Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

3.4. Azərbaycan   Халг 

Ъцмщуриййятинин йарадылма-

сы вя onun ilk addımları 

 

127 

Fətəli  xanın  vəfatından  вя  ġimali-ġərqi  Azərbaycan 

parчalandıqdan  sonra  1789-cu  ildə  burada  Cavad  xan  baĢda 

olmaqla Gəncə вя Qarabağ xanlığı fərqlənməyə baĢladı. 

Gцclц xanlıqlar Rusiyanı qane etmirdi. Xanlıqları itaətə gə-

tirib юзцnə tabe etmək istəyən Rusiya 1804-cц ildə knyaz Sisiano-

vun komandanlığı ilə Azərbaycana qoĢun gюndərdi. Gəncə Ģəhər-

qalası  ələ  keчirildi,  Cavad  xan  qəhrəmancasına  həlak  oldu. 

Qarabağ  xanlığı,  sonra  isə  digər  xanlıqlar  bir-birinin  ardınca 

Rusiyaya  ilhaq  edildikcə  diyarda  inzibati  quruluĢ  dəyiĢdirilir, 

tarixi  adlar  tədricən  qeyb  olur,  onların  yerində  Yelizavetpol, 

Kaspi və sairя peyda olurду. 

Xəzər  dənizi  ilə  Qara  dəniz  arasında  Bюйцk  Qafqaz 

silsiləsindən  cənubda  yerləĢən  bцtцn  ərazi  Rusiya  baxımından 

Zaqafqaziya  adlanmağa  baĢladı.  Buna  mцvafiq  olaraq 

Azərbaycan  torpaqlarına  sırf  coğrafi  istilah  olan  «ġərqи 

Zaqafqaziya» deyilir. Azərbaycan oykonimi (diyarın adı) tədricə 

aradan чıxıр, əsasən Cənubi Azərbaycan barəsində iĢlənirdi. Ona 

gюrə  də,  onların  цstцndən  qərəzcəsinə  qara  xətt  чəkmədən 

«Azərbaycan  oykonimini»  və  «azərbaycanlılar  etnonimini» 

yaĢatmaq  цчцn  bцtцn  чətinliklərə  sinə  gərən,  hətta  həyatını 

təhlцkə  qarĢısında  qoyan  və  1918-ci  ilin  mayın  28-də 

Azərbaycan  dюvlət  qurumunu  dirчəldərək  onu  məhz 

«Azərbaycan 

Cцmhuriyyəti» 

adlandıranlar 

əsl 

xalq 

təəssцbkeĢləri adlandırılmağa layiqdirlər. 

Azərbaycan  oykoniminə  мцнасибятдя  M.Ə.Rəsulzadə  йа-

зырды:  «Ah,  Azərbaycan,  biz  sənin  haqqını  tələb  etmək  deyil, 

yalnız  adını  sюyləmək  цчцn  nə  qədər  məruzlara  rast  gəldik,  nə 

qədər tюhmətlərə məruz qaldıq». O daha sonra yazırdı: «Xalqın 

dцĢцncəsində  «Azərbaycan»  məfhumu  coğrafi  bir  mənada 

ziyadə fikir və əməl Ģəklində təzahцr deyil» ”. 

Deməli, 1918-ci ildə yaradılmıĢ Azərbaycan Cцmhurиyyəti 

gюydən dцĢmə deyildi. Həm də, bu dюvlət qurumu qədim və orta 

əsrlərdə olan bцтцn dюvlət qurumlarından prinsipcə fərqlənirdi. 

Azərbaycan Cцmhuriyyətinin ilhamчısı və yaradıcısı M.Ə.Rəsul-

 

128 

zadə yazırdı: «Azərbaycan Cцmhuriyyəti aləmi-islamda bir tцrk 

hюkumətidir».  O,  qeyd  edirdi  ki,  tцrk  mənĢəli  bцtцn  dюvlətlər 

baĢlıca  olaraq  dini  təməl  цzərində  qərar  tutduqları  halda, 

Azərbaycan  Рespublikası  mцasir  milli  mədəni  mцstəqillik 

təməlinə, tцrk milli-demokratik dюvlət zəmininə əsaslanır və bu 

baxımdan respublikamız ilk tцrk dюvlətidir. 

Цмуммилли  лидер  Щ.Ялийев  демишди:  «Mən  Azərbaycanın 

həyat  qabiliyyətinə  inanıram.  Юz  təbiətinə  və  potensial 

sərvətlərinə  bənzərsiz  olan  bu  diyar  yerin  təkində  fəvvarələr  və 

alovlar  saxladığı  kimi,  юz  vətəndaĢlarının  qəlblərinin  ən  dərin 

guĢələrində də elə bir yaradıcılıq ruhu yaĢadır ki, bu yaradıcılıq 

ruhu  tцrk  xalqının  azad  inkiĢafı  Ģəraitində  …dцnyaya  orijinal 

bir mədəniyyət nцmunəsi bəxĢ edəcəkdir». 

Bцtцn  mцsəlman  Шərq  aləmindən  fərqli  olaraq  məhz 

Azərbaycanda belə bir mцasir dюvlətin hansı amillərin hesabına 

yarandığına nəzər salaq. 

XIX  əsrdə,  xцsusən  XX  əsrin  ilk  iki  onilliyində 

azərbaycanlıların  bir  millət  kimi  tam  formalaĢması  yeni  dюvlət 

qurumunun yaranmasına imkan verdi. XIX  əsrin II yarısından 

Azərbaycanda kapitalist istehsal mцnasibətlərinin yaranması ilə 

bюlgənin  iqtisadi  mənzərəsi  dəyiĢdi.  Bu  ilk  nюvbədə  Bakıya  aid 

idi.  O  zamanlar  (XIX  əsrin  II  yarısı)  az  tanınan  Ģəhər  neft 

sənayesinin  inkiĢafı  nəticəsində  tezliklə  məĢhurlaĢdı,  bюyцdц. 

«Bakı Ģəhəri əhəmiyyətsiz bir Ģəhər kimi .... dюnцb Rusiyada 112 

min əhalisi olan birinci dərəcəli səna-ye mərkəzinə чevriлdi». Bir 

чox sənaye sahələrinə malik olan «Bakı neft vahəsində» нефтдян 

əlavə,  zəngin  balıq  vətəэələri,  mis  əritmə  zavodları,  ipək  fab-

rikləri вар иди. Nəqliyyat xarici юlkələrə və Rusiyaya yol aчmıĢdı. 

Təsərцffatda dirчəliĢ baĢ verirdi. Azərbaycanda həm daxili, həm 

də xarici тиъарят son dərəcə geniĢ miqyas almıĢdı. 

Sosial strukturda da dəyiĢikliklər baĢ verirdi. Yeni siniflər 

–  burjuaziya  və  ploлеtariat  formalaĢırdı.  Azərbaycan  milli 

burjuaziyası  (H.  Z.  Tağıyev,  Musa  Nağıyev,  Əsədullayev 

qardaĢları,  Murtuza  Muxtarov  və  b.)  Rusiyanın  bцtцn 

 

129 

mцsəlman xalqları arasında ən iri və maliyyə cəhətdən ən gцclц 

burjuaziya  idi.  Bunu  mцsbət  hal  kimi  qiymətləndirən 

M.Ə.Rəsulzadə «Azərbaycan Cцmhuriyyəti» əsərində yazırdı ki, 

«Azərbaycan  Ģəhərləri  bюyцdц.  Aralarında  mцnasibət  və 

mцbadilə  artdı.  Xanlıqlar  zamanındakı  xцsusiyyətlər  rəf  oldu. 

Məmləkətdə iqtisadiyyat və ticarət inkiĢaf etdi, təkamцl yoluna 

girdi». 

M.Ə.Rəsulzadə 

«Əsrimizin 

SəyavuĢu» 

əsərində 

Azərbaycan  xalqının  mədəni  dirчəliĢində  Ġran,  Tцrkiyə  və 

Rusiyanın  rolunu  mцqayisəli  Ģəkildə  qiymətləndirərək  yazırdı: 

«Rus istilasının yaxĢılığı bu oldu ki, azərbaycanlılar юzlərini bir 

vцcud,  xцsusən  kцltцr  toxumlarını  daĢıyan  bir  cəmiyyət,  yəni 

rusların ayrı bir millət olduqlarını hiss etməyə baĢladılar». 

Rusiyanın  tərkibində  olduğu  dюvrdə  baĢ  verən  mцsbət 

dəyiĢikликlərlə  yanaĢı,  mənfi  hallar  da  olmuĢdu.  Mənfi  hal  юz 

ifadəsini  baĢlıca  olaraq  Rusiya,  Ġran,  hətta  uzaq  Almaniyanın 

mцstəmləkə  siyasətində  tapırdı.  Məsələn,  qraf  Paskeviч 

tərəfindən  Ġrana  gюndərilən  Lazarev  40  min  erməninin 

Zaqafqaziyaya  kючцрцlməsinə  nail  olmuĢdu.  Onlardan  18  mini 

Qarabağda  yerləĢdirilmiĢdi.  A.S.Qriboyedov  bu  mцnasibətlə 

yazırdı  ки,  «ermənilər  əksərən  Аzərbaycan  torpaqlarında 

yerləĢdirilmiĢlər.  Кючкцнляр  юzləri  darısqal  yaĢayır  və  mцsəl-

manların  yerini  darısqal  edirlər,  mцsəlmanlar  əməlli-baĢlı  Ģika-

yətlənirlər». 

Чar hюkumətinin Azərbaycana mцtəĢəkkil surətdə əhali kю-

чцrməsinə və digər xalqların nцmayəndələrinin sərbəst axınla gəl-

məsinə  Ģərait  yаratmasına  baxmayaraq  azərbaycanlılar  say 

tərkibinə  gюrə  Zaqafqaziyada  цstцnlцk  təĢkil  edirdilər.  1897-ci 

ildə  aparılmıĢ  birinci  Цmumrusiya  əhalinin  siyahıyaalma 

nəticələrinə gюrə Zaqafqaziya əhalisinin 29,2%-ni azərbaycanlılar, 

27,1%-ni  gцrcцlər,  21,9%-ni  ermənilər,  4,5%-ni  ruslar,  17,3%-ni 

digər millətlər təĢkil edirdi. 

Mцtləqiyyət  ikibaĢlı  siyasət  yeriдirdi.  Bцtцn  bunlara 

baxmayaraq,  XIX  əsrin  ortalarından  etibarən  Azərbaycanda 

 

130 

Ģərq,  islam  ziyalılarından  fərqlənən,  Аvropa  tərbiyəsi  gюrmцĢ 

yeni  milli  ziyalılar  yetiĢməyə  baĢladı.  Мящз  онларын  фяалиййяти 

нятиъяси  олараг  Fevral  inqilabının  qələbəsindən  sonra 

Azərbaycan  milli  hərəkatı  юzцnцn  yeni  mərhələsinə  qədəm 

qoydu. 

«Mцsavat»  oktyabr  inqilabını  xoĢ  niyyətlə  qarĢıladı. 

Партийанын  7  noyabr  tarixli  qətnaməsində  hюkumətин 

demokratik  olmaсы  билдирилирди.  Bakı  Sovetinin  geniĢ  iclasında 

«Mцsavat»ın  həmin  qətnaməsi  sцrəkli  alqıĢlarla  qarĢılanmıĢdı. 

12 noyabrda «Mцsavat» ın kюməkliyi ilə Bakı Soveti Mцвəqqəti 

Komitənin buraxılması haqda qərar qəbul etdi. 

1917-ci  il  нойабрын  9-12-  дя  Bakıda  «Mцsavat»  ın 

rəhbərliyi ilə Zaqafqaziya mцsəlman milli komitəsinin milli təsis 

yığıncağı  keчirildi.  Йыьынъаг  millətin  taleyini  həll  etmək  цчцн 

bцtцn  canlı  qцvvələrин  birləĢдирилмясини,  Rusiya  federasiyasında 

yeni  muxtar  vahidин  yaradılмасыны  тяляб  етди.  Həmin  vaxt 

S.ġaumyan юz mюvqeyini mюhkəmləndirirdi. Гейд едилдийи кими, 

XKS-nin  16  dekabr  1917-ci  il  tarixli  iclаsında  Ġ.  Stalinin  təklifi 

ilə S.ġaumyan Qafqazın fюvqəladə komissarı təyin edilmiĢdi. 

Lakin Bakı sovetinin hakimiyyəti Ģəhər kənarından uzağa 

getmirdi.  Zaqafqaziyanın  qalan  hissəsiни  11  noyabr  1917-ci  il 

tarixdə  OZAKOM-un  əvəzində  yaradılmıĢ  Zaqafqaziya  komis 

sarlığı  idarə  edirdi.  Zaqafqaziya  hюkumətinə  E.  Qeqeчkori 

rəhbərlik edirdi. Hюkumətə Azərbaycandan 3 nцmayəndə - F.X. 

Xoyski, M.Y. Cəfərov, X.Xasməmmədov daxil idi. 

1918-ъи  ил  феврал  айынын  23-дя  Tiflisdə    Zaqafqaziya  Seymi 

iĢə baĢladı. Onun  tərkibinə Zaqafqaziyadan Цmumrusiya Təsis 

yığıncağına  seчilmiĢ  deputatlar  daxil  oldular.  Azərbaycan 

fraksiyasınа  бирляшян  44  deputat  ясасян  «Mцsavat»,  «Ġttihad», 

«Hцmmət»  və  sosialist  blokunu  təmsil  edirdilər.  Azərbaycan 

fraksiyasının lideri M.Ə. Rəsulzadə idi. 

Hadisələrin gediĢi gюstərirdi ki, Bakı soveti ilə «Mцsavat» 

arasında  konflikt  эетдикэя  ъидди  характер  алырды.  Bakı  sovetinin 

rəhbərliyi  baĢa  dцĢцrdц  ki,  «Mцsavat»  getdikъə  эцълц  siyasi 

 

131 

qцvvəyə  чevrilir.  Тəkcə  «Mцsavat»  yox,  xalq  kцtlələri  də 

Azərbaycana  muxtariyyət  tələb  edirdi.  Bunu  mərkəz  də  hiss 

edirdi. PK (b) P MK ġaumyana və Чaparidzeyə 19 mart 1918-ci 

il  tarixli  мякtubunda  билдирилирdi  ки,  «Əgər  mцsəlmanlar 

muxtariyyət  tələb  edirlərsə,  onu  vermək  lazımdır».  Ancaq 

ġaumyan aчıq-aĢkar bunun əleyhidarı idi. Azərbaycan xalqının 

qanunu  və  haqlı  tələbi  ġaumyanы  гане  етмирди.  Təəccцblц 

orasıdır  ki,  ġaumyan  Azərbaycanın  muxtariyyatına  qarĢı 

barıĢmaz  mюvqe  tutsa  da,  cibində  Tцrkiyə  ərazisindən 

Ermənistana  muxtariyyat  verilməsi  haqda  Leninin  29  dekabr 

1917-ci il tarixli dekretini gəzdirirdi. 

Mart  hadisələrindən  sonra  azərbaycanlıların  цmidi 

Zaqafqaziya  seyminə  qaldı.  2  apreldə  Seymə  Bakı  hadisələri 

haqda  məlumat  verildi.  Mцsəlman  sosialist  blokunun  sədri  Z. 

Məmmədbəyov  tələb  etdi  ki,  Bakıda  azərbaycanlılara  qarĢı 

tюrədilən  qanunsuzluq  və  vəhĢilik  barəsində  tədbir  gюrцlsцn. 

M.Ə.Rəsulzadə билдирди ки, Seym Azərbaycana kюmək eməyəcəyi 

щалда  baykot  едиляъякди.  Ancaq  canlarında  tцrk  qorxusu  olan 

gцrcц və erməni fraksiyası Azərbaycana kюmək etməkdən imtina 

etdi. 

Gələcək  hakimiyyətin  təkcə  azərbaycanlılardan  ibarət 

olmamasıны, щямчинин beynəlmiləl və erməni hissələrinin Bakıda 

qalmasını  istəyən  Seymin  «DaĢnaqsцtйun»  fraksiyasının 

nцmayəndələri  bilдirdilər  ki,  Bakı  hadisələrinin  nəticələrinin 

aradan  qaldırılmasını  юz  цzərinə  gюtцrцrlər.  Azərbaycan 

fraksiyası  təklifi  mцzakirə  edərək  qərara  aldı  ki,  «Bakıda  və 

ġərqi Zaqafqaziyada bцtцn hakimiyyət azərbaycanlılara məxsus 

olmalıdır,  əgər  biz  bu  hakimiyyəti  mцvəqqəti  itirsək,  onu 

bцtюvlцkdə və sonadək itirmiĢ oluruq». 

1918-ci  il  апрелин  22-  дя  Zaqafqaziya  mцstəqil  federativ 

respublika  elan  edildi.  Aprelin  26-da  isə  Чxengelinin  rəhbərliyi 

altında  yeni  hюkumət  təĢkil  edildi.  Zaqafqaziyanın  yeni 

hюkumətinə  Azərbaycanın  5  nəfər  nцmаyəndəsi  -  F.X.Xoyski 

(ədliyyə  naziri),  H.Məlikaslanov  (yollar  naziri),  N.Йусифбяйов 

 

132 

(maarif  naziri),  M.H.  Hacınski  (ticarət  və  sənaye  naziri), 

Ġ.Heydərov (dюvlət нязарятчиси) daxil edildiляр. 

Загафгазийанын  мцстягиллийинин  елан  олунмасы  хябяри 

Москвада  вя  Бакыда  щакимиййяти  яля  алмыш  болшевиклярин  вя 

дашнагларын  наращатлыьына  сябяб  олду.  Онлар  милли  гцввяляри 

мящв  етмяк,  юз  щакимиййятлярини  бцтцн  Азярбайъана  йаймаг 

мягсядиля  ишьал  олунмуш  Бакы  губернийасында  пролетариат 

диктатурасыны  мющкям  ляндирмяк  цчцн  апрелин  24-дя  Бакы  Халг 

Комиссарлары Советини йаратдылар. 

Mцstəqilliyin elan edilməsi və yeni hюkumətin təĢkili xarici 

və daxili vəziyyəti yaxĢılaĢdırmadı. Hюkumət daxili idarəetmədə 

aciz idi, vahid hakimiyyət yox idi. Юlkədə anarxiya  башламышды. 

Millətlərarası  dцĢmənчilik  Ġrəvan  quberniyasında  ən  yцksək 

nюqtəйə чatmıĢdı. Irəvan quberniyasında azərbaycanlılar erməni 

hərbi  hissələri  tərəfindən  kцtləvi  qırğına  məruz  qalmıĢdilar. 

Xarici siyasət sahəsində də Zaqafqaziya xalqları nцmayəndələri 

arasında  birlik  yox  idi.  Əlbəttə,  bu  ondan  irəli  gəlirdi  ki, 

azərbaycanlılar онларын mart hadisələrində   Bakı soveti ilə əlbir 

olduğunu  bilirdi.  Seymin  tərəfdarları  ися  azərbaycanlıları  

tцrklərля  dostluqda gцnahlandırırdı. 

Загафгазийа  сейминин  нцмайяндяляри  арасында  фикир  вя 

мягсяд  бирлийи  олмадыьы  кими,  мцттяфигляр  Алманийа  вя  Тцкийя 

арасында  да  мягсяд  айрылыьы  мювъуд  иди.  Тцркийянин  Гафгазда 

нцфузунун  артмасы  иля  Алманийа  разылашмаг  истямирди.  Бу 

мягсядля эцръцлярдян истифадя юн плана чякилмишди. Ермянилярдян 

дя  истифадя  эцндямдя  иди.  Батум  конфрансынын  эедишиндя  Эянъя 

Милли  Шурасындан  Сеймя  эялмиш  нцмайяндяляр  мялумат  веряряк 

билдирирдиляр  ки,  болшевик-дашнаг  гцввяляри  дямир  йолу  хятти 

бойунъа  щцъума  щазырлашырлар.  Тцркийядян  йардым  алмаг 

мягсядиля  М.Ъяфяров,  Н.  Йусифбяйли  вя  Х.Хасмяммядов 

Батума  вя  Истанбула  езам  олундулар.  Еля  бу  вахт  инэилис 

гошунларынын Бакы истигамятиндя щярякяти щаггында да мялумат 

дахил  олду.  Майын  14-дя  йухарыда  гейд  едилянлярин  гаршысыны 

алмаг  цчцн  Хялил  бяй  Хасмяммядов  Загафгазийа  Сейминин 

нцмайяндя  щейятиня  нота  тягдим  ется  дя,  эцръц  вя  ермяни 

 

133 

нцмайяндяляри  нотада  иряли  сцрцлян  тяклифляри  гябул  етмядиляр. 

Беляликля, Алманийа вя Тцркийянин мцнасибятляри кяскинляшди. Еля 

щямин  эцн  эцръц  Милли  Шурасы  эизли  иълас  кечиряряк  эенерал  Отто 

фон  Лотов  васитяси  иля  Алманийанын  гяййумлуьуна  кечмяк 

истядийини билдирди. Бу бир нюв яввялляр ялдя едилмиш разылыьын  юрт-

басдыр едилмяси мягсяди дашыйырды. 

Belə  bir  Ģəraitdə  gцrcцlər  mayın  25-də  Zaqafqaziyanın 

tərkibindən  чıxıb  mцstəqillik  elan  etdilər.  Mayın  26-da  Seymin 

sonuncu  iclasında  menĢevik  Sereteli  seymin  buraxıldığını 

bildirdi.  Mayın  27-də  keчmiĢ  Seymin  mцsəlman  fraksiyasının 

iclası Milli ġuranın Rəyasət heyətini seчdi. M. Ə. Rəsulzadə və 

F.  X.  Xoyski  Милли  Шуранын  тяркибиня  сечилдиляр.  Майын  28-дя 

Тифлис шящяриндя Азярбайъан Milli ġuraсы (24 няфяр лещиня, 2 няфяр 

битяряф  галмагла)-ашаьыдакы  тяркибдя:  Щясянбяй  Аьайев, 

Мустафа  Мащмудов,  Фятяли  хан  Хойски,  Хялил  бяй 

Хасмяммядов,  Нясиб  бяй  Йусифбяйли,  Мирщидайят  Сейидов, 

Няриманбяй  Няриманбяйов,  Щейбятгулу  Мяммядбяйов, 

Мещди  бяй  Щаъынски,  Ялиясэяр  бяй  Мащмудбяйов,  Аслан  бяй 

Гардашов,  Султан  Мяъид  Гянизадя,  Якбяр  аьа  Шейхцлисламов, 

Мещди  бяй  Щаъыбабабяйов,  Щидайят  бяй  Мяликасланов,  Рящим 

бяй Вякилов, Мящяммяд бяй Шахтахтински, Фирудин бяй Кючярли, 

Ъамал бяй Султанов, Ъяфяр Ахундов, Мящяммяд Мящяррямов, 

Ъавад  Мяликйеганов,  Щаъы  Молла  Ахундзадя-Азярбайъанын 

мцстягиллийи  щаггында  Бяйаннамяни  имзаладылар.  Мцsəlman 

Мilli ġurasının elan etdiyi bəyannamədə rus qoĢunları getdikdən 

və Zaqafqaziya Фederativ Рespublikası parчalandıqdan sonraкы 

дурум,  Rusiya  və  osmanlı  imperiyası  arasındakı  mцharibənin 

dayandırılması  ilə  əlaqədar  Azərbaycanın  siyasi  vəziyyəti  təhlil 

edilir,  xalqı  ağır  vəziyyətdən  чıxarmaq  цчцn  юz  dюvlətini 

yaratmaq tələb olunurdu. 

Bəyannamədə deyilirdi: 

Xalq  səsverməsi  yolu  ilə  seчilən  Azərbaycan  mцsəlman 

Milli ġurası bu gцndən bцtцn xalqa bəyan edir: 

 

134 

1.  Azərbaycan  tam  hцquqlu  və  mцstəqil  dюvlətdir.  O, 

Zaqafqaziyanın  Cənub  və  ġərq  hissələrindən  ibarətdir.  Ali 

hakimiyyət Azərbaycan xalqına məxsusdur; 

2.  Mцstəqil  Azərbaycanın  siyasi  quruluĢ  forması 

demokratik cцmhuriyyətdir; 

3.  Azərbaycan  Demokratik  Cцmhuriyyəti  beynəlxalq 

birliyin  bцtцn  цzvləri  ilə,  xцsusən  həmsərhəd  xalqlar  və 

dюvlətlərlə dostluq əlaqələri yaradacaqdır; 

4.  Azərbaycan  Demokratik  Cцmhuriyyəti  юz  сərhədləri 

daxilində  millətindən,  dinindən,  ictimai  vəziyyəti  və  cinsindən 

asılı olmayaraq, bцtцn vətəndaĢlarına tam vətəndaĢlıq və siyasi 

hцquqlar verir; 

5. Azərbaycan Demokratik Cцmhuriyyəti onun ərazisində 

yaĢayan bцtцn xalqların sərbəst inkiĢafına Ģərait yaradacaq; 

6. 

Məclisi 

- 

Mцəssisanın 

чağırılmasına 

qədər 

Azərbaycanda  ali  hakimiyyət  xalqın  səsvermə  yolu  ilə  seчilən 

Milli ġura və Milli ġuranın qarĢısında cavabdeh olan Mцvəqqəti 

hюkumət sayılır. 

Həmin  gцn,  mayın  28-də  aĢağıdakı  tərkibdə  Mцvəqqəti 

hюkumət təĢkil olundu: 

F. Xoyski-Nazirlər ġurasının sədri və Daxılı ĠĢlər naziri 

Xosrov Sultanov - Hərbi nazir 

Məmməd Həsən Hacınski - Xarici иĢlər naziri 

Nəsib bəy Yusiфbəyli - Maliyyə və sənaye naziri 

Xəlil bəy Xasməmmədov-Ədliyyə naziri 

Məmməd Yusif Cəfərov - Ticarət və sənaye nazири 

Əkbər  Ağa  ġeyxцlislamzadə  -  Nəqliyyat,  poчt  və  teleqraf 

naziri 

Cəmo bəy Hacınski - Dюvlət nəzarəti 

Цмумиййятля,  Азярбайъан  Халг  Ъцмщуриййяти  дюврцндя 

щюкумятин  5  кабинети  фяалиййят  эюстярмишди.  Онларын  тяркиби 

ашаьыдакы кими олмушду: 

Ы кабиня: 28. 05. 1918-17. 06. 1918 

 

135 

1.Назирляр  Шурасынын  сядри  вя  дахили  ишляр  назири-Ф.Хойски 

(битяряф) 

2.Щярби назир - Х.Султанов (Мцсават) 

3.Хариъи ишляр назири - М.Щ.Щаъински (Мцсават) 

4.Малиййя вя халг маариф назири- Н.Йусифбяйли (Мцсават) 

5.Ядлиййя назири - Х.Хасмяммядов (Мцсават) 

6.Тиъарят вя сянайе назири - Й.Ъяфяров (битяряф, сонра - мцса-

ват) 

7.Якинчилик вя ямяк назири - Я.Шейхцлисламзадя (Щцммят) 

8.Йоллар, почт вя телеграф назири- Х .Мяликасланов (битяряф) 

9.Дювлят Мцфяттиши - Ъ.Щаъынски (сосиалист) 

ЫЫ кабиня: 17. 06. 1918 - 07. 12. 1918 

1.Назирляр  Шурасынын  сядри  вя  ядлиййя  назири  -  Ф.Хойски 

(битряф) 

2.Хариъи ишляр назири - М.Щ.Щаъынски (Мцсават) 

3.  Халг  маарифи  вя  дини  етигад  назири  -  Н.Йусифбяйли 

(Мцсават) 

4. Дахили ишляр назири - Б.Ъаваншир (битяряф) 

5.Якинчилик назири - Х.Султанов (Мцсават) 

6.Сящиййя вя сосиал тяминат назири - Х.Ряфибяйли (битяряф) 

7.Йоллар назири - Х.Мяликасланов (битяряф) 

8.Тиъарят вя сянайе назири - А.Ашуров (битяряф) 

9.Малиййя назири - Я.Ямиръанов (битяряф) 

10.Портфелсиз назир - Я.М.Топчубашов (битяряф) 

11.Портфелсиз назир - М.Ряфибяйов (Мцсават) 

12.Портфелсиз назир - Х.Хасмяммядов (Мцсават) 

06. 10. 1918-ъи ил тарихли кабинетдахили дяйишикликлярдян сонра 

1.Назирляр Шурасынын сядри - Ф.Хойски (битяряф) 

2.  Тиъарят,  сянайе  вя  дахили  ишляр  назири  -  Б.Ъаваншир 

(битяряф) 

3.Хариъи ишляр назири - Я.М.Топчубашов (битяряф) 

4.Малиййя назири - М.Щаъынски (Мцсават) 

5.Халг маарифи назири - Н.Йусифбяйли (Мцсават) 

6.Йоллар назири - Х.Хасмяммядов (битяряф) 

7.Якинчилик назири - Х.Султанов (Мцсават) 

 

136 

8.Халг сящиййя назири - Х.Ряфибяйли (битяряф) 

9.Почт - телеграф назири - А.Ашуров (битяряф) 

10.Сосиал  тяминат  вя  дини  етигад  назири  -  М.Ряфийев 

(Мцсават) 

11.Щярби ишляр цзря мцвяккил - И.Зийатхан (битяряф) 

12.Дювлят мцфяттиши - Я.Ямиръан (битяряф) 

ЫЫЫ кабиня: 26. 12. 1918 - 14. 03. 1919 

1. Назирляr Шурасынын сядри вя хариъи ишляр назири - Ф.Хойски 

(битяряф) 

2.Дахили ишляр назири - Х.Хасмяммядов (Мцсават) 

3.Малиййя назири - И.Протасов (Славйан- Рус ъямиййяти) 

4.Йоллар назири - Х.Мяликасланов (битяряф) 

5.Ядлиййя назири - Т.Макински (?) 

6.Маариф вя дини етигад назири - Н.Йусифбяйли (Мцсават) 

7.Почт-телеграф вя ямяк назири - А.Сяфикцрдски (сосиалист) 

8.Щярби назир - С.Мещмандаров (битяряф) 

9.Сосиал тяминат назири - Р.Хойски (битяряф) 

10.Халг  сящиййяси  назири  -  Й.Эиндес  (Славйан  -  Рус 

ъямиййяти) 

11.Тиъарят вя сянайе назири - М.Ясядуллайев (битяряф) 

12.Дювлят  мцфяттиши  -  М.Щ.Щаъынски  (16.01.1919-ъу  ил 

тарихдян Я.Щясянов) 

13.Ярзаг назири - К.Лизгар (Славйан - Рус ъямиййяти) 

14.Якинчилик назири - Х.Султанов (Мцсават) 

ЫВ кабиня: 14. 03. 1919 - 22. 12. 1919 

1.Назирляр  Шурасынын  сядри  вя  дахили  ишляр  назири- 

Н.Йусифбяйли (Мцсават) 

2.Малиййя назири - Я.Щясянов (битяряф) 

3.Тиъарят вя сянайе назири - А.Яминов (битяряф) 

4.Хариъи ишляр назири - М.Й Ъяфяров (Мцсават) 

5.Йоллар назири - Х.Мяликасланов (битяряф) 

6.Почт-телеграф назири - Ъ.Щаъынски (сосиалист) 

7. Щярби назир - С.Мещмандаров (битяряф) 

8.  Сосиал  тяминат  назири  -  В.Кленевски  (Славйан-Рус 

ъямиййяти) 

 

137 

9.Сящиййя назири - А.Достаков (?) 

10.Маариф вя дини етигад назири - Р.Капланов (Ящрар) 

11.Якинчилик назири - А.Гардашов (Ящрар) 

12.Портфелсиз назир - Х.Амаспцр (Дашнагсцтйун) 

13.Дювлят мцфяттиши - Н.Няриманбяйли (Мцсават) 

14.Ядлиййя вя ямяк назири - А.Сяфифкцрдски (сосиалист) 

15.Сонралар  дахили  ишляр  назири  -  Х.Хасмяммядов 

(Мцсават) 

В кабиня: 24. 12. 1919 - 01. 04. 1920 

1.Назирляр Шурасынын сядри -Н.Йусифбяйли (Мцсават) 

2.Хариъи ишляр назири - Ф.Хойски (битяряф) 

3.Щярби назир - С.Мещмандаров (битяряф) 

4.Дахили  ишляр  назири  -  М.Щ.Щаъынски  (18.02.1920-ъи  илдян 

сонра  М.Вякилов)  (биринъиси  яввял  мцсават,  сонра  коммунист, 

М.Вякилов - Мцсават) 

5.Ядлиййя назири - Х.Хасмяммядов (Мцсават) 

6.Малиййя назири - Р.Капланов (Ящрар) 

7.Маариф вя дини етигад назири - Щ.Шахтахтински (05.03.1920-

ъи илдян сонра Н.Шащсуваров, щяр икиси - Иттищад) 

8.Ямяк вя якинчилик назири - Я.Пепинов (сосиалист) 

9.Йоллар назири, ейни заманда тиъарят, сянайе вя ярзаг цзря 

мцвяггяти  назир  -  Х.Мяликасланов  (18.02.1920-ъи  илдян  сонра 

тиъарят, сянайе вя ярзаг назири - М.Щ.Щаъынски) 

10.Почт-телеграф назири - Ъ.Щаъынски (сосиалист) 

11.Иътимаи  тяминат  вя  сящиййя  назири  -    М.Ряфийев 

(Мцсават) 

12.Дювлят мцфяттиши - Щ.Мяммядбяйов (Иттищад). 

Mayın  30-da  F.  Xoyski  radioteleqraf  vasitəsilə 

Azərbaycan  Demokratik  Cцmhuriyyətiнин  yaranдыьыны  xarici 

dюvlət  baĢчılarına    –  Ġstanbul,  Berlin,  Vyana,  Paris,  London, 

Roma,  VaĢinqton,  Sofiya,  Buxarest,  Tehran,  Madrid,  Haaqa, 

Moskva, Stokholm, Kiyev, Tokio Ģəhərlərinə  bildirildi: «Xarici 

ĠĢlər Nazirliyinə, Gцrcцstanın чıxması ilə Zaqafqaziya Federativ 

Рespublikasının  parчalanması  nəticəsində  Azərbaycan  Milli 

ġurası 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan 

 

138