Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети
partiyası», «Dəmiryol ittifaqı», «Daşnaksцtyun», «Щnчaq», «Er-
Yüklə 3,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «Мцсават» партийасынын йарадыъылары – М.Яли Рясулзадя Аббасгулу Казымзадя Таьы Наьыйев
- Tцrk ədəmi-mərkəziyyət firqəsi
- 2.4. 1905 - 1911-ъи iллярдя Ъянуби Азябайъанда милли- демократик щярякат
- 2.5. Биринъи дцнйа мцщарибяси яряфясиндя вя илляриндя тцрк вилайятляриндя милли щярякат
|
partiyası», «Dəmiryol ittifaqı», «Daşnaksцtyun», «Щnчaq», «Er-
82
məni sosial-demokrat fəhlə təşkilatı» вя «Hцmmət»” təĢkilatları фяалиййятдя olmuĢdu. Adları qeyd олунан partiyalarla yanaĢı «Kapitala юlцm!»,
mюvcud idi. Цmumiyyətlə, bəhs олунан dюvrdə yaranan və fəaliyyət gюstərən partiyalar, təĢkilatlar və cəmiyyətlər Azərbaycanda nцfuzlu bir siyasi partiyanın meydana gəlməsi цчцn Ģərait yaratмышdı. Belə partiyalardan biri «Mцsavat» partiyası oldu. Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında mцhцm rol oynayan
чilərdən M. Əli Rəsulzadə, Tağı Nağıyev, Abbasqulu Kazimzadə, Kərbalayı Vəli Mikayılzadə və Qulam Rza ġərifzadə
tərəfindən tam gizli təĢkil edilmiĢdi. Onun Zaqafqaziyanın hər yerində, Дağıstanda, Ġranda вя Azərbaycanda йерли təĢkilatları yaradılmıĢdı. «Mцsavat»ın proqram bəyanнaməsi islami mahiyyətdə idi. Həmin proqram səkkiz maddədən ibarət idi. Ən mцhцmlərinə aĢağıdakıları gюstərmək olar: - mцstəqilliyə nail olmuĢ mцsəlman юlkələrinin mцs təqilliyinин qorunmasına, mцstəqilliyini itirmiĢ mцsəlman юlkələrinə mцstəqillik əldə etməkdə kюmək etmək; «Мцсават» партийасынын йарадыъылары – М.Яли Рясулзадя Аббасгулу Казымзадя Таьы Наьыйев
83
- millət və məzhəb fərqi olmadan bцtцn mцsəlman xalqla- rının birləĢdirilməsi; - mцsəlman birliyinə və irəliləyiĢinə yardım edəcək partiyalarla əlaqə saxlamaq; «Mцsavat» partiyasının Ģцarı belə idi: «Tцrkləşmək,
dini, aqrar, fəhlə, maarif məsələlərinə xцsusi fəsillər ayırmıĢ, dюvlət quruculuğu, hər bir muxtar qurumun və vətəndaĢların hцquqları, maliyyə və iqtisadi siyasət, məhkəmə iĢləri haqqında yeridəcəyi siyasи xətt geniĢ izah olunmuĢdu. 1913-cц ildə M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycana qayıdaraq «Mцsavat» a цzv olur və tezliklə onun rəhbərinə чevrilir. 1914-cц ilin oktyabrından mцəyyən vaxtlarda «Ġqbal»” qəzetinin baĢ redaktoru olан М.Я.Рясулзадя 1915-ci ilin oktyabr ayından «Aчıq sюz»” gцndəlik qəzetini nəĢr etməyə baĢlaйır. Fevral burjua inqilabından sonra «Mцsavat» aчıq fəaliyyətə keчiр. Rusiyada monarxiya цsul-idarəsi devrildikdən az sonra Gəncədə Nəsib bəy Yusifbəylinin rəhbərliyi altında tцrk federalist partiyası olan «Tцrk ədəmi-mərkəziyyət firqəsi”» йарадылыр. Bu partiya bir nюv «Difai”» нin davamı idi. Əgər 1905- ci ildə onlar Rusiyanı federativ Ģəkildə qurmaq və Zaqafqaziyaйа muxtariyyat verilməsini дцшцнцрдцлярся, 1917-ci ildə Azərbaycana muxtariyyat verilməsini тяляб едирдиляр. 1917-ci ilin iyun айынын ikinci yarısında «Mцsəlman demokratik «Mцsavat» partiyası ilə «Tцrk ədəmi-mərkəziyyət firqəsi» «Mцsavat» adı altında birləĢdi. Onun Ģюbələri nəinki Azərbaycanda, həmчinin HəĢtərxan, Stavrоpol, Moskva, Kiyev, Xarkov, Tiflis, Ġrəvan, DaĢkənd, AĢqabad, Təbriz, RəĢt və Ġstanbulda da təĢkil edildi. 1917-ci ilin oktyabrın 26-da «Ġsmaиliyə» binasında «Mцsa- vat» ın birinci qurultayı keчirildi вя Oktyabrın 30-dək davam etdi. Həmin ilin sentyabr-oktyabr aylarında bir neчə nюmrəsi чıxan həftəlik ictimai-siyasi «Mцsavat» qəzeti qurуltaya hazırlığı və onun gediĢini iĢıqlandırмышdı.
84
ADR-nın yaranmasında «Mцsavat»” partiyası həlledici rol oynamıĢdı.
XIX əsrin əvvəllərində ġimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən iĢ- ğal olunduqdan sonra Azərbay- canın cənub torpaqları Ġranın hakimiyyəti altına dцĢdц. Ġrana qatıldıqdan sonra юlkənin 4 əya- lətindən birini təĢkil edən Azərbaycan əyalətiнин ərazisinə ilk vaxtlarda cənubda Həmədan, cənubi ġərqdə Zənъan və Qəzvin mahalları daxil idi. Sonralar inzibati sərhədlər daraldıldı. 1906- cı ildə qəbul olunmuĢ seчki nizamnaməsində bu əyalətə Təbriz, Urmiya, Xoy, Deyləmqaн, Maku, Marağa, Binab, Miyandoab, Sovucbulaq, Dehxarqan, Mərənd, Əhər, Ərdəbil, MeĢkin, Astara, Xalxal, Sərab, Miyanə və Sainqala mahalları daxil edilmiĢdi. Son inzibati bюlgцyə gюrə (1984) Cənubi Azərbaycan adlandırdığımız əraziyə 142.350,7 kv.km sahəni tutan (юlkə ərazisiнин 9 %-и) ġərqi Azərbaycan (mərkəzi Təbriz), Qərbi Azərbaycan (Urmiya) və Zəncan (Zəncan) ostanları daxildir. ХХ ясрин яввялляриндя аzərbaycanlılar юlkədə farslardan sonra sayca ikinci yerdə dururdu. Cənubi Azərbaycanda 2 milyona qədər azərbaycanlı yaĢayırdı. Onlardan 1 milyonu kənd əhalisi, 0,5 miyonu Ģəhər, 0,5 miyonu isə kючəri idi. Hazırda Ġranda azərbaycanlıların sayı təxminən 30 milyondan чoxdur. Bu əhalinin, 30-35%-ni təĢkil edir. Cənubi Azərbaycanda demokratik fikrin yayılmasına, milli Ģцurun oyanmasına вə milli-azadlıq mцbarizəsinin yцksəлməsinə 1904-cц il dekabrın 13-də Bakı və onun Balaxanı, Sabunчu, Bibiheybət rayonlarında baĢlanan və dekabrın 31-də qələbə ilə nəticələnən fəhlə tətilləri, həmчinin Rusiyada baĢ verən 1905-1907-ci il hadisələri də gцclц təsir etdi. «MəĢrutə inqilabı»” ərəfəsində və gediĢində Ġranın baĢqa rayonlarına nisbətən Cənubi Azərbaycanda sosial vəziyyət daha gərgin idi. Xalq ədalətli quрuluĢ yaradılmasını tələb edirdi. 2.4. 1905 - 1911-ъи iллярдя Ъянуби Азябайъанда милли- демократик щярякат 85
Сяттархан Hərəkatın hərəkətverici qцvvələrini sənətkarlar, yenicə meydana gələn fəhlələr, tacirlər, alverчi təbəqələri, xırda ruhanilər və kəndlilərin qabaqcıl dəstələri təĢkil edirdi. 1906-cı il avqustun 5-də Ģahın Кonstitusiya verilməsi barədə fərmanının elan olunması, 1906-cı il sentyabrın 9-da məclisə seчkilər keчirilməsi haqqında Əsasnamə imzalanması kцtlələri bir az da ruhlandırdı. Sentyabrın 20-də mцsbət cavab alan Təbriz цsyanчıları siyasi mərkəzlər yaratmağa baĢladıлar. Artıq 1906-cı ilin noyabr-dekabr aylarında «Azərbaycan əyalət əncuməni»” adlanan təĢkilatlar əksər əyalətlərdə yaradılmıĢdı. 1906-cı il oktyabr ayının 20-dən noyabrın 5-ə kimi Azərbaycanda keчirilən seчkilərdə qələbə qazanmıĢ Azərbaycan nцmayəndələri 1907-ci ilin fevral ayının 8-də Tehrana gəldilər və əyalət əncuməninin saрaйa verdiyi tələblərin məclisdə mцzaki- rəsinə və həyata keчirilməsinə razılıq aldılar. Həmчinin, «Konstitusiyaya əlavələr» ”in qəbul edilməsini tələb etdilər. 1907-ci ilин oktyabrında Ģah tərəfindən məhdud burjua azadlıqlarını nəzərdə tutan «Konstitusiyaya əlavələr»” qəbul edildi. Bu sənəd inqilab cərgəsinin sinfi qцvvələrinin təbəqələĢməsini sцrətləndirdi. Ġrtica xalqa qarĢı hцcuma hazırlaĢmağa baĢladı. Юlkədə xцsusi irtica qцvvələri («Fetovvat» «Səadət», «Ġsлаmiyyə») təĢkil edildi. 1908-ci il iyun ayının 23-də hюkumət чevriliĢi keчirildi. Xalq dюyцĢə hazırlığa baĢladı. Mərkəz Tehrandaн Təbrizə kючdц. Ġrticaчılar Əmirxiz məhəlləsi istisna olmaqla Təbrizin ġimali-ġərq hissəsini tutdular. Bu məhəlləni Səttarxanın dəstəsi, Xiyabani məhəlləsini isə Bağırxanın dəstəsi mцdafiə edirdi. Təbrizin mцqaviməti irticanı narahat етдийиндян 1908-ci ilin avqustunda buraya 40 minlik qцvvə gюndərildi. Sentyabrın 25-də Təbriz цzərinə iki gцnlцk hцcum baĢladı. Lakin irtica qцvvələri heч nə edə bilmədilər və oкtyabrın 12-də Ģəhəri tərk
86
Баьырхан etdilər. Сяттархан юз силащдашлары Баьырхан, Щцсейнхан Баьбан, «эизли мяркяз» ин башчылары Яли Мцсйю, Щаъы Яли Давафуруш вя б. Тещранын мцдафиясини тяшкил етдиляр. 1909-cu ilin fevralına qədər Cənubi Azərbaycanın bцтцn qərb vilayətləri (Makudan baĢqa) inqilabчıların əlinə keчdi. Ancaq Məщяmmədəli Ģah qцvvələri topladı. 1909-cu ilin yanvarın axırlarında Təbрiз Ģəhəri yenidən mцhasirəyə alındı, fevral-mart aylarında Təbriz цzərinə əksinqilabi hцcum baĢladı, lakin uğur qazanылmadı. Aprelin 14-də Marağa Ģəhərinin qubernatoru olmuĢ Səməd xanın qoĢunları Təbrizə hцcum etdilər. Чar Rusiyası xarici konsulluqları və təbəqələri mцdafiə etmək və ərzaq daĢınması bəhanəsi ilə 1909-cu ilin aprelin 29-da юz qoĢunlarını Təbrizə yeritdi. Bununla da Təbriz цsyanı yatırıldı. Təbriz цsyanı RəĢt və Ġsfahanda цsyanların uğurla baĢa чatmasına, цsyanчıların Tehrana yцrцĢцnə, eyni zamanda Məhəmmədəli Ģahın hюkmranlığının devrilməsinə (16 iyul 1909) və Кonstitusiyanın bərpasına səbəb oldu. Fədailəri tərkisilah etmək məqsədilə rəsmi dairələr tərəfindən Сяттархан və Bağırxan 1909-ci il martın 11-də Tehrana dəvət olundular. Тяркисилащ щаггында фядаи башчылары иля ялдя олунмуш разылыьа бахмайараг, Атабяк паркында Сяттархан вя онун ятрафындакы мц- ъащидляря вя онлара гошуланлара basqın edildi. Сяттархан Йепрем адлы ермяни тяряфиндян йараланды. Мцъащидлярдян 18 nəfər həlak oldu, 40 nəfər yaralandı. Səttarxan və Bağırxana qayıtmağa icazə verilmədi. Bu xəyanət xalqı hiddətləndirся дя, чар гошунлары Cənubi Azər- baycanda əhalinin fəal чıxıĢına imkan vermədi. Декабрын 28-дя Təbriz fədailərinin mцqaviməti qırıldı. Ġrtica hцcuma keчdi. Сяттарханы йаралайан Йепрем ким иди?. Ясл ады Давид
йолундан сапдыран сахта вя гондарма ингилабчылардан иди. Иран тарихчиси Щ.М.Завош йазыр ки, «… сахта вя гондарма»
87
ингилабчылыг хяттинин … нцмайяндяляри Тещрана щцъцм етмиш вя ону яля кечирдикдян сонра «Мяшрутя рящбярляри» сифяти иля щакимиййятя йийялянмишляр. Щямин вязифялярин бюлцшдцрцлмясиндя Йепрем хана Тещран полис идарясинин башчылыьы дцшмцшдц». Иранда Йепрем ады иля танынан Давид Йантес Ясирбергийан 1868-ъи илдя Эянъянин Барсил кяндиндя анадан олмушду. 1877-ъи илдя 20 няфярлик дястя иля Тцркийяйя эялиб орадакы ермяниляря гошулмаг истяйяркян руслар тяряфиндян тутулмуш вя Сибиря сцрэцн едилмишди. Цч ил сцрэцндя галдыгдан сонра гачараг Йапонийайа кечян Йепрем 1898-ъи илдя Тябризя, орадан Сялмаса эялмишди. Лакин тутулмагдан горхдуьу цчцн Анащид адлы бир ермяни гадыны иля Гарабаьын Аьаьан кяндиня гачмыш вя орада евлянмишляр. Йепрем тезликля «Дашнагсцтйун» партийасына цзв сечилир вя партийанын тапшырыьы иля эащ Гарабаьда, эащ да Тифлисдя олараг тапшырыглары иъра едир вя 1901- ъи илдя Ирана эяляряк Тябриздя йерляшир. Йепрем илк яввял Гязвин-Ряшт йолсалдырма ширкятиндя ишя башлайыр. Лакин ясас мягсяди Иранда «Дашнагсцтйун» партийасынын шюбялярини йаратмаг олдуьундан Тургум адлы бир ермяни иля бирляшяряк кярпичбиширмя сехи алыр вя 1903-1918- ъи иллярдя партийанын шюбялярини йарадыр. Тезликля танынмыш шяхсиййятя чеврилян Йепрем «азадихащлыг» маскасына бцрцняряк Эиланын танынмыш шяхсиййятляри иля - сонралар Атабяк паркында мцъащидляря суи-гясдин тяшкилатчысы, масон Ябдцлщцсейн хан Сярдар Мощи вя Мирзя Кяримхан Ряшти иля таныш олур. «Дашнагсцтйун» партийасынын тапшырыьы иля Янзяли, Ряшт, Гязвин вя Тещранда иш апаран Йепрем дашнагларла бирляшяряк Тещранын Атабяк паркында Сяттарханын дястясиня гаршы фаъия тюрядирляр. Йепрем полис ряиси вязифясиндя оларкян М.Я.Рясулзадянин, Щей- дярхан Ямоьлунун вя Йармящяммяд Эирмашащинин сцрэцня эюндярилмясинин тяшкилатчыларындан бири олур. Сяттархан 1914-ъц ил нойабрын 9-да вяфат етмишди. Бир эцн сонра М.Я.Рясулзадянин «Игбал» гязетиндя «Сяттархан» сярлювщяли мягаля - некрологу дяръ олунмушду. М.Я.Рясулзадя
88
Сяттарханын тарихи ролуну гейд едяряк бурахылмыш сящвляри дя халгдан эизлятмямишди. О йазмышды: «Сон заманлар Сяттархан унудулмушду. Артыг ады диллярдя дастан дейилди. Сяттархан щяр ня гядяр ъисмян инди юлмцшдцся дя, Тябриз мейдани-щцрриййятиндя газандыьы шющрятини 1910-ъу илдя Тещранын Атабяк паркында юлдцрмцшдц». Бюйцк юндяр Атабяк паркында баш верянляря айдынлыг эятиряряк йазырды: «Сяттарханын юз сяйи вя щиммятийля вцъудуна чатышмыш олдуьу мяшрутиййят щюкумяти артан нцфузуну пайидар етмяк истямишди. Бинаян - ялейщ ялляриндя силащ олараг кцчяляри эязян мцъащидлярин тярксилащ едилмясиня гярар вермишди. Эюзлянилмяли иди ки, бу гярары щяр кясдян яввял Сяттархан гябул елясин. Щейщат! Хан Тещран интригачыларынын даминдя (тялясиндя) иди. Щюкумятин бу мяшру тялябиндян бойун гачыртды. Мцъащидляр Атабяк паркына долдулар. Щюкумятя гаршы дурдулар. Нятиъя паркын щцъумла алынмасы вя Сяттарханын да айаьындан йараланмасы кими фяъи бир щала мцнъяр олду. Йараландыьындан сонра юзц иля дюйцшянляря Сяттархан юзцнцн бу сящвиндян мцтяяссир олдуьуну сюйляйирди: -Ах, бу мялунлар башыма няляр эятирдиляр? - дейя интригачылара лянятляр охуйурду». Эюрцндцйц кими, Атабяк паркында баш верян щадисяляр Сяттарханын сящвиндян тюрямиш, нятиъядя мцъащидляр бюйцк иткиляря мяруз галмышлар. Сяттарханы йаралайан Йепремин чиркин щяйатына ися Ябдцлбагихан Чардоли адлы бир шяхсин эцлляси сон гоймушду. О, 1912-ъи ил майын 18-дя Щямядан иля Гор арасында йерляшян Чардоли вилайятинин Шоръа кяндиндя кяндин галасына етдийи щцъумда тцфянэини Йепремя йюнялмишди. Йепремин мейиди май айынын 23-дя Тещрана эятирилмиш вя орада басдырылмышды. 1905-1911-ci illər inqilabının yatırılmasıндан сонра чar Rusiyası və Ġngiltərə Ġranın, o cцmlədən Cənubi Azərbaycanın əsarəti və istismarıны qцvvətləndirdи. Сяттархан щярякатына Шимали Азярбайcанын зийалылары иля йанашы милли буржуазийанын нумайяндяляри дя мадди вя мяняви кюмяк эюстярмишляр. Щаcы Зейналабдин Taьıyev Тещранда вя
89
Тябриздя ачылан мяктяблярин тикинтисиня пулlа йардым еtmиш, китаблар вя дярс лявазиматы эюндярмишди. Кялкяттядя чыхан «Щяблцл- мятин» гязети онун вясаити иля няшр олунур вя Иранда йайылырды. Щаcы Тябриз ингилабынын талейиня дя биэаня галмамышды. Гыса мцддят Бакыда йашайан (ийун 1908-ийул 1909) Иран вятяндашы доктор Рящимзадянин кюмяйи иля Тябризя бир милйон 200 мин манатлыг силащ эюндярмишди. Чар Русийасынын рясми сянядляриндя Щаcы Зейналабдин Таьыйевдян башга милли бурjуазийанын диэяр нцмайяндяляри Муса Наьыйевин, Муртуза Мухтаровун, щабеля Теймурханшурадан Н.Мцтяллибовун да адлары чякилир. Онларын бир гисми Иранын Бакыдакы консулу Mирзя Кярим ханла сых ялагя сахлайырдıлар. Консуллуг Тябриз ингилабчыларына дюйцш
лявазиматы, пул
вя кюнцллцляр эюндярилмясини тяшкил едирди. 1909-cу ил августун 19-да Гафгаз cанишини чар щюкумятинин хариcи ишляр назири Изволскийя эюндярдийi телеграмда йазырды ки,: «Иранын Бакы консулу Мирзя Кярим хан ингилабчылара йардым эюстярир…О, hяля Йелизаветполда консул мцавини вязифяси дашыдыьы заман силащ алмаq, онлары Ирана эюндярмяk ишини тяшкил едирди. Бакыйа консул тяйин едилдикдян сонра даща эениш фяалиййят эюстярир….О силащ сандыглары цзяриндя вя силащ долдурдуьу табутлар цзяриндя беля йазыр: «Бакыда вяфат етмиш мцсялманын Кярбялада мцгяддяс йерлярдя басдырылмаг цчцн cясяди». Мирзя Кярим хан Гафгазын мцхтялиф шящярляриндя олан консул мямурларыны да бу ишя cялб етмяйя чалышыр». Бакыда вя Тифлисдя ингилабчылара хцсуси йардым комиtяляри тяшкил олунмушду. Бакы йардым комитясиня М.Язизбəйов вя Мещмандаров дахил идиляр. Тифлис комитясиня ися Н.Няриманов башчылыг едирди. Онларын фяал кюмяйи иля Тябризя хейли силащ вя пул эюндярилмишди. 1909-cу илдя Воронтсов-Дашковун Столипиня вердийи мялумат эюстярир ки, чар щюкумяти бцтцн бунлары наращатлыгла гаршылайырды. Бу сябябдян дя, Бакы губернаторунун сентйабрын 27-дя шящяр полис идарясиня вердийi ямрдя дейилирди: Сон вахтлар Русийадан Азярбайъана (Cянуби Азярбайcана) гачаг силащ апарылмасы хейли артмышдыр. Туланын щюкумят заводундан кцлли мигдарда тцфянэ, патрон эятириляряк Нижни- 90
Новгород йармаркасында эизли саtылыр, гачаг тиъарят малы кими Волга чайы иля Щяштярхана, орадан да, дяниз васитясиля Бакыйа эятирилир. Силащ Бакыдан ики йолла- фургонла Шушайа, орадан Cулфайа вя Тябризя апарылыр. Щяштярхандан эями васитясиля Бакыйа эятирилян маллар цзяриндя cидди нязарят гойулмасы сиздян хащиш олунур». Мялумдур ки, нязарятин эцcляндирилмясинин нятиъяси кими Н.Няриманов щябс олунараг Щяштярхана сцрэцн едилди. 1905- ъи ил йанварын 9-да Петроградда баш верян ганлы щадисяляр гыса заманда Руси- йада, чаризмин милли мцстямлякяляриндя, о ъцмлядян Орта Асийада, Газахыстанда, Сибирдя, Волга сащили районларында да ингилаби фыртынанын баш галдырмасына, милли-азадлыг щярякатынын эениш вцсят алмасына сябяб олду. 1905-ъи ил ингилабындан сонра Русийада башланан ингилаби щярякат милли уъгарларын бцтцн бюлэяляриня сирайят етди. Бу бюлэялярин габагъыл зийалылары щцрриййят вя маариф йолуна ъялб олундулар. Бакыда, Дашкянддя, Сямяргянддя, Казанда, Алма- Атада, Щяштярханда, тцрк дцнйасынын диэяр бюлэяляриндя милли вя дини мясяляляря даир китаблар, китабчалар, публисистик йазылар дяръ олунмаьа башлады. Биринъи рус ингилабы Орта Асийада, Газахыстанда, Татарыстанда баш верян ингилаби щяряката, милли вя дини ойаныша тясир етди. Щцрриййят абы-щавасы империйанын сярт ганунларыны хейли йумшалтды, юлкядя сюз, мятбуат азадлыьына зямин йаранмасына сябяб олду. Газах, юзбяк, тцркмян, татар йазычылары вя публисистляри ана дилиндя мятбуат органлары йаратмаьа имкан тапдылар. Чох кечмяди ки, Бакыда «Щяйат», «Фцйцзат», «Тярягги», «Тякамцл», «Иршад», «Игбал» вя диэяр мятбуат органлары няшря башладылар. Дашкянддя 10 адда, Сямяргянддя 5 адда, Алма-Атада 6 адда, Казанда 9 адда мятбуат органлары няшр олунду. Ингилаб щавасы партийаларын, ъямиййятлярин,
91
дярняклярин фяалиййяти цчцн шяраит йаратды. Башга сюзля, ингилаб тцрк халглары арасында милли ойаныша эцълц тякан верди. Дашкянддя, Бухарада, Хивядя, Щяштярханда йерли бяй вя ханларла йанашы, чар цсул-идарясиня гаршы мцбаризя эцълянди. Чар Русийасынын милли мцстямлякяляри олан тцрк вилайятляриндя цч иътимаи-сийаси ъяряйан мювъуд иди: мцртяъе мцщафизякарлар, миллятчи либераллар вя ингилабчы миллятчиляр. Бу цч сийаси ъяряйан цмуми шякилдя Юзбякистан, Тцркмянистан, Газахыстан, Таъикистан вя диэяр турк дилли халгларын иътимаи-сийаси щярякатынын хятлярини мцяййянляшдирир. Мцщафизякарлар башлыъа олараг дин хадимляриндян ибарят иди. Моллалар, сейидляр, цлямаларын бир щиссяси мцтлягиййятя гуллуг едяряк демократик щярякаты боьмаьа чалышырдылар. Милли щяряката мцнасибятдя дин хадимляри иля чаризмин мювгейи мащиййят етибары иля бир-бириндян фярглянмирди. Бцтцн бунларла бярабяр, ислам дининин щяр щансы бир формада тяблиьи чаризмин йерлярдяки дайагларыны лахладырды.
эюстярир, принсипиал мясялялярдя ейни мювгедян чыхыш едирдиляр. Лакин рус либералларынын мювгейиндя империйа иддиалары айдын щисс олун дуьу заман тцрк либераллары иля онлар арасында парчаланма йаранды. Рус либераллары тцрк вилайятляринин мухтариййатыны танымаг истямирдиляр. Сонралар тцрк либераллары тцрк миллятчи партийаларына гошулараг бирэя фяалиййят эюстярмяйя башладылар. Иътимаи-сийаси щярякатын ингилабчы миллятчиляр голуну эянъляр тяшкил едирдиляр. Онлар рус ингилабчылары иля бирликдя чаризми девирмяк уьрунда мцбаризя йолуну тутмушдулар. Эцълц игтисади потенсиала малик Орта Асийа вя Газахыстан буржуазийасы тцрк милли щярякатынын инкишафында мцщцм рол ойна мышды. Газахыстанда «Сящра», «Улфат», «Серке», «Урал», «Сящра щяйаты», Тцркмянистанда «Ашхабадский вестник объявлений», «Тюрк
менская тузесная», «Туркменская ведомост», «Шхабад», вя с. гязетляр няшря башлады. Бу гязет вя журналларын няшриндя буржуазийа фяал иштирак едирди. 92
Юзбякистан, Газахыстан, Тцркмянистан, щямчинин Азяр- байъан буржуазийасы йерли шящяр юзцнцидарясиндя дя фяал иштирак едирди. Чар щакимиййяти христиан олмайанлара мящдудиййят гоймаг цчцн тядбирляр эюрмяйя башламышды. Хцсуси иля 1907-ъи ил 3 ийун чеврилишиндян сонра Столыпинин иртиъачы миллятчи сийасяти иля гейри-христианлара гаршы кяскин мцбаризя апарылмаьа башланды. Казан, Оренбург, Дашкянд, Щяштярхан, Омск, Семипалатински, Петро павловски, Красноводски, Буха ра, Хивя, Сямяргянд, Црэянъ, Ашгабад, Мярв вя башга шящяр думаларында христианлара цстцнлцк верилди, мцсялманларын сайы кяскин дяряъядя азалдылды. Биринъи рус ингилабы тцрк вилайятляриндя милли-демократик фикрин инкишафына тякан верди. 1904-ъц илдя «Мцсялман демократик ъямиййятинин» ясасында РСДФП-нин Бакы, 1905-ъи илдя Дашкянд, Щяштярхан, Сямяргянд, Ашгабад ингилаб комитяляри йарадылды. 1905-1912-ъи иллярдя Газахыстанын 20-дян чох шящяриндя, Волга бойу районларында, Урал мядянляриндя бу ъцр комитяляр тяшкил едилди. Ашгабадда, Сямяргянддя, Казанда, Щяштярханда да бу ъцр тяшкилатлар фяалиййятя башлады. Щ.Байкаранын гейд етдийи кими, Азярбайъандакы «Щцммят» илк тцрк сийаси тяшкилаты олуб Орта Асийанын, Щяштярханын вя щабеля Газахыстанын мцсялман-ислам тяшкилатлары иля ялагя сахламаьа ъящд едирди. Хцсуси иля Иранла, Орта Асийа юлкяляри иля ялагяляр эенишлянирди. «Щцммят» вя «Ашгабад» тяшкилатларынын рящбярлийи вя тяшяббцсц иля Бакыда вя Ашгабадда Иран сосиал-демократ- ларынын «Ядалят» вя «Мцъащид» тяшкилатлары фяалиййят эюстярирди. Бу тяшкилатларын йаранмасында Азярбайъан вя Тцркмя нистан милли-азадлыг щярякатынын габагъыл нцмайяндяляри иштирак едирдиляр. Биринъи рус ингилабы мяьлуб едилдикдян сонра Русийанын бцтцн милли мцстямлякяляриндя, хцсуси иля тцрк дилли мцсялман юлкяляриндя иътимаи щярякат кяскин характер алды, тцрк вилайятляриндя милли мцнагишяляр даща да эцълянди. Рус-йапон мцщарибясиндя Руси йанын биабыръасына мяьлубиййяти, Столыпинин щяйата кечирдийи сийасятин ифласа уьрамасы юлкядя милли мцнагишялярин кяскинляшмясиня сябяб олду. 1907-1910-ъу иллярдя
93
Газахыстанда, Юзбякистанда, Волгабойу районларында синфи мцбаризя, милли-азадлыг щярякаты эениш вцсят алды. 1909-1910-ъу иллярдя Казанда, Щяштярханда, Сямяргянддя, Бухарада, Хивядя, Дашкянддя вя Красноводскидя милли тоггушмалар баш верди. Таъиклярля тцркмянляр, газахларла руслар,
ермянилярля азярбайъанлылар арасында милли зяминдя мцнагишяляр эцълянди. Чаризмин бир чох щалларда мцстямлякялярдя, хцсусян дя тцрк вилайятляриндя йеритдийи милли, дини айры-сечкилик, щядя горхулар силащлы тоггушмалара сябяб олду. Артыг 1912-ъи илин май айында, щямин илин йай вя пайыз айларында Орта Асийанын шящяр вя кяндля- риндя, дямир йол говшагларында 16 тоггушма гейдя алынмышды. 1914-ъц илдя Казанда, 1915-ъи илин йазында Дашкянддя, Красноводскидя, 1916-ъы илдя Орта Асийанын яксяр шящярляриндя милли тоггушмалар баш верди. Биринъи Дцнйа мцщарибясинин башланмасы дцнйанын щяр йе- риндя, о ъцмлядян чаризмин милли мцстямлякяляриндя милли ойаныша тякан верди. Айры-айры империалист дювлятляринин тцрк вилайятляринин милли сярвятляриня малик олмаг мараьы эетдикъя айдын щисс олунмаьа башлады. Алманийа Бакы нефтиня, Инэилтяря, Америка, Тцркийя Гафгаза вя Орта Асийайа, Франсанын Гафгаза вя Гара дяниз бюлэяляриня олан мараьы бу юлкяляр арасында зиддиййятлярин кяскинляшмясиня сябяб оду. Мцщарибядя Русийанын мцттяфиги кими чыхыш едян Инэилтяря Бакы нефтини яля кечирмяйя вя Американын дцнйа базарындакы нцфузунун зяифлядилмясиня ъящд едирди. Мцщарибядя Тцркийянин дя реэионал мягсядляри вар иди. Мцщарибя башланандан цч ай сонра Русийанын Гара дяниздя йерляшян донанмасына щцъум етмякля Османлы дювляти саваша гошулду. Т.Свйатоховскинин гейд етдийи кими, Османлы дювляти мцщарибя башлайаркян ики «идеоложи тямял»и изляйирди. Биринъи тямял панисламизмин эерчякляшмяси уьрунда мцбаризя иди. Она эюря дя, онлар саваша гошуларкян мцщарибянин «бир ъищад олдуьуну елан етмиш вя бцтцн дцнйа мцсялманларыны ъищада гошулмаьа чаьырмышлар». Икинъи тямял ися туранчылыг идейаларынын щяйата кечирилмяси иди.
94
Русийа иля Тцркийя арасында мцщарибя Азярбайъанда, Орта Асийада, гисмян Газахыстанда эцълц якс-сяда доьурду. Мцщарибя тцрк
вилайятляриндя исламчылыг идейаларынын эцълянмясиня тякан верди. Русийа ялейщиня етираз чыхышлары башланды. Бакыда, Ашгабадда, Бухарада йашайан милли буржуазийанын нцмайяндяляри антирус тяблиьаты цчцн вясаит айырдылар. Русийа империализмини ифша едян китаб вя китабчалар, йазылар дяръ олунмаьа башлады. Бу сябябдян дя, Тцркмянис- танда, Юзбякистанда, щабеля Волгабойу районларында бир чох гязетлярин няшри дайандырылды. Беля бир шяраитдя «Дифаи» партийасы цзвляри юз араларында илк мцстягил Гафгаз мцсялман дювляти йаратмаг мясялясини ортайа атдылар. Фятяли хан Хойскинин гардашы оьлу Аслан Хойски 1915-ъи илин февралында эизли шякилдя сярщядди кечяряк Янвяр Пашанын Ярзурумдакы гярарэащына эетди. Бу сяфярин мягсяди Бакы, Йелизаветпол, Иряван губернийалары иля Терек вя Даьыстаны ящатя едяъяк бир республиканын гурулмасы цчцн Османлы дювляти башчыларынын разылыьыны алмаг иди. Янвяр Пашайа тягдим олунан лайищяйя эюря Азярбайъанын Османлы дювляти иля бирляшдирилмясиндян даща чох мцстягил дювлят кими гурулмасы принсипи ясас эютцрцлцрдц. Сарыга- мыш мяьлубиййятиндян сонра Янвяр Паша Аслан Хойскинин тяг- дим етдийи лайищяни гябул етди. Бцнцн явязиндя А.Хойски осман- лылар Ъянуби Азярбайъандан кюмяк алан кими Даьыстан вя Гафгаз мцсялманларыны да айаьа галдырмаьа сюз верди. Данышыг заманы, щямчинин Дашкянддя, Щяштярханда, Волга сащили бойу районларда милли-азадлыг щярякатынын эениш вцсят алдыьы диггятя чатдырылараг Орта Асийа вя Волга бойу мцсялманларынын да бу ишя ъялб олунаъаьы вяд едилди. Лакин мцщарибянин эедиши, юлкядя ящалинин игтисади-сосиал вязиййяти, мцтлягиййятин милли уъгарлара вя хцсуси иля мцсялман юлкяляриня эцълц тязйиги бу мясялянин реаллашмасына имкан вермяди. 1914-1915-ъи иллярдя русларын лаз вя аварлара диван тутмасы, Дашкянддя, Сямяргянддя, Хоъянтдя, Мярвдя, Ашгабадда, Щяштярханда, Красноводскидя, Гуревдя вя Ъяръода тюрядилян милли нифаглар мцсялманлар арасында наразылыьа сябяб олду.
95
Русийа Дювлят Думасындакы чыхышында миллят вякили М.Й.Ъяфяров да ордунун бу щярякятиня эюря щюкумяти эцнащландырды. Думадакы чыхышында о, демишди: «…Бу сийасят Гафгазда, орду щиссяляринин кечдийи йерлярдя, рус олмайан миллятляря гаршы ачыг тящрикчилик шяклиндя юзцнц эюстярир. Мцщарибя эурултусунун архасында йардымсыз, сцлщсевяр мцсялман халгынын башына горхунъ ямялляр эятирил мякдядир. Онларын щяйат вя ямлакы цчцн щеч бир тяминат йохдур. Мцсялман цчцн зцлм, талан вя ъинайят ади эцндялик ишляр олмушдур. Кишилярин елликля сярщяд хариъиня атылмасы, мцдафиясиз галан гадынлара тяъавцз, даьыдылмыш, тярк едилмиш кяндляр, аъ, йалаваъ, йаралы мющтаъ инсанлар-бюлэядяки мцсялманларын вязиййяти белядир». М.Й.Ъяфяровун иттищамедиъи чыхышы, «Иттищади мцслимин» йыьынъаьында едилян чыхышлар, Москвада кечирилян Цмумрусийа мцсялманларынын 900 няфярдян ибарят нцмайяндяляри адындан иряли сцрцлян иттищамлар мцтлягиййяти даща чевик сийасят йеритмяйя тящрик етди. Мцсялманлар ялейщиня Дашкянддя, Сямяргянддя, Бухарада, Хивядя, Црэянъдя, Мярвдя, Щяштярханда вя Ъяръода тяхрибатлар тюрядилди. Азярбайъанда олдуьу кими, Орта Асийада да Тцркийяйя ряьбят бясляйянлярин сайы артмагда иди. Ящали ъябщядян ясир кими эятирилмиш тцрк ясэярляриня йардым етмяйя ъан атырды. Тифлис Губернийа жандарм идарясинин 22 март 1914-ъц ил тарихли мялуматында Гафгаз мцсялманлары арасында Тцркийя
донанмасына ианя топландыьы гейд едилмишди. Мцсялман гадын хейриййя ъямиййятинин цзвц Сона ханым Щаъыйеванын вердийи мялуматдан айдын олур ки, о,Бакыда хястя тцрк ясирляриня кюмяк эюстярмяк барядя еланлары охудугдан сонра «Мцсялман хейриййя ъямиййяти» нин сядри Исмайыл бяй Сяфяр ялийевля бирликдя дяфялярля шящяр хястяханаларында олмуш, хястяляря мцхтялиф йардымлар эюстярмишляр. Тцрк ясирляри Нарэин адасына апарылдыгдан сонра да о, щяфтядя бир дяфя щябс дцшярэясиня эетмиш, ясирляря мадди йардым эюстярмишди. Азярбайъанын, Орта Асийанын, Даьыстанын вя Щяштярханын имканлы шяхсляри юз тцрк гардашларына мадди вя мяняви дястяк олмагла кифайятлянмир,
96
щятта юз щяйатларыны тящлцкя гаршысында гойараг, бюйцк хяръляр щесабына ясирлярин гачырылмасына чалышырдылар. 1915-ъи ил февралын 18 вя 20-дя хястя ясирлярин йерини дяйишмяк ады иля 14 няфяр тцрк ясэяри Орта Асийайа апарылмыш вя орада онлара кюмяклик едилмишди. 1915-ъи илин ийул айында 8 няфяр тцрк забити ясирликдян гачырылмышды. Нарэин адасынын щярби дцшярэясинин коменданты полковник Полторатскинин Бакы шящяри жандарм идаряси ряисинин адына вердийи мялуматда гачырылан тцрк ясэярляринин капитанлар Сцлейл Иззят, Фярагят, Турсун, Шцкрц Шабан бяй, поручик Осман Нцри Абдулла, подпоручик Йусиф Зийа, Щцсейн Щилми, Фикрят Шакир вя Йусиф Ибращим олдуьу айдын олур. Миллиййятъя ермяни олан
А.Б.Акоповун Гафгаз
ъанишинлийиня эюндярдийи мялуматда ясрлярин гачырылмасынын йоллары, бу ишин тяшкилиндя хидмятляри олан мцсялманларын ады вя сойады эюстярилмишди. Онун фикринъя тцрк ясэярляри билярякдян ясир дцшцр, бу йолла рус базаларынын йерини юйрянмяйя чалышырлар. Акопов тцрк ясирляринин гачыраылараг Бакынын «Исмаилийя» мещманханасында йерляшдирилмяси вя бу ишин тяшкили олунмасында бюйцк хидмятляри олан шяхсляр барядя дя мялумат вермишди. Ясирлярин бир щиссяси Пута, Сангачал вя Ялят йахынлыьында сахланылмышды. Бир щиссяси ися Иран фящляляри ады иля Ирана йола салынмышды. Акоповун йаздыьына эюря, Аьабала Гулийев бу ишя хейли вясаит сярф етмиш вя хидмятляриня эюря Тцркийянин «Айпара» ордени иля тялтиф олунмушду. Ящали арасында тцркляря ряьбятин артмасы, ясирляр арасында апарылан ишляр рус сийаси вя щярби даиряляриндя ъидди наращатлыьа сябяб олмушду. Бакыда вя Тифлисдя олдуьу кими, Дашкянддя вя Щяштярханда рус дилиндя няшр олунан йазыларда йерли ящалинин, хцсуси иля тцрк дилли халглар ичярисиндя тцркляря олан ряьбятин мцхтялиф формалары шярщ олунурду. «Гурултай», «Иолдыз», «Безнен тауш» (Наш голос), «Койаш» (Эцняш) вя б. гязетляриндяки йазыларда дюйцш мей данларында русларын ялдя етдикляри гялябяляр, тцрклярин итки вермяляри вя эери чякилмяляри щаггында верилян хябярлярдя кядяр щисс олунурду. Дашкяндин, Сямяргяндин, Црэянъин мясъидляриндя танрынын тцрк халгына гц-
97
ввят вермяси цчцн дуалар охунурду. 1915-ъи илин нойабр айынын яввялляриндя Гафгаз ъанишинлийиня эюндярилмиш мялуматларын бириндя йазылмышды ки, «… Йерли мцсялманларын ящвал рущиййяси даими вя бирбаша олараг тцрк ъябщясиндяки вязиййятля баьлыдыр. Тцркляр щцъум едир, мцсялманларын ящвал рущиййяси щисс олунаъаг дяряъядя йцксялир, эери чякилмя ашаьы дцшцр. Сян демя, истяр йцксяк тябягя, истярся дя ашаьы тябягя олсун, мцсялманларын яксяриййяти тцрклярин тяряфиндядир… Мцсялман мянбяляриня эюря инди онларын диггяти Балкан щадисяляриня йюнялмишдир. Онлар алманларла тцрклярин бирляшяъяйи аны щясрятля эюзляйирляр, чцнки о заман тцркляр юз ъябщяляриндя щцъума кечяъякляр. Тцрклярин уьур газанаъаглары тягдириндя мцсялманларын цсйаны истисна олунмур». Чар щюкумяти, онун йерлярдяки ъанишинляри тцркляря ряьбят бясляйянлярин ъязаландырылмасындан да беля чякинмирди. Бу ишдя ермяни миллятчиляри арасында руслара бюйцк сядагятля хидмят едянляр «фярглянирди». И.Сяркисйан, Ашот Балайан, Тигран Погосийан, Сцрен Налбандийан вя башгалары мцнтязям олараг Азярбайъан, Даьыстан, Щяштярхан, Красноводски вя Орта Асийанын диэяр ири шящярляри иля олан эизли ялагяляр, Тцркийяйя топланан ианяляр, тцрк ясирляриня эюстярилян йардымлар барядя мялуматлар верирдиляр. Мцтлягиййятин йерли мямурлары йерлярдя ахтарышлар апарыр, мясулиййятя ъялб едилмяк цчцн мцхтялиф тяхрибатлар тюрядирдиляр. Бакыда Тцркийя консуллуьуна верилмиш ианянин тяшкил олунмасында хцсуси хидмяти олан К.А.Асланов Щяштярхана сцрэцн олунмушду. Нарэин адасындан тцрк ясир- ляринин гачырылмасында иштирак едян 30-дан чох азярбайъанлы, та- тар, юзбяк, газах ъинайят мясулиййятиня ъялб едилмишди. Тцркийядя мцщаъирятдя олан Я.Щцсейнзадя, Я.Аьайев баш верян щадисялярдян наращат олараг «Эянъ тцркляр» щярякатынын лидерляри иля бирликдя АБШ президенти Вилсона Русийа мцсялманларынын аьыр щяйатындан бящс едян мцраъияти имзаламышлар. Мцщарибя илляриндя Тцркийя дювляти Я.Щцсейнзадяни хцсуси тапшырыгла Бакыйа эюндярмишди. Она «Азярбайъанын йени бир
98
дювлят щалында гурулмасы мясялясини мцзакиря етмяк вя бу барядя мцяййян тядбирляр эюрмяк тапшырылмышды». Мцщарибя Азярбайъанда «Мцсават», Дашкянддя «Шурави Исламийа», Сямяргянддя «Иттифаг», Йеддисуда гырьызларын «Бук- ра», «Шуро и-Улама», Газахыстанда «Алаш», «Иттифаги мцслимин» вя с. тяшкилатларын фяалиййятинин эенишлянмясиня имкан йаратды. Бу партийалар вя тяшкилатлар арасында юз араларында мцхтялиф мясялялярдя фикир айрылыглары олса да, милли-азадлыг щярякатынын бир чох мягамларында бирэя чыхыш едирдиляр. Онлар мцщарибяни ишьал кими гиймятляндирир, онун дярщал дайандырылмасыны тяляб едирдиляр. Биринъи Дцнйа мцщарибяси илляриндя буржуа партийаларынын фяалиййяти ясасян мятбуатда дяръ олунан сийаси публисистик, ядяби- бядии йазыларда юзцнц эюстярирди. 1914-1918-ъи иллярдя Тцркмянис- танда «Чыгири», «Чатма», «Шалаш», «Богатые», «Бедняки», «Ту- марлы», Газахыстанда «Степ», «Айкап», «Улфат», «Серке» «Ка- захыстан», «Ешим галасы», «Уакат», «Шора» вя б. гязетляр дюврцн зиддиййятдляриндян, мцщарибянин тцрк халгларына эятирдийи мин ъцр бялалардан бящс едир, халгы мцтлягиййятин ейбяъяр ганун- ларына, йерли мямурларын юзбашыналыьына гаршы мцбаризяйя чаьырырды. Мцщарибя Русийанын милли уъгарларына, тцркмян аулларына, газахларын шящяр вя кяндляриня аълыг вя фялакят эятирди. Ящалинин ямлакы, мал-гарасы, мадди вясаити мцщарибянин хейриня мцсадиря едилди. 1915-ъи илдя Красноводски гязасында ящалидян 6.872 ат, 12.805 дявя, 1.187.627 манат пул алынмышды. 1916-ъы илдя Тцркмянистанда ярзаьын, сянайе малларынын гиймяти 300 - 400 фаиз артмышды. 1917-ъи илдя Закаспи вилайятиндя кяндлиляринин 15,9 фаизи торпаг сащясини итирмишди. Кяндлилярин мал-гарасы 35,6 фаиз азалмышды. Кяндлиляр торпаьы беъяря билмядийиндян торпаг сащясинин 61 фаизини иъаряйя вермишдиляр. Газах кяндлиляриндян 1915- ъи илдя 20.518 мин пуд, 1916-ъы илдя 14.900 мин пуд, 1917- ъи илдя ися 7.845 мин пуд памбыг алынмышды. Тургай вилайятиндя якин сащяляри 57 мин десйатин азалмышды. Акмолински вилайятляриндя чюряйин гиймяти 3-4 дяфя артмышды.
99
Мцщарибя, апарылан щярби сяфярбярлик фящля синфинин милли тяркибинин дяйишмясиня сябяб олду. Милли тяркибин дяйишмяси иля синфи вя милли мцнасибятлярдя дя дяйишикликляр баш верди. Мцщарибя милли-азадлыг щярякатынын йцксялмясиня тякан верди.
ХВЫЫЫ ясрдя башлайан вя ХЫХ ясрдя баша чатан маарифчилик зямининдя бир сыра юлкялярин щяйатында хейли дяйишикликляр баш верди. Юлкялярарасы тиъарят ялагяляри эенишлянди. Бу бахымдан Ос- манлы империйасынын чохмиллятли иътимаи гурулушу, мювъуд тялябляря ъаваб вермяйян сийаси-интеллектуал сявиййяси бящс олунан дюврдя Гярбин йцксялян гцввяляри гашысында эерилямякдя иди. Вязиййятдян чыхыш йолуну ахтаран зийалылар дяйишикликлярин васиб олдуьуну щисс едирдиляр. Беляликля, ХХ ясрин яввялляриндя Тцркийянин сийаси щяйатына истигамят веряcяк йени бир зийалы нясли ортайа чыхырды. Бунлар «конститусийалы» реjим гурмаг истяйян кичик рцтбяли забитляр, эянcляр, щярби-мцлки бцрократлар идиляр. Османлы cямиййятиндя fормалашан фикирляр мцхалиф групларын йаранмасына шяраит йаратды. Онларын йаратдыглары илк бирлик «Фядаиляр», илк сийаси тяшкилат ися «Османлылар» cямиййяти олду. 1865-cи илдя йаранан «Османлыlар» ъямиййятинин 6 няфяр цз- вцндян бири дя Намиг Камал иди. Йени cямиййятдян хябяр тутан щюкумят ъямиййятин лидерлярини - Намиг Камал, Ябцлзийа Тефик, Зийа Раша вя Яли Суфвини щябс едяряк Истанбулдан кянара сцрэцн етдиляр. Бу заман яввялярдя ялагядя олдуглары Мисир валиси Ибра- щим пашанын оьулларындан бири Фазил Мустафа pаша мцхалифятчиляри Парися дявят етди. Юлкядян кянарда йашайан мцхалифятчиляр 1867- cи илдя юзляриня «Эянc тцркляр» адыны вердиляr вя няĢр етдирдикляри гязетлярля мцбаризяни давам етдирмяйя башладылар. 1873-cц илдя «Эянc тцркляр» ин бир гисми яфв едилди, бир гисми ися мцхтялиф йолларла Истанбула гайытдылар. 1876-cы ил майын 12-дя йениликчи османлы бцрократийасынын танынмыш хадимляри Мидщят Паша Мяcлиси-Вцкялайа, Мцтярcим Рцшди паша ися Баш вязирлийи эятирилди. Майын 30-да Sултан Ябдцлязиз тахтдан салынды вя В Мурад тахта чыхды. Yüklə 3,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|