Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

3.2. Русийада  Октйабр  

чеврилиши вя Азярбайъан 

 

113 

чıxardılar.  Noyabrın  15-də  Zaqafqaziya  komitəsi  yaradıldı. 

Onun  tərkibinə  Gцrcцstandaн  J.Terkopu  (sədr)  və  A.Чxenэeli, 

Azərbaycandan 

F.Xoyski, 

M.Cəfərov, 

X.Məlikaslanov, 

ermənilərdən  T.Ter-Гazariyan,  X.Korçokiyan,  A.Aqağan,  sağ 

eserlərdən  D.Dolski  və  b.  daxil  oldular.  Rusiya  tərəfindən 

təhlцkəni nəzərə alan Zaqafqaziya komissarlığı ittifaq bağlamaq 

мягсядиля  ġimali  Qazqazdaкы  ağ  qvardiyaчı  hərəkatının 

rəhbərliyi иля əlaqə yaratdı. 

1917-ci  ilin  noyabrın  26-da  bцtцn  Cənubi  Qafqazda 

olduğu  kimi,  Azərbaycanda  da  Mцəssislər  Məclisinə  seчkilər 

keчirildi.  Seчkilərin  nəticələri  əhalinin  əhval-ruhiyyəsinə  uyğun 

idi.  Милли  Мяълися  сечкилярдя  меншевикляр  -  661.934,  Мцсават  - 

615.816, дашнаг - 558.400, мцсялман сосиалистляр блоку - 159.700, 

есерляр - 117.522, болшевикляр - 95.581, Щцмят - 84.748, Иттищад - 

66.504 сяс алдылар. 

Noyabrın  28-də  Tiflisдə  Qafqaz,  Cənubi  Rusiya  və 

Ukrayna 

AntibolĢevik 

Qцvvələrinin 

Щərəkatı 

Birliyi 

yaradılmasına  aid  mцĢavirə  keчirildi.  Dekabrın  6-da 

Zaqafqaziya  komitəsinin  iclasında  Bakıda  və  Dağıstanda 

vəziyyət  mцzakirə  edilərək  bolĢeviklərə  qarĢı  qəti  tədbirlər 

gюrцlməsi barədə qərar qəbul edildi. 

1917-ci ilin dekabrın 5-də Zaqafqaziya komissarlığı Ərzin-

canda barıĢıq haqqında saziĢ imzaladı. 

БolĢeviklərлə 

mцsavatчılar 

arasında 

mцnasibətlərin 

gərginləĢдийи  Ģəraitdə  -  1917-ci  ilin  dekabr  айынын  12-13-də 

dəyiĢilmiĢ seчki qaydası əsasında Bakı Sovetinə seчkilər keчirildi. 

BolĢeviklər  51  səs,  mцsavatчılar  21  səs  aldılar.  41  səs  almıĢ 

daĢnaklar,  38  səs  almıĢ  sol  eserlər  və  28  səs  almıĢ  sağ  eserlər 

mцsavatчılardan irəli keчdilər. Nəticədə, yeni icrayə komitəsinə 

6 nəfər bolĢevik, 5 nəfər daĢnak, 4 няфяр sol eser, 3 няфяр sağ eser, 

2 няфяр mцsavat nцmayəndəsi daxil oldu. 

1917-ci  il  dekabrın  18-də  V.Lenin  -  S.ġaumyanı 

Zaqafqaziya  iĢləri  цzrə  komissar  təyin  etdi.  Чaparidze  isə  Bakı 

 

114 

Sovetinin  sədri  oldu.  Беля  шяраитдя  mцsavatчılar  юz  fəaliyyət 

mərkəzlərini Bakıdan Gəncəyə kючцrdцlər. 

 

Dцnya  xalqları  iчərisində  юz  nəfsləri  ilə 

seчilən,  gюzц  doymayan  ermənilərin 

iĢtəhası  həmiĢə  bюyцk  olmuĢ,  yaranmıĢ 

tarixi  Ģəraitdən  istifadə  etməyə  səy  gюstərmiĢlər.  F.Kərimzadə 

«Gцney  uğrunda  mцbarizə  (1917-1921)»”  kitabında  yazırdı  ki, 

bцtцn ermənilərin katalikosu V Kevorq 1914-cц il avqustun 5-də 

Qafqaz caniĢiниnə məktub gюndərərək ondan erməni məsələsini 

yaddan  чıxarmamağı  xahiĢ  etmiĢdi.  Чar  II  Nikolay  isə 

bildirmiĢdir ki, erməniləri ən parlaq gələcək gюzləyir. 

Rusiya  imperatoru  1914-cц  il  noyabrın  21-də  Fransanın 

Rusiyadakı  səfiri  M.Polsoloqla  gюrцĢцndə  erməni  məsələləsini 

nəzərə  alacağını,  onlar  цчцn  mцstəqil  dюvlət  yaradacağını 

bildirmiĢdi. 

II  Nikolay  1914-cц  ilин  noyabrында  Tiflisdə  olarkən 

daĢnaqlardan  S.Artunyan  və  A.Xatisiyanın  baĢчılıq  etdiyi 

nцmayəndə  heyəti  onun  qəbulunda  olmuĢ  вя  «Tцrkiyə 

Almaniyanın  kюməyi  ilə  Rusiyaya  əl  qaldırmağa  cəsarət  etdiyi 

indiki  vaxtda  ermənilərин  bir  nəfər  kimi  ayağa  qalxдыгларыны  və 

həyatlarını,  əmlaklarını  bюyцk  taxt-tacın  yolunda  qurban 

verməyə hazır олугларыны» билдирмишляр. 

A.Xatisyan  «Ermənistan  ermənilər  цчцndцr»  шцарыны  иряли 

сцрмцшдц.  Bu  Ģцarı  həyata  keчirmək  цчцn  onun  baĢчыlığı  ilə 

«Erməni milli bцrosu» yaradılmıĢ, «кюnцlлцlər» adlanan дястяляр 

тяшкил едилмишди. 1914-cц ilin sonunda «кюнцллцляр»ин sayı 3 minə 

чatmıĢdı.  Bu  dəstələrin  təĢkilində  Andrоnik  Ozonsiyan 

(Ozanyan) mцhцm rol oynamıĢdı. 

Чoxsaylı  bəd  əməllərin  sahibi  olan  Andronik  1865-ci  ildə 

Tцrkiyənin  ġonin-Qarahasar  Ģəhərində  anadan  olmuĢdu. 

Gəncliyində  erməni  quldur  dəstələrinə  qoĢulараг  dinc  tцrk 

əhalisinə  basqınlar  едян  Андроник  1895-ci  ildə  Sevastоpola 

эетмиш,  бир  мцддят  орада  fəhlə  iĢləmiĢ,  sonрa  Tiflisə  эялмишди. 

3.3. 1918-ci ilin мart 

hadisələri вя онун 

нятиъяляри 

 

115 

Тифлисдя  йашайаркян  «DaĢnaгsцтyun»  partiyasına  daxil  олан 

Андроник  Birinci  Dцnya  mцharibəsi  baĢlanan  kimi  Ġrəvan 

quberniyasında  erməni  kюnцllц  dəstələri  təĢkil  edərək 

Tцrkiyənin цzərinə hцcum etmiĢdi. 1914 -1915-ci illərdə Cənubi 

Azərbaycanın  Dilman  və  Səlmas  əyalətlərində  azərbaycanlılara 

qarĢı  soyqыrımы  tюrədərək  oradan  Tцrkiyə  ərazisinə  keчян  Анд-

роник Anadoluda да tцrklərə qarĢı soyqыrımы təĢkil etmiĢdi. 

1918-ci  ilin  payızında  tцrk  ordusunun  Bakını  xilas 

etməsindən sonra general Andronik Ġran ərazisinə keчmiĢ, 1920-

ci  ildə  oradan  Bolqаrıstana,  sonra  isə  ABġ-dakı  erməni 

icmasının dəvəti ilə Kaliforniya Ģtatına getmiĢdi. 

Ermənilərin  xislətini  yaxĢı  bilən  rus  siyasətчiləri  erməni 

dəstələrinin  yaradılmasından,  onların  torpaq  iddialarından 

narahat  olmuĢlar.  1915-ci  ilin  aprelin  5  -  də  general  Yudeniч 

Qafqaz  caniĢininə  yazırdı  ки,  еrmənilərin  iĢğal  etdikləri 

torpaqları  mцharibədən  sonra  онлардан  geri  almaq  və  ya 

tutulanların  onlara  məxsus  olmadığını  sцbuta  yetirmək  чətin 

olacaqdır. 

1917-ci  ilin  fevral  inqilabından  sonra  imperiyanın 

hцdudlarında  йаранан  ikihakimiyyətlilik  вя  hərcməрclikдян 

istifadə  edən  ermənilər  millətlərin  юэ  mцqəddəratıны  тяйин  етмя 

hцququ  ады  altında  Tцrkiyənin,  onun  vilayətlərinin,  ġimali  və 

Cənubi  Azərbaycanın  bəzi  ərazilərinin  hesabına  «Bюyцk 

Ermənistan”»  yaradılması  iĢinə  giriĢdilər.  Мilli  azlıqların 

hцquqlarına  dair  онларын  tələbləri  tezliklə  ġimali  Azərbaycanın 

Naxчıvan, Zəngəzur, Qarabağ bюlgələrinə qarĢı ərazi iddialarına 

gətirib чıxardı. 

Tarixi  hцquqları  ilə  yanaĢı  «етнографиг  щцгуг»  дан  дям 

вуран  ермянилярин  Нахчыван,  щабеля  Зянэязур  мащалына 

иддиаларынын щеч бир ясасы йох иди. Парис сцлщ конфрансына тягдим 

едилян «Азярбайъан ящалисинин етник тяркиби щаггында» китабчада 

вя  енсиклопедик  сорьуларда  эюстярилир  ки,  Нахчыван  гязасында 

азярбайъанлылар  54,5  фаиз,  ермяниляр  45,5  фаиз  ,  Зянэязурда 

мцвафиг олараг 52 вя 46, Шярур-Дяряляздя 72 вя 27, Ордубадда 

 

116 

90,2  вя  9,8  фаиз  иди.  Йахуд  ,  1914-ъц  ил  мялуматына  эюря 

Зянэязур  гязасында  азярбайъанлылар  52  фаиз,  bашга  сюзля, 

азяbайъанлылар  10.031  тцстц,  ермяниляр  ися  9.400  тцстц  тяшкил 

edirdi. 

Артыг  1917-ъи  илдя  кечирилян  топлантыларда  ермянилярин 

эцръцляр  вя  азярбайъанлылара  гаршы  ярази  иддиасы  ачыг  сяслянмяйя 

башлады.  Онлар  Тифлисдяки  кяндли  гурултайында  елатлар  щаггында 

мясяля  галдырдылар,  Гафгазын  инзибати  яразисинин  йенидян 

бюлцнмяси  тяклифи  иля  чыхыш  етдиляр.  Йелизаветпол  губернийасы 

щесабына  Гарабаь  вя  Зянэязурун  да  гатылдыьы  Ганзаг 

губернийасы йарадылмасыны ортайа атдылар. 

1917-  ъи  илин  пайызында  Тифлисдя  кечирилян  «Цмуммилли 

ермяни 

конфрансы» 

ндан 

сонра 

ермяни-азярбайъанлы 

мцнасибятляри  хейли  кяскинляшди.  Болшевиклярин  миллятлярин  щцгуг 

бярабярлийиня  даир  алдадыъы  сийасяти,  В.И.Ленинин  С.Шаумйаны 

Гафгаза фювгяладя комиссар тяйин етмяси иля ермяни планларынын 

реаллашмасына шяраит йаранды. 

Ермяниляр ялдя олунмуш сазишя ямял етмяйяряк Азярбайъан 

торпагларында  террор  вя  зоракылыглара  башладылар.  1917-ъи  илин 

сону,  1918-ъи  илин  мартынадяк  ермяниляр  тяряфиндян  Иряван 

губернийасында 197 кянд талан  едилди. Зянэязур гязасында 109, 

Гарабаьда  157  кянд  гисмян  даьыдылды.  Цмумиликдя, 

Азярбайъанда 60 йашайыш мяскяни тамамиля мящв едилмиш, 388-и 

гисмян зяряр чякмиш, 5.140 тясяррцфат виран гойулмушду. 

Тцрк ордусунун сирлярини инэилис кяшфиййатына сатдыьына эюря 

гулаьы  кясилян,  сонра  Ирявана  гачан  Андроник  ермяниляри  башына 

топлайараг Азярбайъан кяндляриня басгын едир, инсанлары гятля йе-

тирирди. Андроникин дястяси онlаръа Азярбайъан кяндини мящв ет-

мишди.  50-100  адамы  бир  хяндяйя  долдурараг  дири-дири 

басдырырдылар. Охчц шящяриндяки мясъиддя 150 няфяри сцнэц иля гятля 

йетирмишдиляр. 

Азярбайъанлылара  гаршы  nюvbəti  мягсядйюнлц  сойгырымы 

1918-ъи илин 30-31 март вя апрелин 1-дя tюrədildi. Узун илляр бойу 

вятяндаш  мцщарибяси  кими  гийямтляндирилян  март  щадисяляри  щям 

дя ермянипяряст Бакы советинин сону олду. 

 

117 

Бакы март щадисяляри эцнляриндя. 1918-ъи ил. 

Мялум олдуьу кими, 1918-ъи илин яввялляриндя Бакы иля Тифлис 

арасында  дямир  йолунун  гапанмасы  нятиъясиндя  Гафгаз 

ъябщясиня йолланан Гярб вя Иран ъябщясиндян эялян бир нечя мин 

силащлы  ермяни  ясэярляри  Бакыйа  топлашмышды.  Бу  вахт  дашнаг 

партийасынын  да  Бакыда  миня  йахын  силащлы  aдамы  вар  иди. 

«Мцсават» ын ися силащы олмадыьына эюря Бакы вя ятраф кяндлярин 

ящалиси  силащсыз  галмышды.  Цстялик  Щ.З.Таьыйевин  милли  орду 

гуруъулуьунда  иштиракы  заманы  шящид  олмуш  оьлу  Мящяммяд 

Таьыйевин  ъяназясини  Лянкярандан  Бакыйа  эятирян  «Евелина» 

эямиси  иля  Бакыйа  эялмиш  18  няфяр  Азярбайъан  милли  орду 

щярбичиляри  болшевик-дашнаг  ордусу  тяряфиндян  зоракылыгла 

тярксилащ  едилди.  Бакы  советинин  бу  аддымы  бир  даща  эюстярди  ки, 

онлар  силащлы  мцнагишя  цчцн  бящаня  ахтарырлар.  M.Ə.Rəsulzadə 

bu  mцnasibətlə  yazırdı  ki,  «Mart  hadisələrində”  «Mцsavat”»ı 

gцnahlandırırlar.  Bu  əsassızdır.  Mцharibə  elan  etmək  цчцn  heч 

olmasa fiziki qцvvə olmalıdır. Bu isə yox idi. BaĢqaları deyirlər 

ki,  mart  hadisələrinə  səbəb  Azərbaycanın  muxtariyyat  istəməsi 

idi.  Bu  aзca  həqiqətə  uyğundur.  Doğrudur,  əgər  biz  azadlığın 

baĢını  dцĢmənlə-

rimiz  qarĢısında 

əysəydik, bəlkə də 

bu 

hadisələr 

olmazdı.  Ancaq 

biz 

bunu 

edə 

bilməz  dik  Бизим 

дцш-  мянlərimiz 

deyir  lər  ki,  mux-

tariyyat bəzi Ģəxs-

lərin  Ģəxsi  marağı 

цчцn 

idi, 

Azərbaycan  xal-

qının istəyi deyildi. Ancaq onlar bilir lər ki, xalq «Mцsa vat”»ın 

arxasınca gedir”». 

 

 

118 

Дашнаг  партийасы  вя  ермяни  Милли  шурасы  юз  мянфур 

сийасятини  щяйата  кечирмяк  цчцн  мягам  эюзляйирди.  1918-ъи  илин 

мартын 29-да Лянкярана эетмяк истяйян пароходун сахланмасы 

вя тярксилащ едилмяси милли гырьын цчцн бящаня олду. 

Мартын  30-да  шящярин  мцхтялиф  районларында  кортябии 

митингляр башлады. Гызыл Орду дястяляринин провакасийа характерли 

эцллябораны  Бакы  Коммунасынын  болшевик-дашнаг  рящбярлийиня 

имкан  верди  ки,  азярбайъанлы  ящалийя  гаршы  щцъума  башласынлар. 

1918-ъи  илин  мартын  30-31-дя  бящанядян  истифадя  едяряк  ермяни 

дястяляри  азярбай  ъанлыларын

 

йашадыьы  кварталлара  щцъума 

кечдиляр. Гызыл Орду гярярэащынын ряиси С.Аветисйан, дястя рящбяри 

Амазасп  вя  Козарев  азярбайъанлылара  хцсуси  иля  шиддятли  диван 

тутдулар. Мартын 31-дя атяш хцсусиля эениш вцсят алды. Дюйцшлярин 

ян  ганлы  нюгтяси  Гоша  Гала  гапысы  вя  Исмаилийя  биналары  ятрафы 

олду.  Ермяниляр  Бакынын  ъянуб  кяндляриня  дя  щцъум  етдиляр, 

лакин  онлар  эери  отурдулараг  Мярдякан,  Бцлбцля,  Биня  вя  Гала 

кяндляриня  бурахылмадылар.  30  миндян  чох  ящали  юлдцрцлдц. 

Сонралар  Шаумйан  бойнуна  алмышды  kи,  вятяндаш  мцщарибяси 

нятиъясиндя мцсялман ящалиси зяряр чякмишди. 

Азярбайъанлыларын кцтляви шякилдя юлдцрцлмяси ятраф бюлэяляр-

дя дя баш вермишди. Губайа Амазаспын рящбярлийи алтында бюйцк 

гошун  щиссяляри  йолланмышды.  Онлар  шящяря  дахил  олараг  2.000  киши 

вя гадыны, ушаьы юлдцрмцшдцляр. О, губалылар гаршысында чыхыш едя-

ряк демишди:  «Мян ермяни халгынын гящряманыйам. Мян бурайа 

ъяза  дястяляри  иля  эялмишям  ки,  ики  щяфтя  бундан  габаг  бурада 

юлдцрцлян  ермянилярин  гисасыны  алым.  Мян  бура  гайда-ганун 

йаратмаг вя совет щаки миййятини гурмаг цчцн эялмямишям. Мян 

Хязяр дянизинин сащил ляриндян Шащдаьына гядяр бцтцн мцсялман-

лары мящв етмяк, онларын йашайыш йерлярини йерля йексан етмяк ямри 

иля эялмишям». 

Amazaсpın dəstəsi Ģəhərdə oğurluqla da məĢğul olmuĢdu. 

Təxminən  4  milyon  manat  pul,  4,5  milyon  manatlıq  qızıl 

яшйалары,  

2,5 milyon manatlıq mцxtəlif mallar qarət edilmiĢdi. ġaumyanın 

həbsi  zamanı  onun  binasından  80  milyon  manat  pul  və  qızıl 

 

119 

Март сойгырымы. 1918 - ъи ил. 

Ģeylər tapılmıĢdı. Сюзсцз ки, bunlarын ичярисиндя Amazасpın qarət 

etdiyi pullar да вар idi. 

Губайа  гядяр  Амазаспын  кюмяйи  иля  Аветисов  вя  Петров 

Ъцмя  мясъиди  дя  дахил  олмагла  Шамахыны  даьытмыш,  Лянкяран, 

Салйан, Кцрдямир ящалисиня диван тутмушду. 

1918-ъи илин март адисяляри дцшцнцлмцш бир олай иди. Бу ишин 

башында  болшевикляр  партийасынын  Гафгаз  комитяси  вя  ермяни 

«Дашнагсцтйун» partiyası дурурду. 

1902-ъи  илдя  анадан  олмуш  вя  нефт  сянайечиляринин  биринин 

оьлу олан Ясяд бяй 1929-ъу илдя Алманийанын Штутгарт шящяриндя 

алман  дилиндя  чап  етдирдийи  «Шяргдя  нефт  вя  ган»  ясяриндя 

йазырды: 

«Ермяни 

сяркярдяля 

риндян 

олан 

Лалай 

(Шаумйан) 1917-ъи ил 

дя  aнд  ичмишди  ки, 

мцсялманлардан  инти 

гам  алаъаг.  КП-нын 

рящбярляринин  яксярий 

йяти  ермянилярдян  ол 

дуьу  цчцн  дашнаг 

ларла щямряй иди. 

Ясяд  бяй  даща 

сонра  йазыр:  «Хан 

галасы ятрафы мцщарибя мейданына чеврилмишди. Бу мцсялман-ермя-

ни дюйцшцндя 14 няфяр нефт мцщяндиси юлдцрцлмцшдц. 30 мин няфярин 

мейиди Бакы шящяринин кцчя вя мейданларыны юртмцшдц. 

Йцзлярля мцсялман ушаьы дящшятли сурятдя вящшиъясиня юлдц-

рцлдц.  Сойгырымдан  алты  саат  сонра  барышыг  цчцн  мцсялман 

башчыларындан он ики няфяр (онларын алтысы рущани иди) ялляриндя аь 

байраг дцшмян дцшярэясиня тяряф эеtдиləр. Лакин онларын щамысы 

юлдцрцлdц. Цчцнъц эцнцн тамамында Бакы хийабанларындан ган 

ахырды, щяр йер мейидлярля долу иди». 

Ясяд бяй хатиряляриндя юз евлярини дя тясвир едир: «Бизим евя 

дя щцъум етдиляр. Мян евимизин зирзямисиндян щяйятдяки мянзя-

 

120 

Исмаилийя бинасынын ермяниляр тяряфиндян  йандырылмасы. 

Бакы. 1918-ъи ил 

ряйя  бахырдым.  Ермяниляр  10  йашы  тамам  олмайан  2  ушаьы  яля 

кечириб  щавада  фырладараг  шямшир  иля  шишя  чякдиляр.  Щяр  шейлярини 

ялдян вермиш бир дястя мцсялман аь кяфян эейиб силащсыз, юзлярини 

ермянилярин гямя вя гылынъларына сипяр етдиляр. 

Ермяниляр  ушагларына  хянъяр  вермишдиляр  kи,  онлар 

мцсялман мящбусларынын башларыны кяссинляр». 

Март  щадисялярини  йохлайан  комиссийа  цзвляриндян  бири, 

христиан 

Гцлгенин 

щазырладыьы 

сяняддя 

йазылмышды: 

«Мцсялманларын  сакин  олдуглары  мящялляляря  эириб  ящалини 

юлдцрмцшдцляр,  шямширля  парчаламышдылар.  Сцнэцлярля  дялик-дешик 

етмишдиляр.  Евляря  од  вуруб  ушаглары  бу  ода  атараг  дири-дири 

йандырмышдылар.  3-4  эцнлцк  сцдямяр  ушаглары  ися  сцнэцйя 

тахмышдылар.  Щадисянин  сонунда  57  мцсялман  мейиди  мцшащидя 

олунду  kи,  бунларын  гулаглары,  бурунлары  гопарылмыш,  гарынлары 

йыртылмыш,  язалары  кясилмишдир.  Юлдцрмядикляри  гадынлары  сачлары  иля 

бир-бириня баьлайараг тцфянэ гундаглары иля дюйцрдцляр». 

 

121 

Бакы Март сойгырымы эцнляриндя. 1918-ъи ил 

Гцлге  диварлара  сюйкядилян  чылпаг  гадынларын,  итлярин 

эятирдийи ушаг мейидляринин фотошяклини дя чякмишди. 

Истанбулда няшр олунан «Йени Гафгасйа» дярэисинин 1923-ъц 

ил 31 март тарихли 13-cц сайында «Март фаъияси» башлыглы йазыда билди-

рилирди ки, «…3 эцн ярзиндя 15.000 мцсялман юлдцрцлмцш, «Исмаили-

йя»  сарайы,  «Ачыг  сюз»,  «Каспи»  мятбясиня  од  вурулмушду. 

Бакынын  əн  бюйцк  ъцмя  мясъиди  топ  мярмиляри  иля  дялик-дешик 

едилмишди…» 

ġaumyan  юзц  дя  етираф  етмишди  ки,  онлар  йаранмыш 

мягамдан  истифадя  едяряк  азярбайъанлыларын  физики  ъящятдян 

мящвиня чалышмышлар. O demiĢdi ки, «Биз атлы дястяляримизин силащлы 

басгынындан истифадя етдик вя бцтцн ъябщя бойу щцъума кечдик, 

бизим  6  мин  няфярядяк силащлыларымыз  варды.  «Дашнагсцтйун»  ун 

3-4  минядяк  милли  щиссяляри  …  бизим  сярянъамымызда  иди. 

Сонунъуларын  иштиракы  сябябли  вятяндаш  мцщарибяси  милли  гырьын 

 

122 

характери алды, анъаг бундан гачмаг мцмкцн дейилди. Биз буна 

шцурлу сурятдя эетдик. Яэяр онлар Бакыны яля кечирсяйдиляр, шящяр 

Азярбайъанын пайтахты елан олунаъагды». 

Azяrbaycanlы  bolĢevik  S.M.  Əfəndiyev  bu  hadisə  ilə 

əlaqədar  yazırdı  ki,  daĢnaqlar  təkcə  mцsavatчıları  yox,  bцtцn 

mцsəlmanları  məhv  edirdilər.  Sovetin  baĢında  duran  ġaumyan, 

Canaрidze və baĢqaları daĢnaгların əlaltıları idi. 

BolĢevik qəzeti «Наш голос»” hadisələri təhlil edərək gюstə-

rirdi  ki,  bu  milli  qırğıнdır.  «Hцmmət”»  qəzeti  hadisələri 

xarakterizə  edərək  yazırdı:  «Biz  юzцmцzц  aldatmamıĢıq  və 

aldatmırıq.  Biz  yaxĢı  bilirik  ki,  …  əvvəlcə  siyasi  mцbarizə 

xarakteri daĢıyırdısa, sonda milli rəng aldı»”. 

N. Nərimanov ġaumyana məktubda qeyd edirdi ki, «... bu 

hadisə  Sovet  hakimiyyətini  ləkələdi.  Əgər  qısa  vaxta  bu  kюlgə, 

ləkə  təmizlənməsə,  bolĢevik  iddiası  və  Sovet  hюkuməti 

mюhkəmlənməyəcək.  Silahla  ələ  alınan  hakimiyyəti  uzun 

mцddət saxlamaq olmaz…».  

Бу  фактлар  март  гырьынынын  характерини  вя  ермянилийин  ич 

цзцнц  эюстярир.  Азярбайъанда  март-апрел  щадисялярини  тюрядян 

болшевик-дашнаг  груплашмасынын  мягсяди  Бакы  губернийасында 

гялябя  чалдыгдан  сонра  Эянъяни  яля  кечирмяк,  бцтювлцкдя 

Азярбайъаны  ишьал  етмяк  иди.  Лакин  1918-ъи  илин  мартында 

Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин йаранмасы, милли дювлятчилийин 

бярпасы дцшмянлярин планыны алт-цст етди. 

Март  щадисяляриня  М.Я.Рясулзадя  обйектив  гиймят 

вермишди.  1919-ъу  ил  мартын  31-дя  «Азярбайъан»  гязетиндя  о 

йазырды:  «Мартда  тюкцлян  ганлар  тцрклярдяки  миллиййят  вя 

щцрриййят  фикрини,  Азярбайъан  атяши-мцгяддясини  сюндцря 

билмяди.  …  Ганлар  ичиндя  боьдурулмаг  истянилян  Азярбайъан 

фикри бу кяря мцстягил бир щюкумят шякли иля тяъялли етди!  

Бакы бир ган вя бир фитня оъаьы дейил, пайтахтымыз олду». 

«Йаддаш  эцнцнцн  елан  олунмасы  барядя  Азярбайъан 

Республикасы  Милли  Мяълисинин  гярары»  нда  эюстярилир  ки, 

Ермянилярин  Азярбайъан  халгына  гаршы  тюрятдикляри  сойгырымы 

нятиъясиндя Бакыда, Шамахыда, Губада, Мцьанда, Лянкяранда 

 

123 

Ермяни террорчулары тяряфиндян гятля йетирилян тцрк 

ушаглдары  

ермяниляр 50 миндян артыг азярбайъанлыны гятля йетирмиш, евлярини 

талан  етмиш,  йцз  минлярля  силащсыз  вя  эцнащсыз  ящалини  дидярэин 

салмышлар. Тякъя Бакыда 30 миня йахын сойдашымыз ганына гялтан 

едилмиш, Шамахы гязасынын 58 кянди даьыдылмыш, 7 минядяк адам, 

о ъцмлядян 1.653 гадын, 965 ушаг юлдцрцлмцш, Губа гязасында 

122  мцсялман  кянди  йерля-йексан  едилмишдир.  Гарабаьын  даьлыг 

щиссясиндя  150-дян  чох,  Зянэязур  гязасында  115  мцсялман 

кянди  вящшиъясиня  даьыдылмыш,  ящалинин  хейли  щиссяси  гылынъдан 

кечирилмишдир.  Иряван  гязасында  88  кянд  даьыдылмыш,  1.920  ев 

йандырылмыш,  131.970  няфяр  юлдцрцлмцшдцр.  Тюрядилмиш  фаъиялярин 

нятиъяси иди ки, Иряван губернийасынын азярбайъанлы ящалисинин сайы 

1916-ъы илдя 373.582 няфяр явязиня 1922- ъи илдя ъями 70 мин няфяр 

олмушду. 

Гырьын  Ъянуби  Азярбайъан  яразисиндя  дя  давам  етмишди. 

Ъянуби  Азярбайъанын  Гярб  щиссясиндя  христиан  щюкумяти 

йаратмаг  истяйян  ермяниляр  Урмийа,  Сялмас  вя  Кющняшящярдя 

130 миндян артыг йерли мцсялман ящалини сон дяряъя аъынаъаглы вя 

фаъияли шякилдя гырыб тюкдцляр. Щямин яряфядя «эенерал» Андроник 

башда  олмагла  8  мин  силащлы  ермяни  Араздан  кечяряк  Хой 

шящяриня щцъум едиб гырьын тюрятдиляр. 

Урмийада  гырыланларын  яксяриййятини  эцнащсыз  арвад-ушаг, 

щятта сцдямяр кюрпяляр тяшкил едирди. Сямяд Сярдарнийа «Аразын 

щяр  ики  тайында  мцсялманларын  сойгырымы»  (Бакы,  Елм,  2006) 

китабында йазыр ки, Урмийанын чятин вя аьыр эцнляриндя ящалийя ня 

Тещрандан,  ня  дя  Тябриздян  щеч  бир  кюмяк  эялмяди.  Тябриздя 

отуран Азярбайъан щакими вя вялиящд Мящяммяд Щясян Мирзя 

 

124 

эянъ  вя  тяърцбясиз  олмагла  йанашы  яййашлыгла  мяшьул  олурду. 

Ямиси  гошун  башчысы  олса  да,  эцнцнцн  чохуну  карт  ойнамагла 

кечирирди. Урмийадакы щадисялярдян бящс едян «Тяъяддцд» гязети 

юзцнцн  17  феврал  -  2  март  1918-ъи  ил  тарихли  нюмряляриндя  дяръ 

олунмуш мягаляляриндя йазырды ки, Црмийадан эялян бир мцсафир 

йолда  300-дян  артыг  вятяндашын  мейидини  эюрмцшдц.  Цч  эцнлцк 

Црмийа гырьыны 1918-ъи ил щадисяляринин дящшятли сящифялярини тяшкил 

едир.  Црмийадакы  гырьынлар  1918-ъи  ил  мартын  19-дан  сонра  да 

давам етдирилмишди. 

Эцней  Азярбайъанын  Гярб  щиссясиндя  мяскунлашмыш 

кцрдлярдян    олан  Исмайыл  аьа  Смитгонун  христианларын  силащлы 

дястяляринин 

рящбяри 

Маршиманы 

юлдцрмясиндян 

сонра 

христианларын  диггяти  Сялмаса  йюнялди.  Ящали  яввялляр  йахшы 

мцгавимят  эюстярся  дя,  щеч  бир  йардым  эялмядийиндян 

мцгавимят зяифляди. Бу арада Петрос аьанын ордусу да Сялмаса 

гайытды.  Беля  олдугда  Хой  вя  Сялмасын  щакими  Хойа  чякилди. 

Ермяниляр  1918-ъи  ил  апрелин  13-дя  Хой  шящяриня  дахил  олурлар. 

Ящали гарят едилир. Сялмас яля кечирилдикдян сонра Османлы гцв-

вяляринин  бу  бюлэядя  йерляшмяси  щаггында  хябярляр  алан  Петрос 

ордунун  бир  щиссясини  шящярдя  гойуб  ятраф  кяндляря  чякиляряк 

щазырлашмаьа  башлайыр.  Бу  фцрсятдян  истифадя  едян  мцсялманлар 

1918-ъи ил апрелин 19-да эеъя щцъума кечиб Сялмасы яля кечирдиляр. 

Он  эцн  ярзиндя  шящяр  ермянилярин  щцъумунун  гаршысыны  алды. 

Нящайят, Петросун ордусунун Урмийадан Сялмаса дахил олмасы  

вязиййяти  дяйишди.  Апрелин  23-дя  вязиййят  даща  да  аьырлашды.  Цч 

эцн сойгырым апарылды. Апрелин 25-дя вящшиляр 40 мин мцсялман 

ясири  бир  йеря  топлайараг  базардан  кечириб  Щяфтван  вя  Галасяр 

кяндялриня  апарылдылар.  Ясирляр  лцт-црйан  бир  щяфтя  бурада 

сахланылдыгдан сонра мцхтялиф бюлэяляря  йола салындылар. Онларын 

чоху  йолларда  гырылды.  Диэяр  тяряфдян,  Хойа  эялян  йолда  пусгу 

гурмуш Смитго да щяр кяси сойур вя юлдцрцрдц. Сонда Османлы 

ясэярляринин эялиши саь галмыш ящалини гырьындан хилас етди. 1918-ъи 

ил ийуn айынын 26-да Хой шящяри ермяни ишьалы вя таланындан азад 

едиляркян  шящяр  ящалисинин  цчдя  бири  ермяниляр  тяряфиндян  гятля 

 

125 

йетирилди. Сялмасдан Хой шящяриня пянащ эятирян 40 мин мяъбури 

кючкцндян, ъями 10 мин няфярə qədəri саь галмышды. 

Гарс вилайятиндян дя щяйяъанлы хябярляр дахил олмушду. Йу-

нaн гачгынлары мялумат верирдиляр ки, «тцрк ордусунун щцъумла-

рындан geri чякилян ермяни щярби щиссяляри вя силащлы гачгынлар  юз 

йолларындакы  бцтцн  мцсялман  кяндлярини  даьыдыр,  йандырыр, 

вящшиликляр  тюрядирляр.  Гадынлары  тамам  сойундурур,  йолун 

кянарына гойурлар ки, йолдан кечян сцнэцляриндя сцдямяр кюрпя 

олан  «галиб  ермяни  дюйцшчцлярини»  эюрсцнляр.  Йунанлар  дейирляр 

ки,  дяли  олмуш  гадынларын,  кюмяксиз  гоъаларын  чыьыртысына  инсан 

ясябляри  давам  эятирмир.  Там  олмайан  мялумата  эюря  gенерал 

Арешев  вя  капитан  Мовсесйанын  вящшиликляри  нятиъясиндя  Гарс 

вилайятиндя 82 мцсялман кянди мящв едилмишди». 

Эюрцндцйц  кими,  20-ci  əsrin  sonlarında  mцstəqilliyini 

yenidən  əldə  etmiĢ  xalqımızın  mцbarizə  tarixində  keĢməkeĢлi 

səhifələr чox olmuĢdu. Təəssцf ki, yaĢadığımız ictimai quruluĢun 

«sosialist gerчəkliyinin ” mцqəddəs qadağaları» bizə юz mцcadilə 

yolumuza  aydın  nəzər  salmağa  uzun  onilliklər  boyu  imkan 

verməmiĢdi. Azərbaycan мцстягиллийини елан етдикдян сонра узун 

illər  gizli  saxlanılan,  saxtalaĢdırılan  və  təhrif  edilən  dюvr  və 

hadisələrinin  obyektiv  mənzərəsini  yaratmaq  imkanı  йаранды. 

Belə  hadisələrdən  biri  də,  artıq  юz  siyasi  və  hцquqi  qiymətini 

almıĢ  və  hər  il  ildюnцmц  qeyd  олунан  «Azərbaycanlıların 

soyqırımı”  gцnц»  dцr.  «1948-1953-cц  illərdə  azərbaycanlıların 

Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi etnik torpaqlardan deporta-

siyası  haqqında»  və  «Azərbaycanlıların  soy  qırımı  haqqında» 

fərmanlar,  31  martын  azərbaycanlıların  soyqırımı  gцnц  elan 

edilмяси иля əsil həqiqət dцnya ictimaiyyətinə чatdırылды, soyqırımы 

aparıldığı,  Ermənistan  ərazisinin  qədim  Azərbaycan  torpaqları 

olduğu  rəsmiləĢdirилди,  xalqımızın  tarixinə  «ağ  ləkələr»  kimi 

dцĢmцĢ səhifələr iĢıqlanmağa, qaranlıq mətləblər aĢkarlanmağa 

baĢlaды. Ona gюrə də, «qarşımızda duran əsas vəzifələrdən biri də 

son əsrdə xalqımıza qarşı həyata keчirilən soyqırımы haqqında in-

diki  və  gələcək  nəsillərdə  mюhkəm  milli  yaddaş  formalaşdırmaq, 

bu  faciələrə  bцtцn  dцnyada  siyasi  və  hцquqi  qiymət  verilməsinə 

 

126 

nail  olmaq,  onun  ağır  nəticələrinin  aradan  qaldırılmasına  və  bir 

daha belə halların təkrar olunmamasına чalışmaqdır”». 

Азярбайъан  халгы  ХХ  йцзиллийн  сонунда  нювбяти  ермяни 

сойгырымына  мяруз  галды.  Юлкянин  щяр  бир  вятяндашы  истяр  кечян 

ясрдя,  истярся  дя  инди  баш  верян  фаъияляри  унутмамалы,  тарихин 

дярсляриндян нятиъя чыхармалыдыр. 

 

 

 

Azərbaycan milli-demokra-

tik  hərəkatının  yekunu  olan 

Azərbaycan 

Cцmhuriyyətiнин 

Azərbaycan 

xalqının 

tarixi 

mцqəddəratındakı yeri və əhəmiyyəti бюйцкдцр. 

Azərbaycan  dюvlət  qurumunun  təqribəн  цч  minillik  tarixi 

var.  Manna  чarlğı  (e.ə.IX-  VII  əsrlər),  Atropatena  dюvləti 

(e.ə.IV-e. II), Qafqaz Albaniyası dюvləti (e.ə IV əsr- e VIII əsri), 

ġirvanĢahlar  dюvləti  (IX-XV  əsrlər),  Eldənizlər  dюvləti  (X  əsr-

XIII  əsrin  əvvəli).  XIII-XВ  əsrlərdə  Azərbaycan  gцclц  dюvlət 

qurumларыnun- 

Elxanilərin, 

Qaraqoyunluların 

və 

Ağqoyunluların paytaxt vilayəti idi. Azərbaycan gюrkəmli dюvlət 

xadimi  ġah  Ġsmayıl  Xətai  tərəfindən  əsası  qoyulan  Səfəvilər 

dюvlətinin beĢiyi olmuĢdu. 

Azərbaycan  XVIII  əsrin  30-40-cы  illərində  Nadir  Ģahın 

basqınına  məruz  qaldı.  Onun  юlцmцndən  sonra  Azərbaycanda 

15-ə qədər yarımasılı xanlıqlar meydana gəldi. Fətəli xan Quba, 

Bakı  və  ġamaxı  xanlıqlarını  birləĢdirərək  чox  iri  ġimali-ġərqi 

Azərbaycan dюvlət qurumu yaratmağa nail olmuĢdu. Doğrudur, 

«bəzi tarixчilər» onun ruspərəst olduğunu iddia etsələr də,  Ġran 

sərhəddində  gцclц  Azərbaycan  dюvləti  Rusiya  imperiyasının 

xeyrinə  deyildi.  Belə  olmasaydı  Fətəli  xan  юz  qoĢunlarını 

Яrdəbilə  gюndərəndə  Yekatеrina  onları  geri  чağırmaq  gюstəriĢи 

verməzdi.