Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

Я.Пепинов 

дя  ляьв  олунмуш,  ишдян  чыхарылмыш,  1938-cи  ил  нойабрын  24-дя 

йенидян щябс олунмушду. 

Cямо  бяй  Щаcынски  1942-cи  илдя  Вйатка  конслаэериндя 

щялак олмушду. 

Ящмяд  бяй  Юмяр  оьлу  Пепинов  (1893-

1938)  1893-cц  илдя  Эцрcцстанын  Ахалкалаки 

мащалынын  Болазур  кяндиндя  анадан  олмуш-

ду. О, Юмяр Фаиг Неманзадянин (1872-1938) 

баcысы  оьлудур.  Ящмяд  бяй  Тифлис  эимна 

зийасында тящсил алмыш, Москва Университетинин 

щцгуг  факцлтясиня  дахил  олмуш  вя  ейни 

заманда 

игтисадиййат 

факцлтясиндя 

дя 

охумушду.  Я.Пепинов  да  Москвада  охуйан 

азярбайcанлы 

тялябяляирин 

тяшкил 

етдийи 

«Азярбайъан етно график консерт эеcяляри» нин 

вя  «Азярбайъан  щямйерлиляр  тяшкилаты»нын  ясас  рящбярляриндян 

бири олмушду. 1918-cи илдя тящсилини баша вурараг Бакыйа гайыдан 

Я.Пепинов  Загаф  газийада  баш  верян  щадисялярдя  йахындан  иш-

тирак  едир,  февралын  28-дя  Загафгазийа  Сейми  тяряфиндян  тясдиг 

олунмуш  мцсялман  фраксийасында  «Мцсялман  сосиалист  блоку» 

на дахил олур. 

Я.Pепинов  1918-cи  илин  йайында  Щясян  бяй  Аьайевин  гызы, 

сонралар  илк  азярбайcанлı  гадын  мусигишцнас  олмуш  Х.Аьайева 

иля евлянмишди. 

Я.Пепинов  Н.Йцсифбяйлинин  тяшкил  етдийи  икинcи  кабинядя 

ямяк вя торпаг назири вязифясини тутмушду. Азярбайcан универси-

тетинин тяшкилиндя онун мцяййян хидмятляри олмушду. 

Мялум  олдуьу  кими,  1920-cи  мартын  30-да  Н.Йусифбяйли 

щюкумяти  истефа  верир.  Ящмяд  Пепинов  да  башгалары  кими, 

вязифясини тярк едир. О, щямин il апрелин яввяляриндя Азярбайcан 

ордусу  щиссяляри  бу  заман  Даьлыг  Qарабаьда  олдуьу  цчцн  Са-

мур  чайы  кюрпцсцнцн  шимал  тяряфиндя  дайанмыш  ХЫ  Гызıл 

Ордунун Бакы цзяриня эюзлянилян йцрцшцнц лянэитмяк мягсядиля 

Азярбайcан  парламентинин  цзвц  Рящим  бяй  Вякиловла  бирликдя 

 

172 

Совет  Русийасы  щюкумяти  иля  данышыглар  апармаг  цчцн  Грозну 

шящяриня эедир.  

Я.Пепинов  1920-cи  илин  апрелиндя  баш  верян  щадисялярдян 

сонра Бакыйа гайыдыr. Рeспубликада мядяни-маариф вя няшриййат 

ишиня  рящбярлик  едир.  «Маариф  вя  мядяниййят»,  «Бакинский  ра-

бочий» гязети вя диэяр мятбуат органларында хейли мягаляляри чап 

олунур. Щямин иллярдя тягибляря мяруз галан Я.Пепинов 1930-cу 

илдя  Улйановск  шящяриня  кючмцш  вя  орада  йашамышды.  1934-cц 

илдян  о,  Алма-Атада  Газахыстан  маариф  назиринин  мцавини 

вязифясиндя  ишлямишди.  Ящмядбяй  Пепинов  1938-cи  илдя  Сталин 

репрессийасы нятиcясиндя щялак олмушду. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

173 

Щ.Ямоьлу 

 

IV F Ə S İ L 

 

1917-1920-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda  

мilli-azadlıq hərəkatı 

 

 

Щейдяр  Хан  Ямоьлу  1880-

ъи  идя  Урмийа  шящяриндя  анадан 

олмушдур. Онун атасы яъзачы щяким Яли Якбяр Яфшари Эцмрцйя 

кючмяли  олдуьундан  ибтидаи  вя  орта  мяктяби  Иряванда  битирян 

Щ.Ямоьлу  Тифлис  Политехник  Институтунда  охуйаркян  сосиал-

демократ  щярякатында  иштирак  едир.  Бир  мцддят  Бакыда  електрик 

мцщяндиси  ишляйир.  Щ.Ямоьлу  алман,  франсыз,  рус,  фарс,  эцръц  вя 

италйан диллярини юйрянмишди. 1902-ъи илдя али мяктяби баша вуран 

Ямоьлу  Авропайа  эетмиш,  1904-ъц  илдя  Тещрана  гайы  дараг 

орада Сосиал-Демократ Партийасынын юзяйини йаратмыш, Сяттарха-

нын Янъцмян щяряка тында иштирак етмишди. 

Мцзяффяряддин  шащын  юлцмцндян  сонра  онун  йериня  кечян 

Мящяммядяли шащ илк олараг ингилабчылары арадан эютцрмяк цчцн 

планлар  щазырламаьа  башлайыр.  Тещран  Ингилаб  Комитяси  баш 

веряъяк фаъиялярин гаршысыны алмаг мягсядиля Мцъазат  Комитяси 

йарадыр вя онун башчысы Щейдяр Ямоьлу тяйин едилир. 1907-ъи илдя 

баш  назир  Атабяк  Язям    дя  гятля  йетирилир.  Гятли  йериня  йетирян 

азадихащ Аббас аьа сонра да юзцня гясд едир.  

Щейдяр  Хан  Ямоьлу  Сяттархан  щяряка 

тында  иштирак  етмиш,  1909-ъу  илдя  Сяттархан  вя 

Баьырханла  бирликдя  Тещрана  эетмишди.  Онла-

рын  башына  эялян  щадисялярдян  сонра  эизли 

фяалиййятя  кечян  Ямоьлу  Ирана  эялян 

М.Я.Рясулзадя иля таныш олмуш, «Иране  Ноу» 

адлы  гязетин  няшриня  башламышды.  Инэилисляр  вя 

руслар  тяряфиндян  тягиб  олундуьуну  щисс  едян 

Ямоьлу Парися эетмяк мяъбуриййятиндя галыр. 

Бир мцддят сонра о, йенидян Ирана гайыдыр вя 

4.1. Щейдяр Хан Ямоьлу  

щярякаты 

 

174 

Эиланда  цсйан  байраьыны  галдырмыш  цсйанчылара  гошулур.  Бу 

заман  Эиланда  Мянъил  адллы  бир  тяшкилат  йаранмышды.  Мянъил 

щярякатынын  башында  Мирзя  Кичик  Хан  дурурду  вя  онлар 

инэилисляря  вя  руслара  гаршы  мцбаризя  апарырдылар.  Мирзя  Кичик 

хана  Щаъы  Ящмяд  Кясмайи,  Рясул  Эянъяйи,  Щало  Гурбан  вя 

гардашы кюмяклик едирдиляр. Щейдяр Ямоьлу ися Ещсануллащ хан 

иля Мирзя Кичик хан арасындакы наразылыьы щисс етдийи цчцн онлары 

барышдырмаьа  чалышыр.  Бу  мягсядля  1922-ъи  ил  май  айынын  6-да 

Фомен  гясябясиндя  чаьыылан  йыьынъагда  Ещсануллащ  ханын  йа-

ратдыьы Милли Ниъат Комитяси ляьв едилир вя йени «Ингилаб Комитяси» 

йарадылыр. Кичик хан сядр, галанлар ися цзв сечилирляр. 

Иранда баш верянляр инэилисляри вя руслары чох наращат едирди. 

Диэяр тяряфдян инэилисляр кечириляъяк чеврилиши эюздян йайындырмаг 

цчцн шайя йайараг билдирмишдиляр  ки, рус   орду  щиссяляри Тещраны 

ишьал  едяъякдир.  Нящайят,  1921-ъи  ил  февралын  21-дя  Рза  хан  рус 

казак щиссяляриндян ибарят  2.500 няфярлик дястяни Тещрана эятирир 

вя чеврилиши щяйата кечирир. 

Рза  хан  кими  иди?  О  рус  казакларынын  командири 

Лийаховун  алайына  сырави  щярбичи  кими  дахил  олмуш,  инэилислярин 

кюмяйи иля щярби тящсил эюрмядян рцтбя алмыш, йеня гя инэилислярин 

кюмяйи  иля  йени  йарадылан  Табатабайи  Сейид  Зийяддин 

щюкцмятиндя щярби назир вязифясини тутмушду. Рза хан назир олан 

кими,  ялинин  алтында  олан  рус  казакларыны  Эилана,  Щейдяр 

Ямоьлунун  цстцня  эюндярир.  Ямоь  лунун  йахынларыны,  Мирзя 

Кичик ханы яля алараг Ямоьлуйа тяля щазырламаьа башлайыр. 

Ящвалат  беля  баш  верир.  Мирзя  Кичик  хан  «Ингилаб 

Комитяси»  нин  Ъянэялядя  иъласынын  кечириляъяйи  щаггында 

мялумат йайыр. Щейдяр Ямоьлу вя диэяр цзвляр эюрцш йериня эялир 

вя  Кичик  ханы  эюзлямяйя  башлайырлар.  Бу  заман  бина  атяшя 

тутулур.  Щейдяр  Ямоьлу,  Щало  Гурбан  вя  Щало  Кярим 

пянъярядян  атылараг  мешяйя  гача  билирляр.  Мешядя  йолдашларыны 

итирян  Ямоьлу  йаралы  щалда  Ряшт  йахынлыьындакы  Пясихан 

гясябясинин кюрпцсцня кими эедиб чыхыр. Орада Мирзя Кичик хан 

тяряфиндян  тутулур.  Бир  мцддят  щябсдя  галдыгдан  сонра  Мцяй-

йянцл Ряайа адлы бир хаин тяряфиндян юлдцрцлцр. 

 

175 

Кичик хан она вяд едилян Эилан валилийня тяйин олунмур. О, 

йолдашларына  етдийи  хяйанятин  гурбаны  олур.  Щало  Гурбан  Рза 

хана  хябяр  эюндяряряк  она  хидмят  етмяк  истядийини  билдирир. 

Мягсяди йахын досту Сярхошун гисасыны алмаг олур. Мирзя Кичик 

хан да ейни тяклифля Рза хана мцраъият едир. Лакин Рза хан онун 

тяклифини  рядд  едир.  Рза  хан  Щало  Гурбана  «Сярщянэ»  албай 

(полковник)  рцтбяси  веряряк  Кичик  ханын  цстцня  йеримясини  тяляб 

едир.  Щало  Гурбан  Ряшт  вя  Янзялидя  олан  Кичик  ханын 

дястяляринин  цстцня  йерийир.  Чянэяляйя  гачан  дястясинин  Щало 

Гурбан тяряфиндян дармадаьын едилмясини эюрян Кичик хан Талыш 

даьларына  цз  тутур.  Онун  донмуш  мейидини  даьда  тапырлар, 

башыны  кясиб  Тещрана  йоллайырлар.  Рза  ханын  ъасуслары  бир 

мцддятдян  сонра  Щало  Гурбаны  да  гятля  йетирирляр.  Беляликля, 

Ямоьлу  щярякаты  юз  гардашларынын  яли  иля  йатырылыр.  Азярбайъан 

даща бир  фядакар оьлуну итирир. 

       Cənubi  Azərbaycanda  daha 

geniĢ  kцtlələri  əhatə  edən  вя  dərin 

inqiabi  xarakter  daĢıyan  1905-

1911-ci  illərin  Ġran  burjua  inqilabı 

юlkədə feodal quruluĢuna və quruluĢun təcəssцmц olan Qacarлар 

sцlaləsinə  zərbə  вурду.  Ингилаб  Ġrana  konstitusiya  versə  də, 

zəhmətkeĢ xalqın həyatında gюzə чarpacaq bir dəyiĢiklik yarada 

bilmədi.  Яldə  edilmiĢ  mцvəffəqiyyətlərdən  mцlkədarlar, 

ruhanilər  və  burjuaзийа  (baĢlıca  olaraq  bunların  yuxarı 

təbəqələri) bəhrələndi. GeniĢ kцtlə-orta təbəqяlər, xцsusilə fəhlə 

və  kəndlilər  əvvəllərdə  olduğu  kimi,  йеня  дя  demokratik 

hцquqlar  ялдя  етмядиляр.  Ġranda  farslardan  baĢqa  digər  xalq  və 

milli азлыглар юz milli hцquqlarınadаn məhrum idilər. 

Bəhs edilən dюvrdə bцtцn Ġranda olduğu kimi, Cənubi Azər-

baycanda  da  əhalinin  bюyцk  əksəriyyəti  kənd  təsərrцfatı  ilə 

məĢğul olurdu. Кənd təsərрцfatınда taxылчılıq, bağчılıq, ipəkчilik, 

texniki bitkilərdən pambıqчılıq, nisbətən az miqdarda tцtцnчцlцk, 

tərəvəz və bostanчılıq geniĢ yayılmıĢdı. Maldarlıqla kючəri və ya-

rımkючəri  həyat  tərzi  keчirən  tayfalar  (Ģahsevən  və  b.)  мяшьул 

олурдулар. 

4.2. 1920 - ci il Təbriz  

цsyanının sosial-iqtisadi  

və siyasi zəmini 

 

176 

XIX əsrin ikinci yarısında, xцsusilə ясрин sonlarında Ġranın 

dцnya  bazarına  geniĢ  Ģəkildə  cəlb  olunması  nəticəsində  bцtцn 

юlkədə,  o  cцmlədən  Cənubi  Azərbaycanдa  ticarət  əkinчiliyi  və 

ticarət  maldarlığı  geniĢlənдикъя  xarici  юlkələrə  ixrac  edilən 

əkinчilik  və  maldarlıq  məhsullarının  miqdarı  чoxalırdı.  Cənubi 

Azərbaycandaн  ixrac  edilən  pambıq,  qurudulmuĢ  meyvə  (o 

cцmlədən  kiĢmiĢ,  pцstə,  badam,  fındıq),  эюн-дяри  мямулатлары 

ясасян  Rusiya  bazarlarına  aparılırdı.  Кənd  təsərцffatının  əsas 

sahələrində  əmtəə  istehsalının  artması  və  юlkənin  dцnya 

bazarına  cəlb  olunması  Cənubi  Azərbaycanda  natural 

təsərrцfatın  зяифлямясиня,  kəndlilər  iчərisində  təbəqяləĢmənin 

artmasına  və  onların  istehsal  vasitələrindən  getdikcə  daha  чox 

məhrum olmasına gətirib чıxardı. Нəticədə aqrar  mцnasibətlər-

də, o dюvrцn əsas istehsal vasitəsi olan torpaq цzərindəki feodal 

torpaq mцlkiyyətində mцəyyən dəyiĢikliklər baĢ verди. Bu dəyi-

Ģikliklərin əsasını torpаq цzərində xцsusi mцlkiyyət təĢkil edirdi. 

Cənubi  Azərbaycanda  xцsusi  Ģəxslərin  mцlkiyyəti  олуб 

əkinчilik цчцн yararlı torpаqların 66%-ni təĢkil edян ярбаби вя йа 

мцлк,  дювлятя  мяхсус  олан  вя  якилян  торпагларын  вя  отлагларын 

4%-ни тяшкил едян халися, дini idarələrə, mədrəsələrə və s. məxsus 

олуб якилян торапагларын 10%-ни тяшкил едян вягф, xırda mцlkədar 

və  ayrı-ayrı  kəndlilərə  məxsus  олуб  əkinə  yararlı  torpaqların 

3,5%-ni təĢkil eдян хырдамалик, аyrı-ayrı qəbilələrə məxsus илати, 

нящайят,  keчmiĢ  icma  torpaqları  кими  torpaq  mцlkiyyəti 

formaları mюvcud idi. 

Бундан  əlavə  torpaq  sahibliyinin  qarıĢıq  forması  - 

«sayxanpayı»  da  mюvcud  idi.  Ġstifadə  цчцn  yararlı  torpaqların 

1,5%-ni təĢkil edən sayxanpayı kəndlilərin mцlkiyyəti olmasa da, 

onların istifadəsində idi. 

Cənubi  Azərbaycanın  kənd  əhalisi  ясасян  rəiyyətlərdən-

torpaqsız  yardar - kəndlilərdən və azsaylı torpaq sahiblərindən 

-  xыrdamaliklərdən  ibarət  idi.  Mцlkədarlar  heч  bir  cəza 

gюrmədийиндян kəndlilərlə istədikləri kimi rəftar edirdilər. Bəzən 

 

177 

onlar kəndliləri yerlərindən qovur, onların əmlakını - ev, bağ və 

s. юz əllərinə keчi rirdilər. 

Иstehsal  texnikası  чox  aĢağı  səviyyədə  иди.  Кянdlilər 

torpaqları  ən  sadə  alətlərlə  becərirdilər.  Бу  сябябдян  дя,  кənd 

təsərrцfatında  məhsuldarlıq  чox  aĢağı  səviyyədə  idi.  Kəndlilər 

torpaq  sahibinə  məhsulun  mцəyyən  hissəsini  юdəməkлə  йанашы, 

bir чox feodal mцкялляфiyyətlərini də daĢımalı olurdular. 

Cənubi  Azərbaycan  ХХ  ясрин  яввялляриндя  Ġran 

dюvlətindəki inzibati bюlgцyə əsasən dюrd əyalətdən biрini təĢkil 

edirdi.  Əyalət  юz  nюvbəsində  vilayətlərə,  vilayətlər  isə  mahal  və 

bюlцklərə  bюlцnцrdц.  Əyalətin  mərkəzi  Təbriz  Ģəhəri  Ģah 

CaniĢininin-vəlиəhdin iqamətgahı,  Ġran  dюvlətinin bir  nюv иkinci 

paytaxtı  hesab  olunurdu.  Əyalət  mərkəzdən  gюndərilən  vali  və 

digər  yцksək  rцtbəli  məmurlar  tərəfindən  idarə  olunurdu. 

Vəliəhd  və  hюkumət  bəzən  hətta  bu  hakimləri  ildə  iki  dəfə 

dəyiĢirди. 

Cənubi  Azərbaycana  Ģahın  canıĢini  təyin  edilən  vəliəщd, 

vali  (general-qubernator)  və 

Ġran  hюkumətinin  digər 

nцmayəndələri  azərbaycanlıları  чapıb  talayırdılar.  Ġran 

hюkumətinin  yerli  idarələrə  təyin  etdiyi  fars  məmurları 

Azərbaycan xalqının milli və digər hцquqlarına da qəsd edirdilər. 

Юlkədə  hюkm  sцrən  rцĢvətxorluq  və  qanunsuzluq 

zəhmətkeĢ  kцtlələrin  narazılığına  səbəb  olurdu.  Kəndlilər  və 

Ģəhər yoxsulları feodalларын və milli zцlmə qarĢı чıxırdılar. 

Cənubi  Azərbaycanda  Ģəhər  ящалисинин  də  vəziyyəti  yaxĢı 

deyildi. Xırda əmtəə istehsalı ocaqlarında, azsaylı sadə koopera-

тивлярдя  və  manufakturaлarda  чox  az  adam  iĢлəyirdi.  Əhalinin 

əsas hissəsi xalчaчılıq, dulusчuluq, qab-qacaq istehsalı iлə məĢğul 

idi. 

Юlkədə  siyasi  Ģərait  эетдикъя  эярэинляширди.  Antifeodal  və 

antiimperialist  əhavаl-ruhiyyə  gцclənirdi.  Bunlar  geniĢ  xalq 

kцtlə  lərinin  feodal  zцlmцня,  Ġran  iсtiсмарчыларı  və  xarici 

imperialistlər əleyhinə aчıq чıxıĢlarынa чevrilməкдя idi. Rusiyada, 

Bakı  və  baĢqa  Ģəhərlərdə  мювсцми  ишлярдя  чалышан,  inqilabi 

 

178 

məktəb  keчən  və  vaxtaĢırı  vətənə  qayıdan  kəsbkar  fəhlələrin 

юzləri ilə gətirdikləri inqilabi ideyalar da buna kюmək edirdi. 

 

179 

 

1920-ъи ил аprelin 7-nə qo-

vuĢan  gecə  ADP  rəhbərliyi  si-

lahlı  цsyan  planını  hazırladı. 

Həmin gecə 1905-1911-ci illər inqilabı dюvrцndə Ġranda, xцsusilə 

Təbrizdə  gərgin  fəaliyyət  gюstərmiĢ  бир  сыра  партийаларын  - 

«Ġctimaiyyun-Amiyyun», «Mцcahid» partiyaларынын və sonradan 

«Ədalət»  partiyasının  Təbriz  təĢkilatına  цzv  olmuĢ  kюhnə 

mцcahidlərин  bir  dəstəsi  və  baĢqaları  demokratlara  qoĢuldular. 

Онлар həm цsyanda, həm də цsyan rəhbərliyinin həyata keчirdiyi 

sonrakı  tədbirlərdə,  щямчинин  цsyanın  dцĢmənlərinə  qarĢı 

mцbarizədə əldə silah iĢtirak etmiĢdilər. 

Пolisin hədələrinə və təqibinə baxmayaraq апрелин 7-дя de-

mokratlar  50-60  nəfərlik  silahlı  dəstə  vasitəsilə  bir  gцn  əvvəl 

Ģəhər  kələntərinə  (polis  idarəsi  rəisinə)  verdikləri  tələbləri 

əmirmцlkə bildirdilər  və юz  yoldaĢlarının azad edilməsinə nail 

oldular. 

Xiyabaninin  юzцnцn  dediyi  kimi,  səkkiz  aylıq  ciddi 

hazırlıqdan  sonra  həyata  keчirilmiĢ  bu  цsyanın  baĢlanması  ilə 

Cənubi  Azərbaycandakı  milli-azadlıq  hərəkatı  yeni  mərhələyə 

daxil oldu. Beləliklə, aprelin 7-də silahlı чıxıĢa keчməklə hərəkаt 

silahlı цsyan xarakteri aldı. 

Цsyanın  ilk  gцnц  Təbriz  bazarı  bağlandı,  tacirlər, 

sənətkarlar  və  əhalinin  digər  nцmayəndələri  demokratların 

tələbləri  ilə  həmrəy  olduqlarıны  bildirdilər.  Polis  və  jandarm 

dəstələri 

цsyanчılara 

qoĢuldular. 

Ġran 

ordusunun 

Azərbaycandakı  rəisi  Sərdar  Ġntiзar  Mцzəffər  Ələm  də 

Xiyabaninin yanına gələrək rəsmən юz xidmətini təklif etdi. 

Mцəllimlər цsyana гошулдуьундан məktəblərdə dərslər да-

йандырылды. 

Цsyana  rəhbərlik  цчцn  Ġctimai  Ġdarə  Heyəti  (ĠĠH)  təĢkil 

olundu.  ADP-nın  fəal  цzvlərindən  (Mirzə  Tağıxan  Rəfət, 

Zeynalabdin  Qiyami  və  b.)  ibarət  bu  heyətə  ġeyx  Məhəmməd 

Xiyabani baĢчılıq edirdi. ĠĠH-nın rəhbərliyi ilə цsyanчılar iki gцn 

4.3. Цсйанын башланмасы, 

Иътимаи Идаря Щейятинин 

йаранмасы 

 

180 

mцddətində demək olar ki, bцtцn dюvlət idarələrini ələ keчirdilər. 

Aprelin  9-a  gecə  ikən  Byullinq,  onu  mцĢayət  edən  Ģəxslər  və 

onunla  birlikdə  Təbrizə  daxil  olmuĢ  polis  dəstəsi  Ģəhəri  tərk 

etməyə məcbur oldular. 

Beləliklə, silahlı цsyan qan tюkцlmədən qələbə чaldı. 

Təbrizdə цsyan qalib gəldikdən və bцtцn Ģəhər цsyanчıların 

əlinə  keчdikdən  sonra  ĠĠH  əhaliyə  fars  və  fransız  dillərində  

bəyanatla  mцraciət  etdi  (19  həməl).  Bəyanatda  bцtцn  Azərbay-

can 

əyalətində 

цmumi 

asayiĢ 

yaratmaq, 

hюkumət 

nцmayəndələrinin  konstitusiyaya  zidd  olan  siyasətinə  son 

qoymaq  və  konstitusiyanı  sюzdən  iĢə  keчirmək  цsyanın  əsas 

məqsədləri hesab olunurdu. BaĢqa sюzlə, bəyanatda Azərbaycan 

demokratlarının  qanun-qayda  yaradılması,  Ģəxsiyyət  və  xцsusi 

əmlakiн toxunulmazlığının təyin olunması, məhdud da olsa, bir 

sıra  demokratik  hцquqlar  verilməsi  və  s.  haqqında  baĢlıca 

tələblərini  юzцndə  əks  etdirən,  lakin  həyata  keчiril  mədiyi  цчцn 

praktiki  əhəmiyyətini  itirmiĢ  konstitusiyasının  bərpa  olunması 

tələbi qarĢıya qoyulurdu. 

Bəyannamədə 

əks 

olunmasa 

da, 

цsyanın 

əsas 

hədəflərindən  biri  Ġranda  ağalıq  edən  ingilis  imperialistləri, 

onların  юlkədəki  qəsbkarlıq  siyasəti  idi.  Аprelin  7-də 

Xiyabaninin  Təbriz  əhalisi  qarĢısında  sюylədiyi  sюzlər  də 

hərəkatın antiimperialist mahiyyətini gюstərirdi.  «Bu gцn bцtцn 

dцnya camaatına rəsmi bildiririk ki, biz Vцsцqцddюvlə və ingilis 

talanчı  saziĢini  (1919-cu  il  saziĢi)  bağlamıĢ  hюkumət  əleyhinə 

цsyan etmiĢik və... Azərbaycanın adını Azadistana dəyiĢərək bu 

gцndən bu adı rəsmi ad kimi elan edirik». 

Xiyabani  24  maydakı  nitqində  bцtцn  idarələrdən  rəsmi 

sənədlərдə  əyalətin  adının  «Azadistan»  yazılmasını,  щямчинин 

Tehranla  danıĢıqlarda  dюvlətin  Azadistanı  rəsmən  tanımasını 

tələb etmiĢdi. 

Azərbaycan  əyalətinin  adının  dəyiĢdirilməsi  Ġranda  və 

xaricdə mцxtəlif rəylər doğurmuĢdu. Bəzi Ġran mцəllifləri hesab 

edirlər  ki,  Azərbaycan  «Azadistan  məmləkəti»  adlandırılmıĢ  və 

 

181 

bundan  məqsəd  əyaləti  Ġrandan  ayırmaq  olmuĢdu.  Digər 

mцəlliflər  iddia  edirlər  ki,  Azərbaycan  əyalətinin  adının 

dəyiĢdiriлməsi  ону  ġimali  Аzərbaycandan  fərqlənmək  və  bəzi 

yanlıĢ fikirlərə əsas verməmək niyyətindən irəli gəlмишди. 

Qərb  tarixчiləri  Təbriz  цsyanı,  hərəkatın  baĢчısı 

Xiyabanini  separatчı  adlandırmaqla  yanaĢı,  цsyan  rəhbərlərini 

Sovet  Azərbaycanına  qarĢı  qoymağa,  Xiyabanini  antisovetчи 

kimi  gюstərməyə  чalıĢmıĢ  və  «Azadistan»  adının  verilməsini 

məhz  Azərbaycan  SSR-nin  yaranması  ilə  bağlamağa  cəhd 

etmiĢlər. 

ĠĠH  юz  fəaliyyətinə  Tehrandan  gюndərilmiĢ  dюvlət 

məmurlarını və hərbi qulluqчuları Təbrizdən qovmaqla baĢladı. 

Valı 

mцavini 

Əminцlmцlk, 

maliyyə 

iĢləri 

baĢчısı 

Tərcцmanцddюvlə,  яdliyyə  idarəsində  чalıĢan  məmurlar  və 

baĢqaları  Təbrizдян  эетмяйя  məc-  bur  edildilər.  Kənar  edilmiĢ 

dюvlət  məmurlarının  yerinə  ADP-nin  tanınmıĢ  цzlərindən  təyin 

olundu.  Cavanlar  təĢkilatı  «Azadistan”»  jurnalının  nəĢrinə 

baĢladı. 

Ġran  hюkuməti цsyan xəbərini alan kimi Təbrizdə mərkəzi 

hюkuməti  təmsil  edən  dюvlət  məmurlarına  эюстяриш  верди  ки, 

hərəkat цsyanчılar tərəfindən tərksilah edilməyən kazak dəstələri 

vasitəsilə  йатырылсын.  Ġlk  zərbəni  Ģahzadə  Eynцddюvlə  vasitəsilə 

həyata keчirmək planlaĢdırıldı. 

Azərbaycan  əyalətinə  vali  gюndərilən  və  Təbrizə  gəlməyə 

cəsarət etməyən Eynцddюvlə Tehrandan verilən gюstəriĢə əsasən 

Miyanadan  чıxaraq  Təbrizə  tərəf  hərəkət  etdi.  Eynцddюvlə  юz 

gəliĢi  haqqında  yoldan  Xiyabaniyə  xəbər  gюndərdi,  ĠĠH  ADP-

nin  mцbariz  цzvlərindən  sayılan  Mюtəmedцttцccarı  onunla 

danıĢыğa  gюndərdi.  Təbrizin  yaxın  kəndlərindən  olan 

Hacıağadakı  danıĢıqlar  zamanı  Mюtəmedцttцcar  ĠИH-nin  8 

maddədən  ibarət  tələblərini  Eynцddюvləyə  тягдим  етди.  Bu 

tələblərə  gюrə  ġahzadə  юzц  ilə  Təbrizə  heч  bir  silahlı  qцvvə 

gətirməməli, Tehrandan gюndərilmiĢ məmurlar kənar edilməлi və 

onların  yerinə  ĠĠH-nin  təyin  etdiyi  (edəcəyi)  Ģəxslər  rəsməн 

 

182 

tanıнmalı,Tehrandan  əyalət  цчцн  pul  vəsaiti  айрылмалы  və 

Eynцddюvlə gələcəkdə demokratların razılığı olmadan heч bir iĢ 

gюрməməli  idi.  Eynцddюvlə  zahirən  bцtцn  Ģərt  və  təəhhцdləri 

qəbul  едяряк    aprelin  20-də  (30  fərvərdin)  Təbrizə  daxil  oldu. 

Цsyan  rəhbərləri  Eynцddюvləni  qarĢılamaсаlar  da,  onun  юz 

dəstəsi ilə birlikdə yerləĢdiyi binanı  - Ala Qapını nəzarət altında 

saxladılar. 

Eynцddюvlə цsyanı yatırtmaq haqqında dərhal bir sıra təd-

birляр  gюrməyə  baĢladı,  ilk  nюvbədə  Tehrandan  kцlli  miqdarda 

pul  tələb  etdi.  O,  baĢ  nazir  Vцsuqцddюvlənin  gizli  tapĢırıqla 

Təbrizə  gюndərdiyi  Hцsеynağa  FiĢəngчinin  vasitəsilə  цsyana 

baĢlamaqla  ADP-dən  uzaqлaĢmıĢ  Mirzə  Əli  Heyət,  Soltanzadə, 

doktoq  Zeynalabdin  xan,  Əhməd  Kəsrəvi  və  baĢqalarından 

ibarət 

«Tənqidiyyun» 

(Tənqidчilər) 

adlanan 

qrupun 

demokratlara qarĢı qiyamını təĢkil etməyə чalıĢdı. Adları чəkilən 

Ģəxslərə bюyцk miqdarda pul вяд едилмиш, щямчинин, билдирилмишди 

ки, Eynцddюvlənin ətrafındakı dəstə, o cцmlədən onunla Təbrizə 

daxil olmuĢ Qaradağ tayfa baĢчılarından Məhəmmədhцseyn xan 

Sərdar ƏĢairi дя онлара кюмяк едяъякди. 

Təbriz цsyanындан təĢviĢə dцĢmцĢ ingilis imperialistləri də 

цсйанын  йатырылмасы  planın  hazırlanmasında  iĢtirak  edirдиляр. 

Ġngiltərə  səfirliyinin  siyasi  idarə  rəisi  Miчer  Edmond  Təbrizə 

gюndərilmiĢdi. Miчer Edmond da «Tənqidiyyun» qrupu цzvləri, 

o  cцmlədən  Əhməd  Kəsvəri  ilə  gюrцĢərək  onları  цsyanчılara 

qarĢı sюvq etmiĢdi. 

Mayın 10-da (20 ordibehĢət) həmin planı həyata keчirməyə 

чalıĢan Ģəxslər Eynцddюvlənin evindən чıxdıqları vaxt həbs edil-

dilər. Onların bir qismi Tehrana (Təliyyə), baĢqaları Kцrdцstana 

(Sultanzadə,  doktor  Zeynalabdin  və  Əliəkbər  Həriri)  sцrgцn 

edildi.  FiĢəngчi,  Sərdar  ƏĢair  və  b.  Təbriz  həbsxanasında 

saxlandılar.  Оnların  bir  qismi  sonra  Tehrana  sцrgцn  edildi. 

Qalanları, o cцmlədən Əhməd Kəsrəvi bir neчə gцn gizləndikdən 

sonra Tehrana qaчdılar. 

M.Edmondун mцxalif qrupları təhrik etmяси планы baĢ tut-

 

183 

madıqda,  əlacsız  olaraq  Xiyabani  ilə  danıĢığa  girdi.  DanıĢıqlar 

zamanı  Xiyabani  Azərbaycanı  (Azadistanı)  Ġrandan  ayыrmaq 

fikri  olmadığını,  mюvcud  konstitusiyasını  həyata  keчirmək  və 

bцtцn Ġranın vəziyyətini islah etmək məqsədi daĢıdığını sюylədi. 

O,  danıĢığın  sonunda  zərurət  olmadan  Azərbaycanda  saxlanan 

hind siпahiləri dəstəsinin Təbrizdən чıxarılmasını tələb eтdi. Bu 

danıĢıqdan  sonra  hind  siпahiləri  Təbrizdən  чıxarılaraq  Zəncan 

yolu ilə Azərbaycandan kənar edildilər. Xiyabani ilə sюhbətdən 

istədiyi  nəticəni  əldə  edə  bilməyən  M.  Edmоnd  Tehrana 

qayıtmağa  məcbur  oldu.  Bununla  da,  Ġran  dюvlətinin  və 

ingilislərin Təbriz цsyanчılarına qarĢı qurduğu plan baĢ tutmadı. 

Dюvlət  idarələri  mərkəzi  hюkumət  nцmayəndələrindən 

təmamilə  təmizləndi  və  Azərbaycanda  hakimiyyət  Xiyabaninin 

əlinə keчdi. 

 

1920-ci  il  iyunun 

23-də  ADP  mцvəqqəti 

hakimiyyət  orqanı  kimi  fəaliyyət  gюstərən  ĠĠH  əsasınдa  Milli 

Hюkumət (MH) yaratmağı qərara aldı. 

Yerli  Ġcariyyə  orqanı  olan  MH  demokratik  respublika 

qaydalarına  əsaslanırdı.  Xiyabaninin  sədrlik  etdiyi  MH-nın 

tərkibinə  ADP-nin  цzvlərindən  20  nəfər  daxil  oldu.  MH-nın 

цzvləri əsasən ticarət burjuaziyaсına (Badamчı, Nağı Gəncəyi və 

b)  və  ya  bir  qismi  Xiyabani  kimi  ticarət  burjuaziyası  ilə  bağlı 

olan ziyalı təbəqəsinə mənsub idi. MH-nin цzvləri ичərisində orta 

və  xırda  mцlkədarların  (HaĢim  Нeysari,  Mahud  Əmin, 

Seyidцlmцhəqqin),  ziyalıların  (Mirzə  Tağıxan  Rəfət,  Ġsmayıl 

Əmir  Xızı,  Əbцlqasim  Fiyuzat,  Məhəmmədhцseyn  Səfvət), 

qulluqчuların  (Nurullaxan  Yekani,  Nцsrətulla  Neysari) 

nцmayəndələri də var idi. MH-ин tərkibinə hərəkata təsadцfi və 

Ģəxsi  mənafeləri  xatirinə  qoĢulmuĢ  ticarət  burjuaziyasının  bəzi 

nцmayəndələri дя daxil idi. 

MH-in soсial tərkibinin rəngarəng olması  gələcəkdə  onun 

fəaliyyətinин pozulmasına səbəb oldu.