илляр тарихинин тарихшцнаслыьында АДР-ин сцгуту, совет режиминин «наилиййятляри» тяриф едилмиш, тарихи просеся болшевик ейняйиндян бахылмышды. Истяр мяркяздя, истярся дя бюлэялярдя совет щакимиййятинин гялябясиня вя онун зяфяр йцрцшцня даир тарихчиляр М.К.Рцстямбяйли, Т.Мусайев, К.Ялийев, Г.Я.Мядятов вя башгалары ясярляр йазмыш вя йени гурулушун шяниня эен-бол тярифляр сюйлямишляр. Лакин, Азярбайъан Ингилаб Комитясинин 1920-1921-ъи илляря аид 368 декретинин топландыьы вя рус дилиндя ишыг цзц эюрян «Азревкомун декретляри» адланан китабдакы материаллары тящлил
етдикъя совет
щакимиййятинин ич цзц айдын олур. 20-30-ъу илляря даир ишыг цзц эюрян няшрляр ичярисиндя тарихи сахталашдыранлара ъаваб шяклиндя йазылан, яслиндя ися коммунист партийасынын фяалиййятиня вя совет Азярбайъанында щяйата кечирилян сосиалист дяйишикликляриня бяраят газандыран китаблар мараг доьурур. Беляляриня Т.Кючярлинин 1972-ъи илдя няшр олунмуш «Тарихи сахталашдыранлар ялейщиня» китабыны нцмуня
13
эюстярмяк олар.
Мцяллиф китабында М.Я.Рясулзадя, М.Б.Мяммядзадя вя диэярляри щаггында щягарятля йазмыш, онларын ясярлярини, айры-айры журналларда дяръ олунмуш мягаля- лярини совет щакимиййятиня бющтан кими гялямя вермишди. Ейни фикирляр мцяллифляр коллективи тяряфиндян 1978-ъи илдя няшр олунмуш «Азярбайъан тарихи вя мядяниййятинин буржуа сахта- лашдырыъыларынын ялейщиня», 1987-ъи илдя няшр олунмуш «Совет Азяр- байъаны: яфсаня вя щягигят» китабларында инкишаф етдирилмиш, мцял- лифляр буржуа алимляри ады алтында Ф.Казымзадянин, Т.Свйатохов- скинин, Б.Мейснерин вя б. ясярляриндяки фактлары ъанфяшанлыгла тякзиб етмишляр. Ф.Казымзадянин «Загафгазийада мцбаризя (1917-1921-ъи илляр) (1951), Б.Мейснерин «Совет Иттифагы вя халгларын юзцнцтяйини щцгугу» (1962), Т.Свйатоховскинин «Щцммят» партийасы. Русийа Азярбайъанында сосиализм вя милли мясяля» (1978), «Русийа Азярбайъаны (1905-1920)» (1985) китаблары тарихин сахталашдырылмасы щесаб едилмишди. Щалбуки, гейд олунан мцяллифляр ясасландырмышлар ки, «Гырмызы орду За- гафгазийа республикаларыны ишьал етмишдир», «Азярбайъан сосиалист ингилабына щазыр олмамыш, Азярбайъан халгы она ъан атмамышдыр». Тяяъъцб доьуран орасыдыр ки, советпяряст мцяллифляр бу фикирлярин долайысы иля болшевиклярин юзляри тяряфиндян етирафына да мящял гоймамышлар. Мяс: Щ.Султанов АК (б) П-нин ЫЫ гурул тайындакы (16-23 октйабр 1920-ъи ил) чыхышында демишди: «Щакимий йятин деврилмясиндя мян юзцм шяхсян иштирак етмишям. Мян чох йахшы баша дцшцрдцм ки, архамызда МК-дан олан щюр- мятли йолдашлар дейил, Йаламада йерляшян гырмызы сцнэцляр дайаныр…биз Совет щакимиййятини щазыр шякилдя алдыг, бизя ону габда эятирдиляр». Совет щакимиййятини бизя габда хонча кими тягдим едянляр явязиндя республиканын сярвятлярини гардашлыг йардымы ады алтында мяркязя дашыдылар. 1920-ъи илин майында Совет Русийасына 15 мил- йон пуд, ийунда ися 21,2 милйон пуд нефт вя нефт мящсуллары эюндярилди. Азярбайъан ССР-ин 20-30-ъу илляр тарихиня фяргли мцнасибят бясляйян тарихчиляр дя олуб.
Ъ.Щясянли, И.Мусайев, 14
Х.Мяммядов, К. Шцкцров, Н.Нясибзадя, Х.Ибращимли, Ф.Ибращимли, А.Балайев, М.Гасымлы вя башгаларынын тядгигатлары совет тарихчиляринин ясярля риндян фярглянир. Азярбайъан халгынын милли-азадлыг щярякатындан бящс едяркян «…биз Совет щакимиййятини щазыр шякилдя алдыг, бизя ону габда эятирдиляр» дейянлярин мянтигиня ясасланараг «Мцстягил Совет Азярбайъаны» шцарынын мащиййятиня, онун Азярбайъана ня верди йиня айдынлыг эятирилмялидир. Бу шцарын сахталыьыны баша дцшян Н.Няриманов В.И.Лениня йазырды ки, «цч республикада би- ринъи олараг Совер Русийасынын гойнуна атылмыш Азярбайъан… щям яразисини, щям дя мцстягиллийини итирир». Азярбайъан ХЫ ордунун ишьалындан сонра 29.338,2 кв. км. яразисини Ермянистан вя Эцръцстана щядиййя етмишдир. Бу яразилярдян Иряван (галан щиссяси) (3.100, 2 кв. км), Зянэязур (чох щиссяси) (5.115, 4 кв. км), Газах (2.980, 3 кв.км), Дяряляйяз (1.583, 8 кв.км) Ермянистана, Борчалы (бир щиссяси) (5.161,4 кв.км.), Сыгнах (6.832, 6 кв. км) вя бир сыра башга яразиляр (4.564, 6 кв. км.) Эцръцстана верирлмишдир. «Мцстягил Совет Азярбайъаны» шцарынын сахталыьыны долайысы иля И.Сталин дя тясдиг едирди: «…биз габагъадан Бакыда цсйан галхаъаьына цмид едирдик. Лакин шцбщясиз, бунун шансы йохдур. Она
эюря дя,
Азярбайъан щцдудларына сохулмаг эярякдир…Мяня еля эялир ки, эяляъяк (нязярдя тутулан) мцстягиллик ъидди практик ящямиййят дашымадан йалныз бяйанат кими ола биляр». Бящс олунан дюврцн мцщцм мясяляляриндян бири дя, совет щакимиййяти ялейщиня баш верян цсйанлар, бу цсйанларын иштиракчы- ларына тутулан диванлардан бящс едян ясярлярдир. Шцбщясиз ки, Азярбайъанда совет щакимиййятиня гаршы Эянъядя (25-31 май 1920), Гарабаьда (5-15 ийун 1920), Загаталада (9-20 ийун 1920) вя диэяр бюлэялярдя баш вермиш цсйанлар милли-азадлыг щярякатынын илк гарангушлары иди вя тябии ки, «йени щюкумят» онлары мцхтялиф васитялярля йатыр мышды. Арашдырмалар эюстярир ки, болшевикляр щакимиййяти яля аларкян вердикляри сюзя ямял етмямиш, сийаси рягибляриня гаршы 15
толерантлыг эюстярмямишляр. Академик З.Бцнйадовун «Гырмызы террор» китабында йаздыьы кими, «…щакимиййяти сяссиз-сямирсиз, демяк олар ки, мцфтя ялиня кечирян болшевикляр сийаси рягибляриня демирям, ади азярбайъанлы фящля вя кяндлиляря инсафсызъасына мцнасибят эюстяр мясяйдиляр, ялбяття, халгымызын щюрмятини газана билярдиляр. Лакин щакимиййяти яля алан кими, болшевикляр бандит Дзержинскинин гырмызы террор байраьыны галдырараг сойьунчулуг, гарят вя халгы гясдян мящв етмякля мяшьул олдулар. Нефт мядянляриндя ишляйян минляръя азярбайъанлы фящляляри ъасуслуг ады иля кимини сцрэцн едир, кимини дя Ирана говур, явязиндя Серебровски кимиляр, Крымдан говулмуш Вранэел ордусунда хидмят едян забит вя ясэярляр Бакыйа эяти рилди….щяр щансы бир етираз да ялцстц дайандырылды: яксингилабчы, антисовет, антиколхоз, антипартийа вя мин ъцр башга «анти» ляр ады иля йцзляръя вя минляръя кяндли зящмяткеш эцллялянир вя йа сцрэцн едилирди». Еля Азярбайъан Ингилаб Комитясинин «Шамхор гязасында бандитизмя гаршы мцбаризя цчцн мцвяггяти фювгяладя цчлцйцн йарадылмасы щаггында» 1921-ъи ил 16 май тарихли 365 сайлы гярары, 1921-ъи ил йанварын 25-дя ХЫ ордунун «хцсуси шюбяси» нин цчлцйцнцн гярары иля Гарабяй Гарабяйов, Ъямил Лянбярански, Мяммяд Щясянов башда олмагла 155 няфяр «Иттищад» партийасынын цзвцнцн мцхтялиф мцддятлярдя сцрэцн едилмяси гейд едилянляря нцмунядир. Совет щакимиййятиня гаршы баш верян цсйанлар щаггында об- йектив мялуматлар Н.Нясибзадянин, Г.Мухтарлынын, М.Ъяфярли- нин, И.Умудлунун вя б. ясяр вя мягаляляриндя верилмишдир. «Експресс» гязетинин 01 феврал 2001-ъи ил тарихли 3-ъц сайында Эянъя пийада алайынын команданы Ъащанэир Казымбяйовун 1943-ъц илдя Берлиндя йаздыьы «Эянъя цсйанындан хатиряляр» мягаляси дяръ олунмушду. Мягаля цсйан щаггында обйективлийи иля мараг доьурур. И.Умудлунун «Миллят» гязетинин 10 ийун 2000-ъи ил тарихли сайында дяръ олунмуш «Баш тутмайан гийам» мягалясиндя гийам иштиракчысы олан 10 няфяр азярбайъанлы забитин- Исрафил Вякилов, Ъцмшцд Таьыйев, Надир Таьыйев, Мяммяд Мирзяйев,
16
Исфяндийар Балабяйов, Йагуб Наибов, Мцсейиб Гасымов, Мещралы Щцсейнов, Гафар Наьыйев, Щясян Ялякбяровун талейи щаггында мялумат верилир. ХХ ясрдя Азярбайъан халгынын милли-азадлыг щярякаты тарихини юйрянмяк бахымындан 20-30-ъу иллярдя Азярбайъан ССР-дя рящбяр вязифялярдя олмуш шяхслярин фяалиййятинин юйрянилмяси хцсуси ящямиййят кясб едир. Беля шяхсиййятлярдян бири дя Няриман Няримановдур. 1920-ъи ил май айынын 16-да Бакыйа эялян Н.Няримановун фяалиййяти айры-айры дюврлярдя мцхтялиф аспектлярдян тящлил олунмуш, рус сийаси хадимляри тяряфиндян она миллятчи дамьасы вурулмушду. Азярбайъанда ися Н.Няриманов сатгын, рус болшевики, халглар достлуьунун «ъарчысы» кими гиймятляндирилмиш, онун щаггында бир-бирини тякзиб едян ясярляр йазылмышдыр. 1956-ъы илдя Н.Няриманова бяраят верилдикдян сонра о, йенидян коммунист кими тяблиь олунмуш, 80-ъи иллярин сонунда йенидян она икили мцнасибят формалашмаьа башла мышды. Цмуммилли лидер Щейдяр
Ялийев мцсащибяляринин бириндя демишди: «Н.Няримановун 100 иллийи 1970-ъи илдя тамам олса да, йубилейи 1972-ъи илдя кечирдик. Бу йубилейи кечирмяк цчцн ики ил мцбаризя апармаг лазым эялди. Чцнки Н.Няриманова «миллятчи» дамьасы вурулмушду. Миллятчи рущлу ермяниляр беля бир ряй йарадырдылар ки, эуйа о йубилейи кечирилмяйя лайиг шяхсиййят дейил». Н.Няриманова аид йазылмыш ясярляри 2 група бюлмяк олар. Биринъи група Н.Няримановун щяйат вя фяалиййятиня мцсбят йанашан, 2-ъи група ися онун фяалиййятиня тянгиди йанашан ясярляр дахилдир. М.Газыйев, Т.Кючярли, В.Аьасийев, Д.Гулийев, Б.Гящряманов вя башгаларынын ясярляри биринъи, А.Балайев, В.Мяъидов, Е.Мяммядова вя диэяр мцяллифлярин ясярляри ися 2-ъи група дахилдир. Сон тядгигатлардан мялум олур ки, 1920-1925-ъи иллярдя партийадахили мцбаризядя рус-ермяни групуна вя онларын ялалтыла- рына гаршы мцбаризя апаран Н.Няриманов Сталин, Киров, Оръоникидзе, Шаумйан тяряфиндян тязйигляря мяруз галмыш, 30-ъу иллярдя онун тяряфдарлары репрессийанын гурбаны олмушлар.
17
Н.Няримановун «Уъгарларда ингилабымызын тарихиня даир» мярузяси, онун В.И.Лениня мяктублары эюстярир ки, болшевиклярин сюз вя ямялляринин бир-бириня дцз эялмямяси сябябли онун коммунист идеолоэийасына инамы азалмыш, нящайят юзц дя бу инамын гурбаны олмуш, Москвайа «фяхри сцрэцня» эюндярилмишди. Н.Няримановун бахышларындакы зиддиййятляри баша дцшян М.С.Ордубади йазырды ки, «…о коммунизм мясялясиндя бир чох мцряккяб вя гармагарышыг фикирляр ортайа атырды… Онун нязярий йясиндя коммунизм иля исламиййяти барышдырмаг фикри мцщцм йер тутурду». Тарихчи алим Муса Гасымов 1998-ъи илдя няшр етдирдийи «Хариъи дювлятляр вя Азярбайъан» китабында Н.Няримановун 1920-1922-ъи иллярдяки фяалиййятиня мцнасибят билдиряряк гейд етмишдир ки, «о вя онун болшевик достлары Азярбайъанын хошбяхтлийини Русийа иля бирэя олмагда эюрмцшляр».
2000) яввялки елми-тядгигат ишляриндяки фикирляри цмумиляшдиряряк доьру нятиъяйя эялмишдир ки, Н.Няриманов зяманясинин эерчяклийидир. Ону дюврцндян, мцщитиндян гопармаг тарихи, елми вя сийаси йанлышлыгдыр». Цмумиййятля, Н.Няриманова икили мцнасибят бцтцн тядгигат ишляриндя бу вя йа диэяр дяряъядя юзцнц бирузя верир. Щесаб едирик ки, сон ийирми илдя йазылан ясярляр, мцдафия олунан диссертасийалар да эяляъякдя бу ъцр тянгидляря мяруз галаъагдыр. Мцасир
мярщялядя Азярбайъанын мцстягиллик гарантыны Авропада ахтаранлар да Н.Няриманов кими тянгид вя тящлил едиляъякляр. Щяр щалда тарих ян йахшы щакимдир. Н.Няримановдан фяргли олараг Азярбайъана 20-ъи иллярдя рящбярлик етмиш диэяр рящбярляр щаггында чох аз йазылса да, бунларда да икили йанашманын шащиди олуруг. Мясялян, М.С.Исэяндяров «С.М.Киров щаггында» (1965) китабында ону мцсбят ъящятдян характеризя етдийи щалда, З.Бцнйадов «Елм» гязетиндяки (16 март 1991) мягалясиндя Кировун Азярбайъанда тюрятдийи ъинайятлярдян сюз ачмышдыр. 18
Эюрцндцйц кими, щяр ики щалда сюзц заман демишди: 1965- ъи ил; 1991-ъи ил. Азярбайъанын 20-30-ъу илляр тарихиндя Нахчыван МССР-ин йаранмасы вя Даьлыг Гарабаь Мухтар Вилайятинин тяшкили мцщцм йер тутур. Бу мясяляляря аид Ъ.Гулийев, Г.Мядятов, Т.Кючярли, Х.Вязиров, А.Надиров, Й.Йусифов, Й.Гасымов вя башга тарихчиляр китаб вя мягаляляр йазмышлар. Онларын ясас мязмунуну Ленин милли сийасятинин тянтяняси тяшкил етдийи щалда, Щ.Байкаранын 1970-ъи илдя Тцркийядя няшр олунан «Нахчыван», И.Мусайевин «1917-1921-ъи иллярдя Нахчыван бюлэясиндя иътимаи-
едилмиш «Ганлы эцнляримиз» китабында Нахчыван МССР-ин йаранмасына фяргли мцнасибят бяслянилмишдир. Ейни фикирляри ДГМВ-нин тяшкили вя вилайятин сонракы иллярдяки инкишафындан бящс едян ясяр вя мягаляляр щаггында да сюйлямяк олар. Беляляриня Р.Ялийев, И.Ялийев, И.Мцслцмов, К.Мещдийев, Р.Иманов, И.Мосесова, Е.Саркисов вя башгаларынын ясярлярини эюс тярмяк олар. Бу ясярлярдя дя ДГМВ- нин йаранмасы (яслиндя тяшкили) Ленин милли сийасятинин тянтяняси щесаб олунмуш, бюлэядя баш верян щадисяляр совет тарихшцнаслыьы принсипляриня уйьун шякилдя ишыгландырылмышдыр. Азярбайъанда щяйата кечирилян зоракы коллективляшдирмя, сосиалист сянайеляшдирилмяси вя мядяни ингилаб тарихчилярин диггятиндян йайынмамыш, тарихчилярдян Х. Ялимирзяйев, Й.А.Токаржевски, Х.Ялийев, А.Мяммядов, А.Атакишийев, Б. Гурбанов, С.Шярифов, А.Ширинова, М.Мирщадийев, Д.Гцдрятов, Л.Яскярова вя б. гейд едилян мясяляляря даир мягаля вя китаблар йазмышлар. Няшр олунан китаб вя мягалялярдя коллективляшдирмя, сянайеляшдирмя вя мядяни ингилабын щяйата кечирилмяси хцсусиййятляри, фящля синфинин бу ишдя ролу, йени сянайе вя кянд тясяррцфаты обйектляринин йаранмасы коммунист партийасынын Азярбайъан халгына гайьысы кими гиймятляндирилмишдир. Лакин еля ясярляр дя вардыр ки, онларда кянд тясяррцфатынын зоракылыгла кол- лективляшдирилмяси заманы баш верян яйинтиляр, коллективляшдирмя ялейщиня баш верян цсйанлар, КП-нын сящв сийаси хятти юз яксини тап-
19
мыш, сосиалистъясиня сянайеляшмя вя елликля коллективляшмяйя кечил- мясинин ясил эцнащкарынын Сталин вя онун йаратдыьы систем олдуьу гейд олунмушду. Бу фикир рус алимляриндян Б.Хандросун «Йуност» журналынын 1990-ъы ил 12-ъи сайында дяръ олунан «Юлцм сящифяляри» (1932-ъи илдя Украйнада кцтляви аълыг щаггында) вя Л.Копелйушинин «Известия» гязетиндя дяръ олунан «Аълыг» (1933- ъц илин дящшятли аълыьы щаггында) мягаляляриндя дя ифадя олун- мушду. Мягалялярдя 1930 - 1933 - ъц иллярдя газах ящалисинин 1,7 милйон няфяринин аълыг дан вя хястяликдян юлмяси, ашыры репрессийа тядбирляриндян йаха гуртармаг цчцн 1 милйондан артыг ящалинин Юзбякистана, Гырьы зыстана, РСФСР-я вя хариъи юлкяляря кючмяси, 1932-1933-ъц иллярдя Украйнада, Волгабойунда вя Русийанын диэяр бюлэяляриндя баш верян кцтляви аълыглар, кяндлярин бошалмасы вя баш верян цсйанлар щаггындакы фактики материаллар диггяти чякир. Охшар щадисяляр Азярбайъанда да баш вермишди. Колхозлара дахил олмаг истямяйян кяндлиляр тягибляря мяруз галмыш, совет щакимиййятинин дцшмянляри елан олунараг щябс едилмишляр. Бу бахымдан коллективляшдирмя дюврцндя баш верян яйинтиляря даир Ъ.Щясяновун «Коллективляшмя вя тарихи щягигят» мягалясиндя, 1991-ъи илдя няшр олунмуш «Аь лякя» лярин гара
сийасятин ич цзцнц ачыр. «Йухарыдан ингилаб» йолу иля Азярбайъан шяраитиндя щяйата кечирилян сцрятли коллективляшмя, кооперасийа тядбирляринин рцсвайчы шякилдя тящриф едилмяси кяндлилярдя юз ямяйиня инам рущуну юлдцрмцшдц. Бу сябябдян дя, коммунист режиминя гаршы мцбаризя яксяр щалларда идеоложи мцбаризядян силащлы цсйана чеврилмиш, 1923-ъц иля гядяр Азярбайъанда совет Русийасына гаршы 53, 1941-ъи иля гядяр 200-я гядяр ирили-хырдалы цсйан, силащлы чыхыш олмушду. Бу цсйанлар щаггында М.Я.Рясулзадя йазмышды: «Бцтцн милли мцяссисяляр баьланылыр, милли орду даьыдылыр, зийалылар юлдцрцлцр…синфи мцбаризя аловланыр, иътимаи нифрят гызышдырылыр, гардаш гардаша гаршы тящрик едилир, бир сюзля, мямлякят советляширди. Бцтцн бунларла бярабяр, милли мцгавимят давам едирди вя 20
Азярбайъанын щяр тяряфиндя ганлы щадисяляр олурду». Цмумиликдя, бу силащлы цсйанлар щаггында З.Бцнйадовун, Ъ.Щясянлинин, Н.Йагублунун, Щ.Исаханлынын, Х.Ибращимлинин, М.Оруълунун, И.Умудлунун, Ш. Нязирлинин китаб вя мягаляля риндян мялумат алмаг олар. Азярбайъанда совет режиминя гаршы милли мцгавимят щярякатынын ясас формаларындан бири дя гачагчылыг щярякаты олмушду. Лерикдя Шащсевян Яскяр оьлу, Астарада Фяттащ Рясулов вя Щцсейн Рамазанов, Гарабаьда Эцлмалы хан, Эоранбойда гачаг Муса, Нябиаьалыда Мяммядгасым Пирмяммяд оьлу, Рцстям вя Тящмяз Рамазан оьланлары, Гандал Наьы, Дяли Алы, Шяки-Загатала бюлэя синдя Молла Мустафа Шейхзадя, полковник Бящрам бяй Нябибяйов, гахлы Садыг бяй Балаъайев, лащыълы гачаг Ъцмшцд бу щярякатын башчылары олмушлар. Бундан башга, Нахчыванын Кечили кяндиндя, Хызы даирясинин Аьдяря кяндиндя, Аьдамда, Эянъя даирясинин Битдили кяндиндя, Аьдашын Пираза кяндиндя, Эюйчайын Моллакянд кян диндя гачаглар фяалиййят эюстярмишляр. 20-30-ъу иллярдя щяйата кечирилян мядяни гуруъулуг тядбирляриня даир хейли китаб вя мягаля йазылмышдыр. Бу ясярлярдя графиканын дяйишмяси, али мяктяб гуруъулуьу, мядяниййятин айры- айры сащяляринин инкишафына даир мараглы фактлар вардыр. Мядяни гуруъулуг сащясиндяки наилиййятляр бу сащянин эюркямли тядгигат чысы Т.Щ.Мусайеванын ясяр вя мягаляляриндя, хцсуси иля 1979- ъу илдя няшр олунмуш вя Дювлят мцкафатына лайиг эюрцлмцш «Революция и народная образования» (Баку,1979) китабында юз яксини тапмышдыр. 30-cu illərin II yarısı və 40-cı illərdə bir sıra məsələlər istisna olunmaqla bəhs etdiyimiz problemlə bağlı diqqəti cəlb edən araĢdırmalar aparılмаmıĢdır. 40-cı illərin sonlarından baĢlayaraq 1917-1920-ci illər hadisələrinə diqqətin artdığının Ģahidi oluruq. Mцharibədən sonrakı dюvrdə yazılan monoqrafiyalarda да ayrı-ayrı milli respublikaların xarici siyasətləri, mцharibə edən юlkələrin Qafqaza mцnasibəti məsələlərinə toxunulmuĢdur.
21
Azərbaycan alimləri də юz əsərlərində haqqında bəhs olunan problemдəн bu və ya digər dərəcədə бящс етмишляр. Lakin бу əsərlərin əsas nюqsanı ondan ibarətdir ki, mцəlliflər bцtцn diqqəti
sovet hakimyyətinin qurulmasının zəruriliyinə yюnəltmiĢlər. 70-80-ci illərdə yazılmıĢ бир чох əsərlər isə uğurlu olmayıb, antimilli mюvqedə iĢlənmiĢdir. 30-ъу иллярин репрессийасына даир чох сайда китаб вя мягаля йазылмышдыр. Бунларда ики истигамят юзцнц эюстярир. Биринъи истигамят Сов.ИКП ХХ гурултайындан сонра щаким олан хяттдян ибарятдир. Бу ясярлярдя бцтцн фаъиялярин эцнащы коммунист режими, Сталин щесаб олунур.
китаб вя мягалялярдя репрессийа дюврцндя баш верян фаъиялярин ся- бябляри, субйектив амиллярин ролу ъямляшмишди. Бу бахымдан З.Бцнйадовун «Гырмызы террор» китабы хцсуси йер тутур. 1993-ъц илдя чап олунан бу китаб архив материаллары иля зянэиндир. Мцяллифин щесабламаларына эюря 1936-1937-ъи иллярдя тяхминян 70-80 мин Азярбайъан зийалысы мящв едилмишди. «Халг дцшмянляри» шащидсиз, мцдафиячисиз диндирилмиш, 15-20 дягигядя эцллялянмяйя мящкум едилмишляр. Китабын «Гадынларымыз - гурбанларымыз» башлыглы щиссясиндя 1937-ъи илдя эцллялянмиш Мядиня Гийасбяйли, 1938-ъи илдя эцллялян- миш Хядиъя Гайыбова, 1939-ъу илдя 5 ил азадлыгдан мящрум едил- миш вя 1943-ъц илин май айында Сибирин Маринск щябс дцшярэясин- дя иткин дцшмцш Эцларя Гядирбяйова щаггында, «Елм гырьыны: Фаъия» башлыглы бюлцмцндя репрессийайа уьрамыш 23 елм ха- диминин, о ъцм лядян Щяняфи Зейналлы, Бякир Чобанзадя, Бюйцк- аьа Талыблы, Мяммяд Ъуварлински, Таьы Шащбази, Йусиф Вязиров (Чямян зяминли), щямчинин сахта иттищамларла эцллялянмиш сящня усталары Аббас Мирзя Шярифзадя вя Цлви Ряъяб, дин хадими Гази Мир Мяммядкярим Аьа, 1938-ъи илдя эцнащсыз мящкум олунмуш Эянъя Тохуъулуг комбинатынын баш механики Фируз Яляскяр оьлу Сулейманов вя капитан Няби Мурад оьлу Санийев башда олмагла мящкум олунмуш 33 няфяр азярбайъанлы забит щаггында мялуматлар верилмишдир. 22
Репрессийайа уьрамыш инсанлар щаггында Ъ.Щясянлинин «Аь лякя» лярин гара кюлэяси» китабында зянэин фактлар вардыр. Мцяллиф китабында Сталин - Баьыров групунун Азярбайъанда щяйата кечирдийи ъинайятлярин кюкцнц ачмаьа ъящд эюстярмишди. Щ.Ъавид, М.Мцшфиг щаггында фактларын яксяриййяти тядгигата илк дяфя ъялб олумушдур. Мцяллифин шящадятиня эюря, 1937-1938-ъи иллярдя Азярбайъанда 40 мин адам мясулиййятя ъялб едилмиш вя цмумиликдя, 30-40 вя 50-ъи иллярдя 70 миндян артыг адам репрессийайа мяруз галмышдыр. Репрессийа дюврцнцн аъы нятиъяляри щаггында М.Катиблинин «Коммунист» гязетиндя (11.ВЫ.1988) чап олунмуш «30-ъу иллярин фаъияси», Н.Барскинин «Коммунист» гязетиндя чап олунан «Хязярдя юлцм адасы» (17.ХЫЫ.1989), З.Рцфятоьлунун «Сящяр» гязетиндя дяръ олунмуш (13.ЫХ.1990) «Репрессийа едилмиш эерб», Н.Казымоьлунун «Тарих» гязетиндя (21.Х11999) дяръ олунан «Архив сянядляри шащидлик едир», Е.Исмайыловун «Мяркяз» гязетиндя дяръ олунан «Террор компанийасы» (15.ЫВ.2000), С.Мусайевин «Ядя биййат вя инъясянят» гязетиндя чап олунмуш «Бющранын гурбаны: шяхсиййятя пярястиш дюврцнцн гурбанларындан бири Азярбайъан КП МК-нын кечмиш катиби Я.Ханбудагов» мягаляляри, Н. Казым оьлунун 1992-ъи илдя няшр олунмуш «Эетсин эялмясин» китабында щейрятедиъи фактлар вардыр. Ядябиййатын тящлилиндян мялум олур ки, цмумиликдя, 1927-1928- ъи иллярдя 7, 9 милйон няфяр щябсханаларда вя аъындан юлмцш, 2 милйон адам Совет Иттифагындан гачараг ъаныны гуртармышдыр. Азярбайъан тарихинин ян аьрылы вя шяряфли сящифяляриндян бирини республиканын Икинъи Дцнйа мцщарибясиндя иштиракы проблеми тяшкил едир. Мцщарибя илляриндя Азярбайъандан орду сыраларына 678.950 няфяр киши ъинсиндян оланлар сяфярбярлийя алынмыш, 260 мин няфяря гядяр евдар гадын, тягацдчц, йенийетмя истещсалата эялмишди. Азяр байъанын ЫЫ Дцнйа мцщарибясиндя иштиракына даир
Г.Мядятов, М.Аббасов, Я.Баьырзадя, Т.Новрузов, М.Алыъанов, Я.Зейналов, М.Ямращов вя башга тарихчиляр санбаллы ясярляр йазмышлар.
23
Азярбайъан халгы 1941-1945-ъи иллярдя совет режими дахилиндя милли мцстягиллик уьрунда мцбаризясини давам етдирмишдир. И.Умудлунун «Айна» гязетинин 01.02.1997-ъи ил тарихли сайында дяръ олунмуш «Азярбайъанда диссидентлик: беля бир шей олубму?» адлы мягалясиндя эюстярилир ки, 1942-ъи илдя 8 няфярдян ибарят «Эизли миллятчи эянъляр груплашмасынын» цстц ачылмыш вя групун 3 цзвц эцллялянмяйя, 5 цзвц ися 10 ил щябс ъязасына мящкум олунмушдур. Мараглы фактлардан бири дя, «Ядалят» гязетинин 02.09.2000- ъи ил тарихли сайында чап олунмушду. Гязетдяки «Руслар Щязи Асланову эюзцмцн габаьында эцллялядиляр» башлыглы йазы - мцсащибядя мцщарибя ветераны, мцщарибя дюврцндя Щ.Аслановун йавяри олмуш Ялийев Адил Яли оьлу билдирир ки, Баграмйан Щязи Асланова гысганълыгла йанашырды. Щ.Аслановун иэидлийи, шяхси кейфиййятляри ону наращат етдийиндян Баграмйанын эюстяриши иля онун якскяшфиййатынын полковники Соловйов Пйотр Василйевич архадан атяшля Щязи Асланову гятля йетирмишди. Мцщарибядян сонракы илляр Азярбайъан халгынын щяйатында кешмякешли дювр олмушду. Бу дюврцн ян аьрылы сящифясини азярбай- ъанлыларын Ермянистан ССР яразисиндян – тарихи етник торпаг- лардан депортасийасы, тоталитар режимин эцълянмяси, М.Б.Баьыров вя онун ялалтыларынын халга гаршы гяним кясилмяси тяшкил едир. Мцщарибядян сонракы иллярдя фящля синфинин фяалиййятиня, шя- щярлярин салынмасына, кянд тясяррцфатынын вязиййятиня, мядяниййя- тин айры-айры сащяляринин инкишафына даир материаллара А.Щцсейновун, А.Аббасовун, С.Сялимзадянин, Й.Гасымовун, Я.Яннаьыйевин, Б.Гурбановун, А.Елдаровун, Ф.Ящмядшинанын, З.Гулийеванын, М.Мещдизадянин, А.Хяляфовун вя б. ясярляриндя раст эялирик. Тарихчиляри, бцтювлцкдя Азярбайъан зийалыларыны наращат едян проблемлярдян бири дя депортасийа проблемидир. 50-60-ъы иллярдя о гядяр дя «актуал олмайан», «диггятдян кянарда» галан депортасийа мясяляляриня даир
тарихчилярдян Б.Няъяфов, Н.Мящяррямов, М.Гасымлы, И.Вялийев, К.Мухтаров, Ф.Щцсейнов, И.Мяммядов, С.Ясядов вя б. китаб вя мягаляляр
24
йазмышлар. Бунларын ичярисиндя Б.Няъяфовун «Депортасийа», И.Умудлунун 1999-ъу илдя чапдан чыхмыш «Совет дюврцндя Азярбайъанда диссидент фикир ъяряйаны» китаблары, М.Мирщадийевин «Коммунист» гязетиндяки (22.09.1988) «Алимин шющряти вя фаъияси» адлы мягаляси хцсуси мараг кясб едир. 50-ъи иллярля мцгайисядя 60-80-ъи иллярин тарихшцнаслыьы юзц- нцн мювзусу, характерик хцсусиййятляри, ъямиййятдяки щадисяляря мцнасибяти бахымындан сечилир. Азярбайъанын 1985-1991-ъи илляр дюврц елми ядябиййатда мцхтялиф бюлмялярля верился дя, ясас диггят милли мцстягиллик идейасынын эцълянмясиня йюнялдилмишди. Хцсуси иля «Даьлыг Гарабаь проблеми» нин мейдана атылмасы, мцнагишянин кяскинляшмяси, сепаратчылыг мейлляринин эцълянмяси, демократик щярякатын боьулмасы ъящдляри, милли - азадлыг щярякатынын эенишлянмяси, совет империйасынын сцгуту вя Азярбайъан Республикасынын Азадлыг Бяйаннамясинин гябулу вя саир мясяляляр бу дюврцн тарихшцнаслыьында апарыъы йер тутур. Ермянистан-Азярбайъан, Даьлыг Гарабаь мцнагишясинин юйрянилмяси цчцн ян мцщцм йолэюстяриъилярдян бири Цмуммилли лидер Щ.Ялийевин бу проблемин щяллиня даир дяйярли мцддяалары, хариъи юлкяляря сяфяри заманы етдийи мярузяляр, нитг вя чыхышларынын топландыьы китаблар мцщцм ящямиййят кясб едир. Ермяни силащлы дястяляринин азярбайъанлылары гятля йетирмяси, депортасийа вя гачгынлыгла ялагядар фактлар В.Арзуманлы вя Н.Мустафанын «Тарихин гара сящифяляри. Депортасийа. Сойгырым. Гачгынлар» (Бакы, Гартал, 1998) китабында эениш йер алмышды. Тарих
елмляри доктору, профессор Я.Щясяновун «Азярбайъан-АБШ мцнасибятляри (1991-1997-ъи илляр)» (Бакы, Га- нун,1998), «Азярбайъан-АБШ: анлашылмаз мцнасибятлярдян стратежи тяряфдашлыьа доьру (октйабр 1991-август 1997)» (Бакы, Азярбайъан Университети, 1997), «Азярбайъанын хариъи сийасяти: Авропа юлкяляри вя АБШ (1991-1996)» (Бакы, Азярняшр, 1998) адлы китабларында Азярбайъан Республикасы-АБШ мцнасибятляри вя Даьлыг Гарабаь мцнагишясиндя Америка дипломатийасынын мювгейи шярщ едилмишдир. 25
В. Абдуллайевин «Азярбайъан йени дипломатийа мяканында» китабында (Бакы, Азярняшр, 2000) «Даьлыг Гарабаь проблеми» нин щялли уьрунда Азярбайъан Республикасы президенти Илщам Ялийевин фяалиййяти ишыгландырылмышдыр. Бу сащядя Т.Гаффаровун «Азярбайъан тарихи» (1920-1991) (1999), «Азярбайъанын ян йени
Я.Елчибяйин, А.Мансурзадянин китаблары щадисялярин арашдырылмасында истигамятвериъи рола маликдир. Бу дюврдя няшр олунан мятбуат васитяляриндя дя милли-демократик вя милли- азадлыг щярякатынын истигамятляриня даир материаллар дяръ олунмушдур. Азярбайъан тарихинин милли мцстягиллик уьрунда мцбаризя дюврц кими характеризя олунан 1988-1991-ъи ил дюврц иля ялагядар мцраъият едилян мювзулардан бири дя 20 йанвар фаъиясидир. Мювзуйа аид Т.Кючярли, М.Ибращимов, Р.Зейналов, А.Балайев, Т.Ясядуллайев, М.Исмайыл, Н.Щаъыйев вя б. китаблар вя мягаляляр йазмышлар. Бц мювзуйа даир А.Балайевин, Р.Мирзянин, Г.Кянэярлинин, И.Вялийевин вя б. китаблары няшр олунмушдур. Бунларын ичярисиндя Айдын Балайев вя Расим Мирзянин 2000-ъи ил- дя няшр олунан «20 йанвар щадисяляри. Сянядляр, мювгеляр, шярщляр (1990-2000)» адлы китабы фактики материалларын чохлуьу, щадисяляря обйектив гиймят верилмяси бахымында диэярляриндян фярглянир. Азярбайъан ХХЫ ясря гядям гоймушдур. Йени ясрин илк ониллийи тамам олмагдадыр. Бу он илдя Азярбайъан халгы дювлят мцстягиллийини мющкямляндирмяк йолунда юнямли аддымлар атмыш, истяр сийаси, истяр игтисади, истярся дя мяняви сащядя бир сыра наилий йятляр газанмышдыр. Щяйатын айры-айры сащяляриндя ялдя олунан наилиййятляр халгын тарихинин, хцсуси иля милли-азадлыг щярякаты тарихинин йенидян ишлянмясиня имкан йаратмышдыр. Бу сащядя ялдя олунан уьурлар сырасына тарих елмляри доктору, профессор Муса Гасымлынын 2006-ъы илдя Истанбулда няшр олунан «Азярбайъан тцркляринин милли мцъадиля тарихи.1920-1945» монографийасы дахил едилмялидир. Китабда АХЪ-нин сцгуту, Азярбайъанын советляшмя синдян башлайараг 1920-1923-ъц иллярдя
26
Азярбайъанда баш верян щадисяляр, антисовет чыхышлары, «Мцсават», «Иттищад» вя диэяр партийа цзвляриня гаршы щяйата кечирилян террор ямялиййатлары, щябсляр, Азярбайъандан кянара мцщаъирят етмиш шяхслярин Азярбайъанын мцстягиллийи уьрунда мцбаризяси, 1930-ъу ил антисовет цсйанлары, мцщарибя яряфясиндя вя мцщарибя илляриндя Азярбайъан сийаси мцщаъирятинин фяалиййяти архив материаллары ясасында шярщ едилмишдир. Китабда бундан яввял совет дюняминдя Азярбайъан тцркляри щаггында сюйлянилмиш рясми вя гейри-рясми бцтцн фикирляр фактларын дили иля алт-цст едилмишдир. Диггяти чякян одур ки, мцяллиф эизли сянядляри цзя чыхармыш, онлардакы фактлар тядгигата илк дяфя ъялб едилмишдир. Беляликля, эюрцндцйц кими, «ХХ ясрдя Азярбайъанда милли- азадлыг щярякаты» мювзусу эениш олмагла бярабяр, щяртяряфли арашдырмайа ещтийаъ дуйулан проблемлярдян олса да, бу вахтадяк тялябяляр цчцн цмумиляшдирилмиш вясаит щазырланмамышдыр. Али мяктяб тялябяляри цчцн дярслик кими нязярдя тутулмуш «ХХ ясрдя Азярбайъанда милли-азадлыг щярякаты» китабы бу сащядя илк тяшяббцсдцр вя тябии ки, нюгсанлардан хали дейилдир. Ирад вя тяклифляр цчцн яввялъядян миннятдарлыьымызы билдири- рик.
Yüklə 3,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|