Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

АХЪ-нин дювлят байраьы 

Эянъя. 1918-ъи ил 24 ийун 

etmiĢ,  tərkibinə  ġərqi  və  Cənubi  Zaqafqaziya  daxil  olan 

Аzərbaycan  Рespublikasını  qurmuĢdur.  Siz  zati  alilərdən  xahiĢ 

olunur k, bu barədə юz hюkumətinizə məlumat verəsiniz. Mənim 

hюkumətimin  mцvəqqəti  yeri  Gəncə  Ģəhəridir».  F.  Xoyski. 

Azərbaycan Рespublikasının Nazirlər Şurasının sədri. 

Transqafqaz  hюkumətinin  baĢladığı  Batum  danıĢıqları 

iyunun 4-də hər цч respublika ilə «Sцlh və Dostluq” haqqında» 

mцqavilələrin imzalanması ilə nəticələndi. Osmanlı hюkuməti ilə 

bağlanmıĢ  mцqavilə  Azərbaycan  hюkumətinin  dюvlətlərаrası  ilk 

mцqaviləsi  idi.  Mцqavilənin  IV  bəndinə  əsasən  «Ġmperator 

Osmanlı  hюkuməti  Azərbaycan  hюkumətinə  qayda-qanun, 

юлкянин  təhlцkəsizliyinin  təmin  olunmasına  ehtiyac  duyduğu 

təqdirdə hərbi qцvvə ilə kюmək etməyi юhdəsinə gюtцrцr”dц». 

16 iyunda Respublika hюkuməti Tiflisdən Gəncəyə kючdц. 

Bu vaxt Gəncədə Tцrkiyə hərbi məsləhətчiləri (300 nəfər) var idi. 

Onlara  Nuru  paĢa  rəhbərlik  edirdi.  Hərbiчilər  Azərbaycan 

Respublikasının xahiĢi ilə gəlmiĢdilər. 

Азярбайъанын мцстягиллийинин ялейщиня олан дювлятляр Нуру 

пашаны  юз  тяряфляриня  чякя  билдиляр.  Нуру  паша  Милли  Шуранын 

бурахылмасыны  вя  онун  щцгугларынын  юзцнцн  тяшкил  едяъяйи 

щюкумятя верилмясини тяляб етди. 

Azərbaycan  burjuaziyasının  bəzi  dairələri  Milli  ġura 

əleyhinə  fəal  kаmpaniyaya  baĢladılar.  ĠĢ  o  yerə  чatdı  ki,  Azər-

baycanın Tцrkiyəyə birləĢdirilməsi щаггында шайяляр долашмаьа 

башлады.  Milli  ġura  ийунун  17-дя  бу  мясяляни  мцзакиря  етмяк 

цчцн йыьылды.  Uzun mцzakirələrdən sonra Milli  ġura Mцvəqqəti 

hюkumətin  hцquq  və  vəzifələri  вя  Azərbaycan  Milli  ġurasının 

buraxılması haqqında iki qətnamə qəbul etdi. Millи ġurada M.Ə. 

Rəsulzadə yekun nitqi sюylədi.

 

Ġyun 

hadisələri 

Azərbaycanın 

siyasi 

həyatına  эцълц  təsir 

etdi. 

Ийунун 

17-дя 

Ф.Хойски  нин  рящбярлик 

 

139 

етдийи  икинъи  щюкумят  кабиняси  тяшкил  едилди.  Щюку-  мятин 

Azərbaycan xal- qına 17 iyun 1918-ci il тарихли mцraciətində бил- 

дирилирди  ки,  яn  yaxın  vəzifələrdən  biri  hюkumət  idarələrini, 

məhkəmələri  və  məktəbləri  milliləĢdirməkdir.  Щюкумятин  24 

iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə rəngi qırmızı, aypara və 8 guĢəli 

ulduzun qırmızı fonda təsvirи olan Azərbaycan Respublikasının 

bayrağı təsdiq olundu. Сentyabr айында bu bayraq цч rəngli bay-

raqla əvəz edildi. Эюy, qırmızı və yaĢıl rəngli bayraqda, ağ rəngli 

aypara və 8 guĢəli ulduz təsvir olunmuĢdu.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                               

АХЪ-нин байраьы.1918-ъи ил сентйабр          

 

 

          Бюйцк  ядиб  Ъ.Ъаббарлы  Азярбайъан  байраьыны  беля 

тяряннцм етмишди

:

           

Бурахыныз сейр едялим, дцшцняйим, охшайайым, 

Шу севимли, цч бойалы, цч мяналы байраьы. 

Мяляклярин ганадыны цзяриня кюлэя салан! 

Ня имиш бу, аман Аллащ! Од йурдунун байраьы! 

 

Эюй йарпаглар, ал чичякляр, йашыл отлар топасы 

Хайыр, хайыр, чичяк солур, отлар йердя тапданыр. 

 

140 

Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин бинасы 

(индики Азярбайъан Дювлят Нефт Ширкятинин бинасы)  

Фягят бизим байраьымыз уъалары щям севийор, 

Йылдызлардан, щилалдан да йцксяклярдя щярлянийор. 

 

Кюлэясиндя ай чякилиб, бир эюзяли гуъмада, 

Гуъашараг севдийийля йцксякляря учмада. 

Шу эюрцнцш бир ананын шяфгятиня охшайыр, 

Дцшцндцкъя зювглярими, виъданымы охшайыр. 

 

Бу ай, йылдыз, бойаларын гурултайы ня демяк. 

 

 

 

Бизъя бюйля сюйлямяк: 

Бу эюй бойа эюй моголдан галмыш бир тцрк нишаны, 

 

  Бир тцрк оьлу олмалы, 

Йашыл бойа исламлыьын сарсылмайан инамы, 

 

 Црякляря долмалы, 

Шу ал бойа азадлыьын, тямяддудун фярманы, 

 

Мядяниййят булмалы. 

Сяккиз эушяли шу йылдыз да сяккиз щярфли 

 

   

«Од йурду» 

Ясарятин эеъясиндян фцрсят булмуш гуш кими 

 

   

Сящярляря учмушдур. 

 

Шу щилалда тцрк билэиси, дцзэцн севэи нишаны, 

Аллащ, ямяллярин едиб шу байраьы интиьал. 

Цряйимдя бир диляк вар, о да доьру кясилсин, 

О эцн олсун бир байраг Туран цстя ачылсын. 

 

141 

        Ġlk addım olaraq 1918-ci il  ийун айынын 27-  дя Azərbaycan 

dili  dюvlət  dili  елан  олунду.  Bakıda  ali  əkinчilik  məktəbinin 

yaradılması  haqqında  qərar  qəbul  edildi.  Bakıda,  ġəkidə, 

Gəncədə  və  ġuĢada  mцəllimlər  seminariyası  aчıldı.  Salyanda, 

Qusarda, Zaqatalada mцəllim hazırlayan kurslar təĢkil edildi. 

Аvqustун  11-дя  Azərbaycanın  mцsəlman  dinindən  olan 

1894  -1899-cu  ildə  anadan  olmuĢ  vətəndaĢlar  hərbi  xidmətə 

чağrıldı.  Сentyabrын  1-дя  hərbi  nazirlik  yaradıldı.  Əlbəttə,  qısa 

mцddətdə  ordu  yaratmaq  чох  чятин  иди,  ona  gюrə  də  бу  сащядя 

Тцrkiyə ordusuнун kюməйиндян истифадя олунду. 

Bu  dюvrdə  Bakıda  vəziyyət  mцrəkkəb  idi.  Tцrkiyənin 

mцdafiə  etdiyi  Azərbaycan  hюkuməti  bolĢeviklərin  əlində  olan 

Bakı  quberniyasını  gцzəĢtə  gеtmək  fikrində  idi.  Bakı  haqqında 

planlarını  almanlar  Sovet  Rusiyası  ilə  həyata  kечirmək 

istəyirdilər.  Bu  məqsədlə  də  gizli  danıĢıqlar  aparırdılar.  Elə  bu 

səbəbdən  də,  Bakının  azad  edilməsi  xeyli  yubandı.  Nəhayət, 

bцtцn  cəhdlərə  baxmayaraq  iyulun  axırında  Bакы  Kомитяси 

yıxıldı.  Denstervil  baĢda  olmaqla  avqust  ayının  əvvəllərində 

Bakıya  daxil  olan  ingilislər  Ģəhəri  «Ġslam  ordusunun» 

hцcumundan  mцdafiə  edə  bilmədi.  Nəhayət,  3  ay  davam  edən 

alman-rus danıĢıqları  avqust айынын 27-дя baĢa чatdı. Berlində 

bağ  lanmıĢ  saziĢin  14-cц  maddəsində  gюstərilirdi  ki,  Almaniya 

Qafqazda 

Gцrcцstanın 

hцdudlarından 

kənаrda 

hərbi 

əməliyyatlarda  hər  hansı  цчцнъц  dюvlətə  heч  bir  yardım 

gюstərməyəcəkdir.  «Rusiya-Bakı  vilayətində  neft  чıxarılmanıн 

bцtцn imkanlarıны Almaniyaya verə cəkdir». 27 avqust saziĢi ilə 

bağlı Azərbaycan nцmayəndə heyəti Almaniya səfirliyinə etiraz 

notası verdi вə surəti диэяр dюvlətlərə də gюndərildi. 

1918-ci  ilin  sentyabrında  Bakının  azad  edilməsi  zərurəti 

meydana  чıxdı.  Azərbaycan  Respublikası  Osmanlı  dюvlətindən 

yardım istədi və sentyabrın ortalarında Bakı azad edildi. 

Bakının  azad  edilməsi  Tələt  paĢanın  Berlin  danıĢıqlarına 

mцsbət  təsir  etdi.  Sentyabrın  23-də  Almaniya  -  Osmanlı 

protokolu imzalandı. Aлmaniya 27 avqust saziĢindən imtina etdi. 

 

142 

A.Səfikцrdski 

Almaniya  Azərbaycan  Respublikasını  tanıdığını  və  Rusiyanın 

da ону tanımasına təsir edəcəyini, Tцrkiyə isə Rusiya tərəfindən 

Azərbaycanın  mцstəqilliyini  tanıdıqdan  sonra  Brest  sцlhц  цzrə 

mцəyyən  edilmiĢ  sərhədlərə  юz  qoĢunlarını  чəkəcəyini  юhdəyə 

gюtцrdц. 

1918-ci  ilin  payızında  alman-tцrk  bloku  məğlub  oldu. 

Oktyabrın  30-da  Mudros  barıĢığı  imzalandı.  BarıĢığa  gюrə 

Tцrkiyə  ordusu  tezliklə  Azərbaycanı  tərk  etməli  idi. 

Transqafqaz  dəmir  yolu  mцtəffiqlərin  nəzarətinə  verildi. 

Noyabrın  4-də  Ə.  TopчubaĢov  barıĢığın  Azərbaycana  aid 

maddələrinə dair Tцrkiyə xarici iĢlər nazirliyinə nota verdi. 

1918-ci  il  noyabrın  17-də  mцttəfiq 

qoĢunları  Bakıya  daxil  oldu.  Bundan  bir  az 

əvvəл  Azərbaycan  hюkuməti  ABġ  prezidenti 

Vilsona, юz fəaliyyətini bərpa etmiĢ Milli ġura 

isə dцnya dюvlətlərinə mцraciət qəbul etmiĢdi. 

Bakıda  vəziyyətlə  tanıĢ  olan  Tomson  bildirdi 

ki, 

onun 

komandanlığı 

Azərbaycan 

hюkumətinə və baĢ nazirə hюrmət bəsləyir. 

Mцrəkkəb siyasi vəziyyətdə 5 aylıq tənəf 

fцsdən  sonra  noyabrын  16-да  Bakıda  Milli 

ġura toplandı. 1918-ъи ил нoyabrын 19-да Milli ġura «Azərbaycan 

parlamentinin  yaranması  haqqında  qanun»  qəbul  etdi. 

Parlamentdə  120  deputat  yeri  mцəyyən  edildi:  80-Azərbaycan 

tцrkц, 21-erməni, 10-rus, 1-alman, 1-yəhudi, 1-gцrcц və 1 polyak, 

5  həmkarlar  təĢkilatı  nцmayəndəsi.  Rus  Milli  ġurasını  iĢə  cəlb 

etmək  цчцn  Azərbaycan  Milli  ġurası  mюhkəm  mюvqe  тутараг 

1918-ci  il  нойабрын  24-дя  elan  etdi  ki,  «Mцstəqillik  aktı 

haqqında»  28  may  1918-ci  il  tarixdə  qanun  qəbul  edilməsinə 

baxmayaraq  Rus  Milli  ġurasını  Azərbaycanın  Mцstəqilliyini 

tanımağa tələsdirmir. Башга сюзля, 

1. Azərbaycanın siyasi vəziyyəti və quruluĢuna son olaraq 

Цmumdцnya Sцlh konfransı tərəfindən icazə verilə bilər; 

2. O  zamana qədər Azərbaycanda idarə sistemi saxlanılır. 

 

143 

3.  Əgər  Цmumdцnya  Sцlh  Konfransınadək  Rusiyanın  юz 

mцqəddəratını  təyin  etmiĢ  xalqların  nцmayəndələrinin  iĢtirakı 

ilə  Цmumrusiya  Mцəssislər  Məclisi  toplanarsa  Azərbaycan 

орада юз mцqəddəratını təyin etmək prinsipi ilə иштирак едяъяк . 

Lakin Rus Milli ġurası Azərbaycanı Rusiyanın mцlkiyyəti 

sayaraq  Azərbaycan  parlamentinə  юz  nцmayəndələrini 

gюndərməkdən  imtina  етди  вя  Azərbaycan  hюkumətiндян 

Kolcakın Ufa hюkumətini tanıмасыны истяди. 

Azərbaycan  parlamenti  ətrafında  баш  верян  hadisələr 

Tomsonu  inandırdı  ki,  Azərbaycan  hюkuməti  ciddi  siyasi 

qцvvədir. Бу сябябдян дя, оnun inzibati idarəsi ilə Azərbaycan 

hюkuməti arasında yaxınlaĢma baĢladı. 

Dekabrın 26-da yeni yaradılmıĢ kabinə ики эцндян сонра - 

ayın 28-də Paris sцlh konfransına gedəcək nцmayəndə heyətinin 

tərkibini  və  statusunu  mцəyyən  etdi.  Нцмайяндя  щейятинин 

рəhbərи Ə.TopчubaĢov təyin edildi. Бу заман Ġstanbulda olan Ə. 

TopчubaĢov  Ġngiltərə,  ABġ,  Ġtaliya,  Ġsveч,  Ġran,  Hollandiya, 

Rusiya,  Ukrayna  və  Ermənistan  щərbi  və  diplomatik 

nцmayəndələri ilə gюrцĢlər keчirирdi. 

1919-ъу ил мayın 2-də Vilsonun təĢəbbцsц ilə ilk dəfə Azər-

baycan  məsələsi  Versal  konfransının  «Dюrdlər  ġurası»nın 

iclasında mцzakirə edildi. Parisdə olan Azərbaycan nцmayəndə 

heyəti  мay  ayında  чoxsaylı  gюрцĢlər  keчirdi.  Mayın  28-də 

Azərbaycan  nцmayəndə  heyətini  Vilson  qəbul  etdi.  Ona 

Azərbaycan Respublikasının Memorandumu təqdim edildi.  

Versaldakı  Azərbaycan  nцmayəndə  heyətinin  qarĢılaĢdığı 

чətinliklərdən  biri  də  «Bюyцk  Ermənistan»  iddialarına  qarĢı 

mцbarizə aparmaq олду. Чцнки ермяниляр sцlh konfransı qarĢısına 

həlli  mцmkцn  olmayan  məsələlər  qoymuĢdular.  Онлар  юz 

ərazilərini  Tцrkiyə,  Azərbaycan  və  Gцrcцstan  ərazisi  hesabına 

geniĢləndirmək istəyirdilər. 

Ġngilis  qoĢunları  Bakıya  daxil  olduqdan  3  ay  sonra 

Ġngiltərə  hюkuməti  qoĢunları  Transqafqazdan  чıxarmağı  qərara 

aldı.  Ġyunun  28-də  Bюyцk  Britaniya  hюkuməti  qoĢunların 

 

144 

чıxarılması  haqqında  Paris  sцlh  konfransına  məlumat  verdi. 

Инэилис  гошунларынын  Ġtaliya  ordusu  ilə  əvəz  olunması  щаггында 

qərar гябул олунса да, Ġtaliyadaкы hюkumət dəyiĢikliyi (F. Nitti) 

буна имкан вермяди. 

Avropa  dюvlətləri  ilə  yanaĢı  Qafqaz  mandatına 

namizədlərdən biri дя ABġ idi. Onun Qara dəniz boğazlarıнда, 

Ġstanbul və Qafqazda marağı var idi. Bu məqsəдlə iyul ayının 5-

də  ilk  addımlar  atıldı.  Konfransın  «Onlar  Ģurası»  Amerikanın 

təqdimatı  əsasında  polkovnik  V.  Haskeli  Ermənistana  ali 

komissar təyin etdi. 

Ermənilər  йенидян  ABġ  vasitəsilə  ərazi  iddialarına 

baĢladılar.  Lakin  aparılan  danıĢıqların  nəticəsi  olaraq  Hasкel 

Qarabağın  və  Zəngəzurun  Azərbaycanın  ayrılmaz  hissəsi 

olduğunu  təsdiq  etdi.  O,  təklif  etdi  ki,  Ġrəvan  quberniyasının 

cənub  hissəsində  -  Naxчıvan  və  ġərur-Dərəlязdə  ABġ  general-

qubernatorluğu tərəfindən idarə olunan neytral zona yaradılsın. 

Oktyabrın 

24-də 

Naxчıvanda 

ABġ 

general-

qubernatorluğunun  yaradıldığı  elan  edildi.  Edmurd  Delli 

qubernator  təyin  edildi.  Lakin  əhalinin  etirazлары  иля  гаршылашан 

qubernatorluq фяалиййятя башлайа bilmədi. 

Nəhayət,  mцttəfiqlər  arasında  aparılan  danıĢıqlar 

nəticəsində  Azərbaycan  və  Gцrcцstanın  mцstəqilliyinin 

tanınması reallaĢdı. Bюyцk Britaniyanın təĢəbbцsц ilə 1920-ci ilin 

yanvarın 10-da Parisdə Sцlh konfransının Ali ġurasının sessiyası 

чağыrıldı.  Bюyцk  Britaniyanın  xarici  iĢlər  naziri  lord  Kerzonun 

təklifi  ilə  qərar  qəbul  edildi:  «Mцttəfiqlər  və  birlik  юlkələri 

Azərbaycan  və  Gцrcцstan  hюkumətlərini  de-fakto  səviyyəsində 

tanıyırlar». 

Azərbaycanın  mцstəqilliyinin  Paris  sцlh  konfransı 

tərəfindən  tanınması  tarixi  hadisə  idi.  Bundan  sonra  Belчika, 

Ġsveчrə,  Hollandiya,  Чexiya  və  Slovakiya,  Finlandiya  və  digər 

dюvlətlər  Bakıda  юz  konsulluqlarını  aчdılar.  ABġ,  Fransa, 

Ġngiltərə və Ġtaliya ilə Azərbaycanın iqtisadi əlaqələri geniĢləndi. 

 

145 

ĠmzalanmıĢ mцqaviləyə əsasən Ġran Azərbaycan Respubli-

kasını  de-yure  tanıdı.  Tehranda  Azərbaycan  səfirliyi,  Təbrizdə 

baĢ  konsulluq,  RəĢtdə  konsulluq,  Ənzəlidə,  MəĢhəddə  vitse-

konsulluq,  Xoy  və  Əhərdə  konsul-agentlikləri  yaradıldı. 

Mцxtəlif юlkələrdə diplomatik nцmayəndəliklər təsis edildi. 

Aprel iĢğalına qədər artıq Azərbaycan beynəlxalq əlaqələr 

sisteminə daxil oldu. 

 

Azərbaycan 

hюkumətinin 

милли  мцстягиллийин  горунуб 

сахланмасы  йолундакы  ян 

юнямли  hərəkətlərindən  biri 

də  Denikinə  qarĢı  mцbarizə  məsələsi  иdi.  Denikinin  hцcumu  ilə 

əlaqədar  iyunun  13-də  respublikada  hərbi  vəziyyət  elan  edildi. 

Iyunun 27-də Gцrcцstan və Azərbaycan arasında Denikinə qarĢı 

birgə mцbarizə aparmaq цчцn hərbi saziĢ imzalandı. Ermənistan 

isə  saziĢə  qoĢulmayaraq  Denikinlə  mцqavilə  bağlayıb  Qarabağ 

və  Dilican  tərəfə  qoĢun  yeritdi.  Vəziyyəti  bu  cцr  gюrən  ADR 

həmin istiqamətlərдə qoĢun yerləĢdirdi. 

Azərbaycan  respublikası  qarĢısыnda  duran  mцhцm  məsя 

lələrdən biri дя Ermənistanla normal mцnasibətlər yaratmaq idi. 

Maraqlıdır ki, 1918-ci ilin mayında Ermənistan mцstəqillik elan 

edəndə,  hətta  onun  paytaxtı  yox  idi.  1918-ci  il  майын  28-də 

Azərbaycan  Milli  ġurası  Ġrəvanı  Ermənistana  gцzəĢtə  getdi. 

Lakin  Ermənistan  respublikası  ilk  gцndən  yenидян  ərazi 

iddialarına  baĢladı.  1918-ci  ilin  yayında  Andrоnik  Zəngəzura 

basqın etdi. O, azərbaycanlı əhaliyə ultimatum gюndərdi ки, «Ya 

Ermənistan  Respublikasına  tabe  olsunlar,  ya  da  Zəngəzurdan 

kючsцnlər».  Andronikin  bandası  kəndləri  yandırıр,  dinc  əhalini 

vəhĢicəsinə  юldцrцрдц.  Mixaylovun  Fюvqяladə  Komisсiyyasının 

məlumatına gюrə, 1918-ci ilin yay və payızında Zənэəzurda 115 

kənd  dağıdılмыш  və  məhv  edilmiĢdi.  Bu  kəndlərdə  7.729  azər-

baycanlı, o cцmlədən 3.267 kiĢi, 2.276 qadın və 2.196 uĢaq юldц-

rцlmцĢdц. 50 min azərbaycanlı Zəngəzuru tərk etmiĢdi. 

3.5.Azərbaycan dюvlətчiliyiнin 

təшякkцlц və mюhkəmləнməsi. 

Азярбайъан парламенти 

 

146 

Gorusu  tutan  Andrоnik  орада  Azərbaycan  əleyhinə 

mərkəz  йаратмышды.  Andrоnikin  dəstəsi  3  дяфя  Zabur  dairəsini 

keчib  ġuĢanı  tutmaq  istəmiĢdi.  DaĢnaгlar  Шушаны  «Kiчik 

Ermənistan» ın paytaxtı etmək istəyirdi. 

Nəhayət,  1919-cu  ilin  avqustunda  Azərbaycan  hюkuməti 

ilə  Dağlıq  Qarabağ  erməniləri  arasında  saziĢ  əldə  edildi. 

Azərbaycanın həmin ərazidə suverenliyi təsdiq edildi. 1919-cu il 

нойабрын  23-  дя  Tiflisdə  Azərbaycan  və  Ermənistan  arasında 

saziĢ  imzalandı.  SaziĢə  gюrə  hər  iki  tərəf  arasında  hərbi 

toqquĢma dayandırılır, mцbahisəli məsələlərin sцlh yolu ilə həll 

edilməsi  nəzərdə  tutulurdu.  SaziĢə  gюrə,  Ermənistan 

Zəngəzurdan  qoĢunu  чıxarmalı  idi.  Həm  də  qərara  gəldilər  ki, 

Azərbaycan-erməni konfransı чağırılsın. 

1919-cu il декабрын 14-də Bakıda belə konfrans чağırıldı və 

mцsbət nəticə verdi. Lakin erməni ordusu saziĢi pozdu. 

1919-cu ilin yay və  payızında bir  sıra qərarlar - 21 iyulda 

«Azərbaycan  Respublikası  Milli  Məclisinə  seчkilər  haqqında 

Əsasnamə»,  11  avqustda  «Azərbaycan  vətəndaĢlığı  haqqında 

qanun»,  30  oktyabrda  «Mətbuat  haqqında  Яsasnamə»  və  s. 

qəbul edildi. Baki Dюvlət Universiteti təsis edildi.  

Азярбайъан  дювлятчтлийинин  мющкямляндирилмяси  йолунда 

атылан  Ян  мцщцм  аддымлардан  бири  дя  Азярбайъан 

парламентинин йарадылмасы олду. 

1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamenti iĢə baĢladı. 

Parlamentdə  mцsavatчılar,  hцmmətчilər,  əhrarчılar,  sosialistlər, 

slavyan-rus  cəmiyyətləri  nцmayəndələri,  daĢnaгlar,  azlıqda 

qalanlar və baĢqaları təmsil olunmuĢdular. 

Azərbaycan  Milli  ġurasının  sədri  M.Ə.Rəsulzadə  bюyцk 

təbrik nitqi sюylədi. Я.Топчубашов парламентин сядри, Щясян бяй 

Аьайев  ися  онун  мцавини  сечилдиляр.  Parlamentin  rəhbərliyi 

seчildikdən  sonra  mцvəqqəti  hюkumətin  baĢчısı  F.Xoyski  чıxıĢ 

etdi. O, bu tarixi gцnə qiymət verərək nitqinə aĢağıdakı sюzlərlə 

baĢladı:  «Bu  gцn  юylə  bюyцk  və  mцbarək  gцndцr  ki,  bunu  biz 

azərbaycanlılar  yuxumuzda  da  gюrə  bilməzdik».  O,  mцvəqqəti 

 

147 

Я.Шыхлински 

hюkumətin  fəaliyyəti  dюvrцndə  gюrцlmцĢ  iшlərdən  bəhs  edib, 

bцtцn hюkumətin istefasını qəbul etməyi xahiĢ etdi. 

Fətəli  xan  nitqini  aĢağıdakı  sюzlərlə  bitirdi.  «Hюkumətin 

fəaliyyətində nə qədər qцsur və nюqsan olmuĢsa da, yol gюstərən 

iĢıqlı yıldızı bu olmuĢdu: Millətin hцququ, istiqlalı və xeyiri!». 

Parlament  istefanı  qəbul  eдяряк  yeni  hюkumətiн  təĢkilини 

yenidən F.Xoyskiyə tapĢırdı. 

Parlament  dювrцn  mцhцm  məsələlərindən  olan  Paris  sцlh 

konфрansına nцmayəndəlik gюndərilməsini həll etdi. Əlimərdan bəy 

TopчubaĢovun  baĢчılıq  edəcəyi  nцmayəndə  heyətinə  parlamentdə 

təmsil edilən bцtцn partiyaların və bitərəflərin нцмайяндяляри daxil 

oldu. 

 

Azərbaycan imperiyanın ġərq ölkələri 

ilə  həmsərhəd  иди  və  Азярбайъаны  onlarla 

maddi-mənəvi  tellər  баьлайырды.  Burada 

mərkəzdənqaçma  meylləri  эцълц  olduğundan  çarizm  onlara 

etibar  etmir  və  yerli  mцsəlman  əhali  orduya  çağыrılmırdı.  Bu 

səbəbdən  də,  qonĢu  erməni  və  gцrcцlərdən  fərгli  olaraq 

Azərbaycanda zabit kadrları və əsgərlər çatıĢmırdı. Azərbaycan 

ərazisində əhəmiyyətli cəbhəxana da yox idi. 

Cəbhəni tərk etmiĢ rus qoĢunlarının yerini tutan erməni və 

qismən gürcü hərbi hissələri Osmanlı qoĢunlarının təsiri altında 

geri  çəkilərkən  Azərbaycan  əhalisindən  qisas  alırdılar.  Milli 

mцdafiə  dəstələrinin  yaradılmasının  qarĢısı  alınırdı.  Nəticədə, 

1918-ci ilin mart soyqыrımında azərbaycanlılar əliyalın qaldılar. 

Məlumdur  ki,  1917-ci  ilin  mayında 

toplanmıĢ  Qafqaz  mцsəlmanları  qurultayı 

бир  сыра  qərarlarla  yanaĢı,  mцsəlman 

alayları yaratmaq haqqında da qərar qəbul 

etdi.  Artıq  noyabr  ayında  Zaqafqaziya 

komissarlığı 

milli 

hərbi 

komissarlıq 

yaradılması  haqqında  qərar  verdi.  Ilin 

sonunda  artıq  3  korpus-piyada  diviziyası, 

3.6. Азярбайъан  

ордусу 

 

148 

sцvari briqadası və ərazi polkları var idi. Azərbaycan korpusunu 

təĢkil etmək general  Ə. ġıxlınskiyə tapĢırılmıĢdı. 

Bildiyimiz  kimi,  ADR-in  yaranma  sından  az  sonra  Bakı 

Soveti  qoĢunları  Gəncə  цzərinə  hцcuma  hazırlaĢırdı. 

Azərbaycan  ися  600  nəfərlik  hərbi  hissəyə  malik  idi.  YaranmıĢ 

vəziyyətdə kюmək edəcək yeganə qцvvə Tцrkiyə idi. Бу сябябдян 

дя,  Seymin  mцsəlman  fraksiyası  ġərq  Cəbhəsi  ko  mandanı 

Vəhib paĢadan kюmək  istədi. Vəhib  пaĢa dəfələrlə Zaqafqaziya 

qoĢunlarına  komandanlıq  edən  OdiĢelidze  və  general  Pri-

jevalskidən mцsəlman əhaliyə qarĢı cinayətlərə son qoyulmasını 

xahiĢ etsə də, nəticə оlmamıĢdы. 

May ayında Tцrkiyənin hərbi naziri Ənvər paĢa юz qardaĢı 

Nuru  PaĢaya  Gəncəyə  hərəkət  etmək  barədə  əmr  verdi.  Ayın 

sonunda o, Azərbaycana təlimatчılar heyəti ilə birlikdə gəldi və 

щярби гуруъулуг сащясиндяки ишляр ону гане етмяди. Ġyun ayında 

Azərbaycanda  hərbi  вязиййят  elan  ediлdi.  Mцsəlman  korpusu 

«Əlahiddə  Azərbaycan  korpusu»  adlandırылdı.  Qısa  mцddətli 

kurslаr  açıldı.  Hərbi  mцkəlləfiyyət  haqqında  fərman  verildi. 

Bцtцn bunlara baxmayaraq, Xoyski Тцркийядян bir diviziya həc-

mində  real  yardım  istədi.  BağlanmıĢ  mцqavilənin  IV  bəndinə 

əsasən  Osmanlı  dюvləti  yardım  etməyi  юhdəsinə  gюtцrdц. 

Kюməyə gюndərilən V Qafqaz diviziyası almanların mцqaviməti 

цzцndən Gəncəyə bir az gec gəldi. Diviziyanın komandiri Mцrsəl 

пaĢa  idi.  Sonra  Karpat  cəbhəsindən  gюцrцlmüĢ  XV  Чanaqqala 

diviziyası  (komandiri  -  Nazim  bəy)  Gəncəyə  yetiĢdi.  Hərbi 

hissələr Qafqaz Ġslam Оrdusu adı altında birləĢdilər. Ordu Nuru 

paĢanın komandanlğı altında GЮЙЧАЙ ətra fında dюyцĢə girdi. 

Göyçay döyüĢündən sonra Bakı soveti silahlı qüvvələri geri 

çəkilməyə  baĢladılar.  Kürdəmir  cəbhəsinə  göndərilən  1.500 

nəfərlik Biçeraxovun komandası altında olan polklar da cəbhəni 

saxlaya bilmədi. ġaumyanın xahiĢinə görə Ukrayna cəbhəsindən 

Petrovun  komandası  altında  bir  eskadron  süvari,  bir  bölük 

dənizçi  və  topxanadan  ibarət  qoĢun,  HəĢtərxandan  8  yelkənli 

 

149