Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

Ы F Ə S İ L 

 

XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində  

Şimali Azərbaycanın ictimai-siyasi və iqtisadi vəziyyəti. 

Milli-demokratik fikir 

 

 

 

27 

XIX  əsrin  sonları  -  XX 

əsrin  əvvəllərində  Rusiya  ka-

pitalist истещсал mцnasibətlərinə 

cəlb olunmaqda idi. 

Azərbaycan iqtisadiyatında da irəliyə doğru addımlar hiss 

olunur,  sənayenin  bir  sıra  sahələrində  yeniliklər  tətbiq  edilirdi. 

Qəzaların  təsərrцfat  cəhətdən  ixtisaslaĢması,  kənd  təsərrцfatı 

məhsulları istehsalının geniĢlənməsi, əmtəə istehsalının kapitalist 

əmtəə istehsalına чevrilməsi prosesi dərinləĢirdi. 

XX 

əsrin 

əvvəllərində 

Bakı 

mцstəsna 

olmaqла 

Azərbaycanda sənaye zəif inkiĢaf edirdi. Əsasən kənd təsərrцfatı 

xammallarının emalı ilə məĢğul olan xırda mцəssisələrin - Ģərab 

чəkən,  sabun  biĢirən,  gюn  aĢılayan,  yağ  əridən  zavodların, 

dəyirmanların  və  s.  sayı  artırdı.  Лакин  нeft  sənayesi  nəzərə 

alınmazsa,  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  sənayesi  az 

məhsul verirdi. Neft ixracı əsasən Nobel qardaĢları, RofĢild və s. 

kimi Ģirkətlərin əllərində cəmləĢmiĢdi. 

1901-1903- ъц илляр бюhranы neft istehsalı və emalı ilə məĢğul 

olan Ģirkətlərin vəziyyətinə də təsir etмишdi. Məsələn, 1902-ci ildə 

167  Ģirkətdən  ancaq  136-sı  neft  чıxarılmasını  davam  etdirirdi. 

1901-ci il yanvarın 1-nə Bakıda 78 zavod vardır ki, bunlardan 51-

i ağ neft, 18-и ağ neft yağ, 2-si benzin, 1-i benzin-yağ, 1-i sabun-

yağ, 2-si qudron zavodu idi. 

Neft  daĢınması  və  ixracına  gəldikdə  isə  bu  sahədə  ixtisar 

mцĢahidə  olunurdu.  1900-cü  ildə  Bakıdaн  443  milyon  pud, 

1902-ci  ildə  513  milyon  pud,  1903-ci  ildə  494  milyon  pud  neft 

aparılmıĢdı. 

XIX  əsrin  sonları  -  XX  əsrin  əvvəllərində  артыг  neft 

sənayesində  ilk  inhisar  birlikləri  meydana  чıxмаьа  башлайыр. 

Onlardan  «Bakı  ağ  neft  zavodчularının  ittifaqı»nı  (1893-1897), 

«Nobel  qardaĢlarının  korserni»  ni  (1901-1920),  «Oyl»  trestini 

(1912-1916),  «Poyal-Datч  ġell»  (1912-1920)  və  «Rusiya  neft 

birliyi»  konsernini,  «Qazma  iĢləri  sahibkarları»  sindikatlarıны 

(1906), «Gəmi sahibkarları» sindikatını эюstərmək olar. 

1.1. XIX əsrin sonu - XX əsrin 

əvvəlləрində Azərbaycanda  

игтиsadi vəziyyət 

 

28 

Neft  sənayesində  istehsalın  təmərgцzləĢməsi  və  kapitalın 

mərkəzləĢməsi,  нефт  sənayeсиnin  bu  sahəsində  inhisarчı 

birləĢməлərin meydana чıxması bank kapitalınын neft sənayesinя 

nцfuzуна  йол  ачды.  Бanklar  бюйцк  qцvvəyə  malik  inhisarlara 

чevrilirdilər. Maliyyə kapitalı meydana чıxырdı. Bakıda фяалиййят 

эюстярян  Britaniya  Ģirkətləri  1828-1903-cц  illərdə  Bakı  neft 

rayonu mцəssisələrinə 47 milyon manat pul qoymuĢdular. 1902-

ci  ildə  Bakıda  39,4  milyon  manat  kapitalı  olan  11  ingilis 

mцəssiсəsi var idi. 

Amerikanın  «Standart  Oyl»  tresti  də  Bakı  neftinə  maraq 

gюstərirdi. Bu trestин Batumda тясис етдийи bюyцk ticarət bцrosu 

Ġtaliyaya  gюndərmək  цчцn  ağ  neft  tədarцk  етмяк  барядя 

RotĢiltlə mцqavilə баьламышды. 

Bakl gəmi sahibləri iчərisində birləĢmək meylləri hiss olu-

nurdu.  Onlar  «Мaye  yanacaq  gəmiləri  ittifaqı»  adı  altında  bir-

ləĢmiшdilər.  1904-cц  ilin  əvvəllərində  onun  tərkibində  134  gəmi 

var idi. 

Bakı neftində rus kapitalını Koкorеv, Sivayev, Benkendorf, 

qərb kapitalını Nobel, RotĢild, Simens, ViĢau və baĢqaları, Azər-

baycan tцrk kapitalını Tağıyev, Nağıyev, Muxtarov və baĢqaları 

təmsil edirdilər.  XX  əsrin  əvvəllərində 167  neft sənaye mцəssisə-

sindən 49-u, yaxud 29,3% - i Azərbaycan kapitalistlərinin əlində 

idi.  1900-cu  ildə  Bakı  vilayətində  фяалиййят  эюстярян  204  neft 

sənayesi  mцəssisəsi  115  kapitalist  sahibkarын  ялиндя  ъямляшмишди. 

Онларын arasında Azərbaycan kapitalistləri цmumi kapitalın 18%-

ə sahib idilər. 

BaĢqa  sənaye  sahələrində  də  vəziyyət  dəyiĢirdi. 

Azərbaycanın  rayonlarında  istehsal  edilən  mis,  duz,  kobalt  və 

baĢqa  xammalların  siyahısına  ipək,  balıq,  kцrц  kimi  məhsullar 

да ялавя олунмушду. 

Bakı  təkcə  neft  mərkəzi  kimi  yox,  həm  də  Bakı  -  Batum 

dəniz yolu тranzit  mərkəzi kimi də iqtisadi həyatda əhəmiyyətli 

rol ойнамаьа башламышды. 

 

29 

Ш.Ясядуллайев 

ХЫХ ясрин 80-ъи илlяринин яввялляриндя тиъарят мцяссисяляринин 

сайы артырды. 1881-ъи илдя Bakı Ģəhərində 1.445, 1890-cı ildə 1.711, 

1900-cц ildə isə 2.669 ticarət mцəssiсəsi варdı. 1887-ci ildə bank 

və  ticarət  mцəssisələri  arasında  3.703  ticarət  saziĢi  bağлandığı 

halda, 1895-ci ildə 7.118 ticarət saziĢi bağlanmıĢdı. 

Topdan satıĢ mцəssisələrinin сайында артым нязяря чарпырды. 

1892-ci  ildə  Bakıda  topdan  neft  satıĢı  ilə  19  ticarət  mцəssisəsi 

məĢğul  olurdusa,  1897-ci  ildə  onların  sayı  49-a  чatmıĢdı. 

Таъирлярин  тяркибиндя  дя  дяйишиклик  баш  вермишди.  1897-ci  ildə 

Bakıda гейдя алынан 7.348 tacirин 192 nəfəri komissiyonчu, 957 

nəfəri yeməkxana, meyxana, kozino sahibləri, 5.436 nəfəri isə əsl 

tacir idi. 

Сянайе мцяссисяляринин артмасы, тиъарятин эенишлянмяси милли 

капитал  сащибляринин  эялиринин  артмасына  тясир  эюстярирди.  Мilli 

Azərbaycan  kapitalistlərinin  əsas  nцmayəndələri  olan  Щаъы 

Zейналабдин Tağıyevin və Musa Nağıyevin illik gəliri 16 milyon, 

ġəmsi  Əsədullayevin  эялири  2,5  milyon,  Ġ.Hacınskinin, 

A.Rzayevin  вя  H.Dada  Ģovun  щяр  биринин  иллик  эялири  2  milyon 

manat idi. Gюrцndцyц  kimi, milli Azərbay-

can burjuaziyası yetiĢirdi. 

Bakıda  neft  sənayesiнин  inkiĢaf  етмяси 

Azərbaycanın  qəzalarında  mцxtəlif  sənaye 

sahələrinin йаранмасына тякан верди. Nuxada 

ipəkчilik,  Naxчıvanda  duz sənayesi,  Gədəbəy 

və  DaĢkəsəndə  mis,  kobalt  чыхарылмасы, 

Xəzərdə  və  Kцr  sahillərində  баьчылыг  inkiĢaf 

етмяйя башлады. 

1865-1882-ci  illərdə  Gədəbəy  mis 

mədənlərindən 15,5 milyon pud mis kцlчəsi əldə edilmiĢdi. 1895-

ci ildə təkcə bir ərazidən 887, 5 min pud duz чıxarılmıĢdı. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Аzərbaycanda  pam  bıq  və  digər 

биткилярин  əkin  sahələri  geniĢlənдiрилир,  сu  чəkən  stansiyalar 

qurulурdu. 

 

30 

Кянд  яhaliси  baĢlıca  олараг  əkinчilikля  мяшьул  олур,  яsasян 

buğda, arpa və чəltik, аz miqdarda qarğıdalı, чovdar, kartof, lifli 

və yağlı bitkilər becərirdi. 

Пambıqчılıq  sцrətlə  inkiĢaf  edirdi.  1903-cц  ildə  Gюyчay 

qəzasında  2.945  desyatın,  Cavad  qəzasında  1.450  desyatın 

sahədə pambıq  əkilmiĢdi. Həmin ildə Эюйчай gəzasında 44.071 

pud,  Cavad  qəzasında  13.685  pud  pambıq  məhsulu 

gюtцrцlmцĢdц.  

1904-cц  ildə  AğdaĢda  топланан  Qafqaz  pambıqчılarının 

birinci  qurultayı  Azərbaycanда  pambıqчılığın  inkiĢafında 

əhəmiyyətli rol oynadı. 

Кənd  təsərrцfatıнын  мцщцм  сащяляриндян  biri  тцтцнчцлцк 

idi. 1891-ci ildə Bakıda illik istehsalı 660,1 min manat olan dюrd 

tцtцn  fabriki,  Gənъədə  3  тцтцн  fabriki  iĢləyirdi.  1899-cu  ildə 

тцтцн fabriklərinin məhsul istehsalı 1,2 milyon manata чatmıĢdı. 

ġamaxıda, Nuxada yerləĢян фабрикляр тянбяки истещсал едирдиляр. 

Tцtцn фабрикляринин сайынын вя  мящсул истещсалынын артмасы 

иля  ялагядар  1903-cц  ildə  tцtцn  sahələrinin  щяъми  485  desyatinə 

чatдырылmыĢdı. 

İpəkчilikdə  birinci  yeri  Qarabağ  tuturdu.  Ġpək  baramasının 

mexaniki  Ģəkildə  qurudulması  ilk  dəfə  ġuĢada  tətbiq  edilmiĢdi. 

Ġpəkчilikdə Ordubad da mцhцm rol oynayırdı. Ġlk dəfə olaraq Or-

dubadda buxarla iĢləyən maĢınla ipək парча toxunmuĢdu. 1886-cı 

ildə fabrikdə 4 ipək toxuйan maĢın var idi ki, onlarda 300 pud ipək 

istehsal edilmiĢdi. 

Zaqatala  ipək  fabrikində  də  maĢınlardan  istifadə 

olunurdu.  1886-cı  ildə  Zaqatala  fabrikində  86  dəzgah  və  142 

сapeĢmə maĢını var idi. Цmumiyyətlə, Cənubi Qafqazdan xaricи 

юlkələrə ixrac edilən ipəyin 90%-ni Azərbaycan verirdi. 

Иpək istehsalında Nuxa birinci yer tuturdu. 1861-ci ildə 1.200 

pud əla nюvlц ipək emal еdilmiĢdi. 1862-ci ildə London yarmarka-

sında  Azərbaycanın  xam  ipəyi  və  ipək  baraması  медала  лайиг 

эюрцлмцшдц. 

 

31 

Ġpəkчiliyin inkiĢafına 1902-ci ildə Gəncədə toplanmıĢ ipək-

чilərin  qurultayı  təkan  verdi.  Qurultay  ipəkчiliyin  inkiĢafı  цчцn 

tut  plantasiyalarının  geniĢləndirilməsiни,  sağlam  ipək  qurdu 

yetiĢdirilməsiни vacib сайды. 

Ġpəkчiliyin  inkiĢafınдa  1900-cц  ildə  Gюyчayda  və 

Kцrdəmirdə təĢkil olunan baramaчılıq məktəbləri дя ящямиййятли 

рол ойнады. 

Bəhs  олунан  dюvrdə  balıqчılıq  юзцnəməxsus  yer  tuturdu. 

Azərbaycan balığı və кцрцсц  keyfiyyətinə və dadına gюrə dцnya-

da tanınırdı. Tağıyev, Mantaшev, Mayılov, Lianozov və baĢqаla-

rı balıq sənayesinin bюyцk bir  qismini əllərinə almıĢdılar. 1898-

1900-cц  illər  arasında  2.  418.7  milyon  pud  balıq  istehsal 

edilmiĢdi. 

Balıqчığın  inkiĢafı  ilə  konserv  sənayesi,  dəniz  nəqliyyatı, 

gəmi  təmiri  tərsanələrinin  inkiĢafına  yol  aчıldı.  1900-cц  ildə 

Bakıda artıq 9 gəmi tərsanəsi var idi. 

Azərbaycanın  kənd  təsərрцfatında  bağчılıq  və  цзцмчцлцk 

mцhцm  rol  oynayırdı.  ġamaxı,  Gюyчay,  Kцrdəmir,  ġuĢa, 

Naxчıvan,  Ordubad  və  Azəрbaycanın  baĢqa  qəzalarında  dadlı 

цzцmlər  yetiĢdirilirdi.  1897-ci  ildə  Cənubi  Qafqazda  istehsal 

olunan  Ģərabın  25%-i  Azərbaycanın  payına  дцшцрдц.  Gəncədə, 

Yelenendorf  (индики  Эюйэюл  району)  alman  koloniyasında 

istehsal edilən konyak XIX London yarmarkasında qızıl medala 

layiq эюрцлмцшдц. 

Bostan məhsulları-tərəvəz, qarpız, qovun və baĢqa bitkilər 

istehsalı artırdı. Kartof sahələri də geniĢlənirdi. 

XIX əsrin sonu- XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan Zaqafqazi-

yanın iri maldarlıq rayonlarından biri idi. Maldarlıq təsərrцfatında 

baĢlıca yeri qoyunчuluq tuturdu. 1900-cц ildə Bakı quberniyasında 

1.017.917 baĢ, 1903-cц ildə isə 1.527.332 baĢ mal-qara var idi. Yeli-

zavetpol quberniyasında 1903-cц ildə 3 milyon baĢdan чox mal-qara 

saxlanılırdı. 

Чar Rusiyası юz mцəssisələrini xammalla təmin etmək цчцн 

Cənubi Qafqazda daxili Ģosse və dəmir yolları чəkmiĢdi. Təkcə 

 

32 

1890-cы ildə Bakı stansiyalarından Rusiyaya 55 milyon pud mцx-

təlif mallar daĢınmıĢdı. 

Neft  Rusiyaya  дямир  йолу  вя  дяниз  васитяси  иля  daĢınırdı. 

Bakı-Batumi dəmir yolu Qərb ilə ġərq юlkələri arasında tranziт 

yolu rolu oynadığından Bakı limanının həcmi geniĢləndirilmiĢdi. 

Bu  səbəbdən  də,  Qərbi  Avropaya,  Amerikaya,  Ġrana,  Əf-

qanıstana  və  Tцrkmənistana  tranzit  yцklərin  daĢınması  цчцn 

Bakıda ticarət mцəssisələri bцrosu yaradılmıĢdı. 

1899-cu  ildə  Xəzərdə  945  yelkənli  gəmi  цзцрдц.  Bunların 

133-ц  buxarla  ишляйирди.  Xəzər  dənizi  Rusiya  imperiyasının 

gəmiчilik mərkəzi rolunu oynayırdı. Qara dəniz, Aralıq dənizi və 

Baltik dənizində olan yцk gəmilərinin 40%-i Xəzərdə yerləĢirdi. 

Daxili  ticarət  də  inkiĢaf  edirdi.  Bu  sahədə  «Həftə  bazar» 

ları”  əhəmiyyətli  rol  oynayırdı.  Sonralar  bu  cцr  bazarlar 

yarmarkalara,  daha  sonra  isə  topdan  və  pərakəndə  satıĢ 

bazarlarınа,  ixracatla  məĢğul  olan  tacirlərin  mцhцm 

məntəqələrinə  чevrilirdilər.  «Həftə  bazarları»  həm  də  sosial 

xidmətlər gюstərirdi. 

Beləлiklə,  Azərbaycanda  kapitalist  istehsal  mцnasibətləri 

inkiĢaf edir, muzdlu əmək tətbiq edilir, kəndlilərin təbəqələĢməsi 

prosesi sцrətlənirdi. Azərbaycan əhalisinin tərkibi dəyiĢir, Ģəhər 

əhalisi  artır,  Ģəhərlər  təĢəkkцl  edirdi.  ġamaxı,  Bakı,  Quba, 

Gəncə,  Nuxa,  Ġrəvan,  ġuĢa  kimi  Ģəhərlərdə  daha  чox  əhali 

toplaĢırdı. 

Bakının  əhalisi    sцrətlə  artırdı.  1820-ci  ildə  Bakıda  2.500 

nəfər yaĢayırdısa, 1905-ci ildə bu rəqəm 206.000, 1917-ci ildə isə 

231.100 nəfər чatmıĢdı. 

1860-cı ildə Azərbaycan əhalisinin 12,2 %-i Ģəhərlərdə yaĢa-

yırdı. 1897-ci ildə Bakı quberniyası əhalisinin 20%-i Ģəhərdə cəm-

ləĢmiĢdi. Təkcə 11 il ərzində - 1886-1897-ci illərdə Gəncənin əhalisi 

63 % , Lənkəranın əhalisi 107 % , Zaqatalanın əhalisi 147 % art-

mıĢdı. 

 

33 

Щ.З.Таьыйев 

Эюрцндцйц  kimi,  XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində 

Azərbaycanda  milli  burjuaziyanın  yarаnması  цчцн  Ģərait 

yetiĢirdi.  Un  və  чəltik  təmizləyən  zavodlar  Ağabala  Quliyev, 

Zцlfцqarovlar, 

Səttar 

Kərimov 

və 

baĢqalarına məxsus idi. 

Səlimxanov  neft  sənayesində  ən  bюyцk 

kapitalist sayılırdı. Bakıda ilk toxuculuq fab-

rikiни  H.Z.Tağıyev  инша  етдирмишди.  Dəniz  və 

чay  nəqliyyatında  DadaĢovlar,  Hцseynovlar, 

AĢurov,  Manafov,  Zeynalov,  иpəkчilik 

sənayesində  Nuxada  Hacı  Kərim,  Hacı 

Vahab  oğlu,  Ġbrahim  Əkbər  oğlu,  Hacı 

Abdulkərim  oğlu,  Hacı  Məmməd  Rəhim 

oğlu,  бalıq  sənayesində  Tağıyev,  Sulтanov,  Əhməd  Mustafa 

oğlu, Ağa Mustafa oğlu və baĢqaları daha цстцн иdilər. 

ġцbhəsiz  ki,  yeni  yaranan  mцəssisələrdə  insanlar  iĢləməli 

idi.  Yeni  mцəssisələrin  iĢчiləri  isə  ясасян  fəhlə  sinfi  idi.  1901-ci 

ildə  Azərbaycan  neft  sənayesində  26.637  nəfər  fəhlə  iĢləyirdi. 

Neft  quyularının  qazılmasında  5.409  nəfər,  neft  təmizləyən 

zavodlarda  3.865  nəfər  чalıĢırdı.  Bundan  baĢqa,  gəmi  təmiri 

tərsanələrində, 

«Nobel», 

«Qafqaz 

Merkuri», 

«Xəzər» 

Ģirkətlərində,  zavod  və  fabriklərdə,  Bakı  və  onun  ətrafindakы 

kimya  mцəssisələrində,  Naxcыvan  duz  mədənlərində  minlərlə 

fəhlə calыsыrdi. 

Fəhlələrin  bir  hissəsiни  Cənubi  Azərbaycandan  эялмяляр 

тяшкил  едирди.  Mirzə  Бaлa  Məmmədzadə  гейд  едирди  ki,  1917-ci 

ildə Bakыda 15.000-dən чox Ġran təbəяsi olan iĢчi чalıĢırdı. 

Azərbaycan  burjuaziyasının  və  fəhlələrinin  tərkibi 

чoxmillətli  idi.  Təkcə  Bakıda  yaĢayan  fəhlələrin  tərkibində  30 

millətin  nцmayəndəsi  var  idi.  Bu  da  Bakı  neftinə  dцnya 

kapitalistlərinin  bюyцk  marağı  və  rus  imperiyasının  digər 

bюlgələrindən buraya iĢ dalınca fəhlə axını ilə əlaqədar idi. 

XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəlləriндя  Azərbaycanda 

mцtərəqqi  demokratik  fikirli  və  milli  Ģцurlu  ziyalılar  dəstəsi 

 

34 

М.Ф.Ахундзад

я 

təĢəkkцl  tapırdı.  Мillətin  taleyini  dцĢцnən  зийалылар  чarizmin 

milli  və  mцstəmləkə  zцlmцnц  tənqid  atəĢinə  tutmaqla  yanaĢı, 

xalqı  maarifə,  mədəniyyətə,  elmə  чağırırdılar.  M.  F.  Axundov, 

H. B. Zərdabi, C. Məmmədquluzadə, M.Ə. Sabir, S.Ə. ġirvani, 

N.  Nərimanov,  Ə.  Haqverdiyev,  N.B.  Vəzirov,  M.  Ə. 

Rəsulzadə,  Ə.  TopчubaĢov,  Ə.  Hцseynzadə,  Ə.  Ağayev  (Ağa 

oğlu) və baĢqaları belələrindən idi. 

 

XIX  əsrin  ortalarında 

Rusiya  Azərbaycan  torpaq-

larını  iki  hissəyə  bюлməyə 

nail oldu. ġimali Azərbaycan uzun mцddət Rusiya ишьалы иля разы-

лашмайараг ona mцqavimət gюstərdi. 

Rusiya  Azərbaycan  ərazisinə  «xammal  mənbəyi»”  kimi 

baxırdı.  Tələsik  aparılan  islahatlar  ящямиййятли  nəticə  vermirdi. 

Uzun  durğunluqdan  sonra  70-ci  illərin  əvvəllərində  «neft 

inqilabı»”  baĢ  verdi.  ġimali  Azərbaycanda  kapitalist 

mцnasibətləri inkiĢaf etməyə baĢladı, cəmiyyətdə sosial struktur 

dəyiĢiklikləri  baĢ  verdi.  Bцtцn  bunlar  isə  milli  ideoloji  fikir  və 

baxıĢlarda irəliləyiĢə zəmin yaratdı. 

XIX  əsrin  ortalarından  baĢlayaraq  Avropa  və  ənənəvi 

islam  mədəniyyətinin  qarĢılıqlı  əlaqəsi  və  təsirinin  geniĢlənməsi 

milli  ziyalıların  formalaĢmasını  sцrətləndirdi.  40-cı  illərdə 

Avropa  intelektual  sərvətlərinin  ютцрцъцсц  rolunu  oynayan 

birinci  nəsiл    formalaĢdısa,  1870-ci  illərə  yaxın  isə  millətin 

yцksəliĢinə can atan, yeni sosial mцnasibətlərin yaradılmasına və 

kюhnənin dağıdılmasına чalıĢan ikinci nəsil formalaĢdı. 

70-ci  illərdə  formalaĢan  ikinci  nəslin  nцmayəndələri 

arasında milli maarifчilər: M.Axundov, H. Zərdabi və b. mцhцm 

yer tuturdu. 

Ахундзадя  (Ахундов)  Мирзя  Фятяли 

Мящяммядтаьы оьлу (12.07.1812 Шяки  - 10.03. 

1878.Тифлис) Шяргдя милли - азадлыг идейаларынын 

илк тяблиьатчыларындан олмушду. Молла ханада 

1.2. ХЫХ ясрин сону -ХХ ясрин 

яввялляриндя Азярбайъанда 

иътимаи - сийаси вязиййят 

 

35 

охуйан  Фятяли  Ахундзадя  аталыьы  Ахунд  Щаъы  Яляскярдян, 

эянъяли  Молла  Щцсейн  Пишнамаззадядян,  шаир  Мирзя  Шяфи 

Вазещдян  хцсуси  дярс  алмыш,  яряб  вя  фарс  диллярини,  хяттатлыьы 

юйрянмишди. 1833-ъц илдя Нуха гяза мяктябиня дахил олан Фятяли 

бир  ил  орада  охудугдан  сонра  Ахунд  Яляскярин  тяшяббцсц  иля 

Тифлися  кючмцшдц.  Сонралар  Гафгаз  ъанишинлийи  Баш  идарясинин 

дяфтярханасында  мцлки  ишляр  цзря  баш  тяръцмячинин  кюмякчиси, 

1858-ъи  илдя  ъанишинлийин  Баш  Сийаси  идарясинин  тяръцмячиси  тяйин 

олунмушду.  М.Ф.Ахундзадя  дювлят  ишляри  иля  йанашы  бядии 

йарадыъылыгла  мяшьул  олмуш,  1850-1855-ъи  илярдя  6  мяшщур 

комедийасыны,  1857-ъи  илдя  «Алданмыш  кявакиб»  пйесини 

йазмышды.  Ядибин  «Пушкинин  юлцмцня  Шярг  поемасы»,  «Закиря 

мяктуб» лары, «Йени ялифба щаггында мянзумя» си вя б. шеирляри 

йцксяк  бядии  сявиййяси  иля  сечилир.  «Кямалцддювля  мяктублары» 

нда  ядиб  ислам  юлкяляриндя  тярягги  йолунда  бухова  чеврилян 

фанатизмин кюклярини ачмышды. О, мяктубларынын бириндя «Мяним 

мягсядим  ислам  халгларыны  сарсыдан  ъящаляти  арадан  галдырмаг, 

елмляри юйрянмяк, халгымызын азадлыьы, рифащы вя сярвятинин армасы 

цчцн

  исламиййятдян  яввял  бабаларымызын  малик  олдуьу  шан  вя 

шющрятин  бярпа  едилмяси  цчцн  ядалятя  ряваъ  вермякдир»  дейя 

йазырды. Мягсядиня наил олмагда даща чох маарифчилийя цстцнлцк 

верян  ядиб  ъямиййяти  дяйишмяк,  йени  бир  дцнйа  йаратмаг 

мясялясиндя  мцтярягги  идейаларын  тяблиьини  биринъи  шярт  щесаб 

едирди. 

М.Ф.Ахундзадя  маарифчилик  мярамнамясиндя  мцсялман 

халгларынын 

мцасир 

дюврдя 

инкишафы 

цчцн 

ялифбанын 

дяйишдирилмясини  башланьыъ  сайараг  йазырды  ки,  «…бцтцн  ишлярин 

ясасы  биликдир,  билик  ися  ялифбанын  асан  олмасындан  ибарятдир». 

Бюйцк  ядиб  ялифбанын  дяйишдирилмясиня  дин  байраьы  алтында 

халгларын  дювлятчилик  янянялярини  даьыдан,  мядяниййятини  мящв 

едян  яряб  истиласынын  тязащцрц  сайдыьы  мяняви  ясарятдян  хилас 

олмаг  васитяси  кими  бахырды.  Бюйцк  мцтяфяккир  миниллик 

сялтянятимизин  даьыдылмасындан,  вятянимизин  харабазара  чев-

рилмясиндян,  хцсусиля  юз  ялифбасыны  зорла  гябул  етдирдикляриндян 

цряк аьрысы иля бящс едяряк баш верян мцсибятляри ялифба иля баьла-

 

36 

Щ.Зярдаби 

йырды.  M  .F.  Axundov  əsərləri  ilə  Azərbaycan  cəmiyyətinə  yeni 

istiqamət  vermiĢ,  milli  mədəniyyətin  inkiĢafına  bюyцk  təsir 

gюstərmiĢdi.  Bu  səbəbdən  də  XIX  əsr  «Mirzə  Fətəli  əsri»  kimi 

qiymətləndirilir. 

ġəxsiyyəti  və  yaradıcılığı  son  zamanlar  mцbahisə 

obyektinə  чevrilən  Axundov  milli  юzцnцdərketmə  Ģцurunun 

ziddiyйətlərini  юzцndə  cəmləĢdirmiшdi.  O,  biр  tərəfdən 

antiottman  əhval-ruhiyyədən  xali  deyildisə,  digər  tərəfdən 

doğma  dilin  ədəbi  dirчəliĢinə  verdiyi  tюhvəyə  gюrə  tцrk 

xalqlarının milli юzцnцdərkinin formalaĢdırılmasında mцhцm rol 

oynamıĢdı. 

М.Ф.Ахундов  азадлыьа  наил  олмаьын  йолларына  мцнасибят 

билдиряряк  йазырды  «…  зцлмц  арадан  галдырмаг  цчцн  щеч  дя 

залыма  мцраъият  етмяк  лазым  дейилдир,  бялкя  яксиня,  мязлума 

демяк  лазымдыр  ки,  …бяс  ня  цчцн  зцлмя  гатлашырсан… 

Адамларын  дамарларына  тязя  вя  исти  ган  даьытмаг  вя  онлары 

щярякятя  эятирмяк  лазымдыр,  эюз  габаьында  олан  бу  ясас 

кюкцндян, дибиндян гопарылмалыдыр». 

Бюйцк мцтяфяккир Азярбайъан халгынын азадлыьа чыхаъаьына, 

йаделлилярин юлкядян говулаъаьына инанараг йазырды: «…Йахын эя-

ляъякдя  вятянимиз  йадларын  ардынъа  эедянлярин  мянщус  вцъу-

дундан тямизляняъякдир! Йурдумуз йенидян эцлцстана чевриляъяк-

дир». 

М.Ф.Ахундов 

Азярбайъан 

халгынын 

сосиал-игтисади, 

мядяни-мяняви  тяшяккцлцнц  «миллят»  кими  дяйярляндирирди. 

«Кяшкцл»  гязети  бу  тяшяккцлдян  «тцрк  милляти»  дейяряк  бящс 

едирди. 

H.Zərdabi  həyatını  xalqının  oyanması 

iĢinə  sərf  etmiĢdi.  Щясян  бяй  1875-ci  ildə  ilk 

tцrk  mətbuatının  -  «Əkinчi»  nin  əsasını  qoy 

muĢdu.  Avropa  nцmunəлi  ilk  azərbaycanlı 

jurnalist  olan  H.  Zərdabi  Azərbaycan 

xeyriyyə cəmiyyətinin və teatrının banisidir. 

1877-ci 

ildə 

«Əkinчi» 

qəzeti 

bağlananda  onun  iĢi  əvvəllər  «Ziya»  (1879-

 

37 

1881),  «Qaf  qazın  ziyası»  (1881-1894),  «KəĢkцl»  (1884-1891) 

ədəbi  jurnalı,  sonralar  isə  «ġərqi-Rus»,  «Həyat»,  «ĠrĢad», 

«Molla  Nəsrəddin»,  «Fцzyцzat»  tərəfindən  davam  etdirildi.  H. 

Zərdabi  belə  hesab  edirdi  ki,  millətimiz  dцnyanın  qabaqcıl 

maarif və mədəniyyətinə yiyələnməsə юmцrlцk əsarətə dцĢə биляр. 

Щ.Зярдабинин  милли  дирчялиш  идейалары  щюкумят  даирялярини 

наращат  етмяйя  башламыш,  о  щюкумят  мямурларыынын  гара 

сийащысына  дцшмцш,  етибарсыз  адама  чеврилмишди.  1877-ъи  илдя 

«Якинчи»  баьланыр,  ики  ил  сонра  Щясян  бяй  Зярдаби  Бакы  реалны 

мяктябиндян  мцяллим  ликдян  азад  едилир,  Бакыны  тярк  етмяйя 

мяъбур  олур.  Зярдаб  кяндиня  кючян  Щясян  бяй  16  илдян  сонра 

Бакыйа  гайыдыр.  «Каспи»  гязетиндя  ямякдашлыг  едян  Щясян  бяй 

1891-ъи илдя Бакы Шящяр Думасынын мяктяб комиссийасынын цзвц 

сечилир.  1906-ъы  илдя  Гафгаз  мцсялман  мцяллимляринин  биринъи 

гурултайы Щ.Зярдабинин сядрлийи иля кечир. 

Щ.Зярдабинин тяблиь етдийи идейалар сайясиндя милли дирчялиш, 

сийаси  мцстягиллик  вя  дювлятчилик  идейалары  формалашды.  Сюзсцз  ки, 

бцтцн идейаларын нятиъяси иди ки, 1918-ъи илин майында Азярбайъан 

Халг Ъцмщуриййяти гурулду. 

XIX  əsrin  sonları  dцnya  mцsəlmanları  və  tцrk  xalqları 

arasında  siyasi-milli  prosesin  dərinləĢməsi,  millətlərin  meydana 

gəlməsi, bir sıra cərəyan və hərəkаtlаrыn yaranması ilə səciyyəви-

дир. Yusif Axcura oğlunun 1928-ci ildə Ġstanbulda чapdan чıxan 

«Tцrk fikri, tцrk hərəkatı, tцrk ocaqları» əsərində yazdığı kimi, 

nəsil  tayfa  hadisələrinin  milli  təfəkkцr  səviyyəsinə  yцksəlməsi 

ġərqdə  deyil,  Qərbdə  baĢlanmıĢdı.  O,  yazırdı:  «Millət»  anlayıĢı 

Avropada meydana gəlmiĢ, Avropa  ilə sıx əlaqədə olan tayfalar 

tərəfindən mənimsənilmiĢdi. Bu чoxluq tцrk tayfalarına - osman-

lılar adlanan qərb tцrklərinə, Krım tцrklərinə, Volqa sahillərində 

yerləĢən Ģimal tцrklərinə, habelə Qafqazdakı azəri tцrklərinə aid-

dir». 

Beləliklə, XIX əsrin sonlarına yaxın tцrklərin 4 qrupunda 

milli təfəkkцrцn yaranması və yayılmasının Ģahidi oluruq. 

Bu  dюvrdəki  gerilik,  tənəzzцl,  islahatların  uğursuzluğu 

Orta  Шərq  юlkələrində  dinə  və  islamчılığa  ,  millətчiliyə  -  tцrk 

 

38