Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан Дювлят Педагожи Университети

   М.Ялийев  Я.Мурадханов  И.Зийадханов   Я.Щагвердийев  Я.Топчубашов 

  

Ərиzяdə,  həmчinin  Qafqaz  mцsəlmanlarına  Ģəxsiyyət  və 

ərazi  toxunulmazlığı,  fikir,  sюz,  mətbuat  azadlığı  verilməsi  və 

bunlara  qarĢı  qoyulmuĢ  qadağaların  ləvğ  edilməsi  tələb 

olunurdu. 

1905-ci  ilin  baharında  və  yay  aylarında  Bakıda  baĢlanan 

milli  hərəkat  Azərbaycanın  digər  bюlgələrinə  də  yayılырdı. 

QoyulmuĢ  məhdudiyyətlərə  baxmayaraq  tцrklər  bələdiyyələrə 

seчilirdilər.  Əlimərdan  bəyTopчubaĢov,  Adilxan  Ziyadxanov, 

Ələkbər bəy Rəfibəyov, Ələkbər bəy Xasməmmədov, Cahangir 

xan  Xoyskinin  təĢkil  etdiyi  yığıncaqlarda  mцsəlmanların  yerli 

idarələrə  seчilməsindəki  məhdudiyyətlərin  aradan  qaldırılması 

tələb olunurdu. 

Azərbaycan mətbuatında da xalqı oyanıĢa, birliyə чağıran 

yazılar  dərc  olunurdu.  Bеlə  yazılara  Ə.Hцseynzadənin  nəĢr 

etdirdiyi «Həyat»” qəzetində, Ə. Ağayevin «Kaspi”» qəzetindəki 

məqalələrində  rast  gəlirik.  Artıq  tцrklər  yuxarı  instansiyalara 

adamlar  gюndərir,  юz  hцquqlarını  tələb  edirdilər.  Bu  Qafqaz 

mцsəlmanlarının aчıq milli-azadlıq mцbarizəsi idi. 

Ġnqilab  illərində  Azərbaycanda  mцxtяlif  partiyaların  yerli 

komitələri,  həmчinin  digər  qruplar  da  fəaliyyət  gюsтərirdi. 

Onlardan  bəziləri  mцtləqiyyət  quruluĢunu  mцdafiə  edir,  milli 

qırğın tюrətməyə cəhd gюstərirdilər. 

1906-1917-ъи  иллярдя  Русийада  али  нцмайяндяли  ганунвери-

ъилик тясисаты олан Дювлят Думалары фяалиййят эюстярмишди. 

Биринъи  Дювлят  Думасы  (1906,  27  апрел-8  ийул)  1906-ъы  илин 

апрелин 27-дя чаьрылмыш вя ъями бир сессийасы кечирилмишди. Дювлят 

Думасына 524 нцмайяндя сечилмяли иди. Думайа сечкиляр 1906-

ъы  илин  феврал-март  айларында  баш  тутмушду.  Биринъи  Дювлят 

Думасына  сечкиляр  Йелизаветпол  губернийасында  майын  16-да, 

Бакы  губернийасында  ися  майын  31-дя  кечирилмишди.  Сечкиляр 

мцхтялиф  вахтларда  кечирилдийиндян  Дума  натамам  тяркибдя 

фяалиййятя  башламышды.  Биринъи  Дювлят  Думасына  сечилмиш  478 

 

63 

депутатдан  179-у  кадет,  63-ц  мухтариййатчы,  16-сы  октйабрйат, 

105-и битяряф, 18-и сосиалист-демократ иди. Думайа бцтцн Ъянуби 

Гафгаздан  5  азярбайъанлы  депутат  сечилмишди.  Думанын  сядри 

С.А.Мураморсевя  Щ.З.Таьыйев  тябрик  телеграмы  эюндярмишди. 

Думада  Бакы  вя  Йелизаветпол  губернийаларыны,  щямчинин  Бакы 

шящярини Ялийев Мяммяд Таьы оьлу, Ясядулла бяй Мурадханов, 

Ялимярдан  бяй  Топчубашов,  Исмайыл  хан  Ябцлфятхан  оьлу 

Зийадханов,  Ябдцрящимбяй  Щагвердийев  тямсил  едирди.  Бун-

ларын  3-ц  Халг  Азадлыг  Партийасыны,  1-и,  сонунъусу  мцсялман 

групуну тямсил едирди. 

Азярбаъандан  олан  депутатлар  мцсялман  фраксийасына 

дахил олмушдулар. Онларын сайы 36 няфяр иди. Сай етибары иля онлар 

Украйна  вя  Полшадан  олан  депутат  групундан  чох  идиляр. 

Мцсялман  фраксийасы  1906-ъы  ил  ийунун  21-дя  тяшкил  олунмуш,  7 

няфярдян  ибарят  бцро  сечилмишди.  Бцройа  Азярбайъандан 

Я.Топчубашов 

вя 

И.Зийадханов 

дахил 

олмушдулар. 

Я.Топчубашов  бцронун  сядри  сечилмишди.  Я.Топчубашов  аграр 

комиссийаснын мцзакиряляриндя иштирак етмишди. 

Мювъуд  олдуьу  72  эцндя  азярбайъанлы  депутатлар 

тяряфиндян Биринъи  Думайа 391 сорьу верилмишди ки, онларын 123-

ц тяъили иди. 

Ингилаби  чыхышлы  миллят  вякилляри  чохлуг  тяшкил  етдийиня  эюря 

чар  1906  -ъы  илин  ийулунда  Ы  Дювлят  Думасыны  бурахды.  Дума 

бурахылан  кими  депутатлардан  бир  групу,  о  ъцмлядян 

Я.Топчубашов вя  И.Зийадханов  кадетляр партийасынын Думанын 

бурахылмасы 

щаггында 

етиразына 

гошулараг 

Выборг 

мцраъиятнамясини  имзаладылар.  Чар  бундан  гязябляняряк 

мцраъиятнамяни  имзалайан  депутатларын  депутат  олмаг 

щцгугуну алараг щяр бирини 3 ай азадлыгдан мящрум етди. 

Икинъи  Дювлят  Думасына  (1907,  20  феврал-2  ийун)  сечкиляр 

1907-ъи  илин  йанвар-феврал  айларында  кечирилди.  Думайа  сечилян 

518  депутатын  104-ц  трудовикляри,  98-и  кадетляри,  76-сы  миллиляри, 

65-и  сосиал-демократлары  тямсил  едирдиляр.  ЫЫ  Дума  1907-ъи  илин 

феврал  айынын  20-дя  ачылды.  Думайа  кадет  партийасындан  олан 

 

64 

 Ф.Хойски Х.Хасмяммядов  М.Шахтахтински  М.Мащмудов  З.Зейналов 

 

Головин сядр сечилди. ЫЫ Дювлят Думасы 103 эцн ишляди. 1907- ъи ил 

ийунун 3-дя говулду вя йени сечки гануну елан едилди. 

ЫЫ  Думайа  Азярбайъандан  Ф.Хойски,  Х.Хасмямядов, 

И.Таьыйев,  М.Шахтахтински,  М.Мащмудов,  З.Зейналов  депутат 

сечилмишдиляр.  Онлар  Думанын  ишиндя  фяал  иштирак  етмишдиляр. 

Ф.Хойски  вя  Х.Хасмямядов  Думанын  мцсялман  фраксийасынын 

бцро цзвц сечилмишди. Депутатлар щаггында гыса характеристикайа 

нязяр салаг: 

1.Фятяли хан Хойски - 31 йашлы - Москва Дювлят Университе-

тинин  щугуг  факцлтясини  битирмишди.  О,  Йекатеринодарда  яйалят 

мящкямясинин  прокурору  ишлямишди.  2-ъи  шюбянин,  6  дума 

комиссийасынын  цзвц  сечилмишди.  Халг  Азадлыг  партийасыны  тямсил 

едирди. 

2. Хасмяммядов Хялил бяй Щаъыбаба оьлу - 34 йашлы - мцл-

кядардыр. Москва Дювлят Университетинин щцгуг факцлтясини битир-

мишди.  Йекатеринадорда  яйалят  мящкямясинин  йолдашлыг 

прокурору  ишлямишди.  11-ъи  шюбянин,  5  комиссийанын  цзвц 

олмушду. Халг Азадлыг партийасындан иди. 

3.Таьыйев  Исмайыл  Щаъы  Зейналабдин  оьлу  -  42  йашлы  - 

Щ.З.Таьыйевин  оьлу  иди.  Бакы  реалны  мяктябиндя  охумушду, 

Коммерсантдыр. 9-ъу шюбянин цзвц олмушду. Битяряф иди. 

4. Шахтахтински Мяммядаьа Мяммядтаьы Султан оьлу - 56 

йашлы  -  Сарбон  шящяриндя  (Франса)  мцщазиря  динлямиш,  Лейпсик 

Университетинин  фялсяфя  факцлтясини  битирмишди.  «Шярги-рус» 

гязетинин  нашири,  шярг  дилляри  мцяллими  иди.  Ярзаг  вя  аграр 

 

65 

комиссийанын  цзвц  сечилмишди.  Халг  Азадлыг  партийасыны  тямсил 

едирди. 

5.Мащмудов Мустафа  Щаъы  Муса оьлу  -  29  йашлы  -  кяндли. 

Кцрдямирдя  анадан  олмушду.  Гори  мцяллимляр  семинарийасыны 

битирмиш,  мцяллим,  директор  муавини  ишлямишди.  9-ъу  шюбянин,  4 

комиссийанын цзвц сечилмишди. Халг Азадлыг партийасындан иди. 

6.Зейналов Зейнал Ейнал оьлу - 30 йашлы - кяндли аилясиндян 

чыхмышды. Ибтидаи тящсилли иди. «Хязяр - Гара дяниз ъямиййяти» ндя 

механик ишлямишди. Мцсялман фраксийасынын сядри, 2-ъи шюбянин, 3 

комиссийанын цзвц сечилмишди. Ямяк групуна мянсуб иди. 

ЫЫ Дювлят Думасынын да юмрц узун олмады. Чар 1907-ъи ил 

ийун  айынын  3-дя  Думаны  бурахаркян  билдирмишди  ки,  «Рус 

дювлятини  мющкямляндирмяк  мягсяди  иля  йарадылмыш  Дювлят 

Думасы  юз  рущу  етибариля  рус  Думасы  олмалыдыр.  …  Дювлят 

вятяндашлыьынын кифайят гядяр инкишаф етмядийи уъгарларда Дювлят 

Думасына  сечкиляр  мцвяггяти  олараг  дайандырылыр».  Эюрцндцйц 

кими,  чар  юлкянин  тцрк  вя  мцсялман  ящалисини  гейри-йеткин  елан 

едир, онларын сечки щцгугуну мящдудлашдырырды. 

 

 

Фятяли хан Хойски вя Хялил бяй Хасмяммядов  

2-ъи Дювлят Думасынын депутатлары арасында 

 

 

66 

Х.Хасмяммядов 

 

Цчцнъц Дювлят Думасында (21 нойабр 1907-1912-ъи ил 9 ийун) 

депутатларын сайы 442- йя ендирилмишди.  

ЫЫЫ  Думайа  сечкиляря  даир  йени  гануна  эюря  яввялляр 

Ъянуби Гафгаздан сечилмиш 28 депутат явязиня (Биринъи Думада 

онларын сайы 36 няфяр иди) 10 депутат сечилмяли иди. Яэяр яввялляр 

Бакы,  Йелизаветпол  вя  Иряван  губернийаларынын  щярясиндян  3 

нцмайяндя  сечилирдися,  инди  щамысындан  бир  йердя  анъаг  2, 

Тифлисдян 4 явязиня 1 депутат сечилмяси мцяййянляшдирилмишди. ЫЫЫ 

Дума  1907-ъи  ил  нойабр  айынын  21-дя  ачылды.  Думайа  сядр 

яввялъя  Н.А.Хомйаков  сечил  мишди,  сонра  ися  сядр  йерини 

А.И.Гучков вя М.В.Родзйанко тут дулар. Думада 8 комиссийа 

тяшкил едилмишди. . Октйабристляр вя онлары горуйанлар 154, ифрат саь, 

мютядил  саь  вя  миллиляр  97,  кадетляр  54  няфяр  мандата  сащиб 

олмушдулар.  

Думанын  тяркибинин  45,5%-ни  зядяэанлар,  10  %-ни 

рущаниляр, 12%-ни таъирляр вя фяхри вятяндашлар, 11%-ни мешшанлар 

вя б. тяшкил едирдиляр. 

Думада партийалар ашаьыдакы кими тямисил олунмушду: 

монархистляр -137 няфяр 

октйабристляр -132 няфяр 

кадетляр вя онлара гошуланлар -118 няфяр 

трудовикляр - 14 няфяр 

сосиал-демократлар -18 няфяр 

Битяряфляр - 27 няфяр.  

Думада  азярбайъанлылары  Х.Хасмям 

мядов  (ХАП),  ермяниляри  И.Сагателйан 

(Дашнак  стйун),  руслары  Тимошкин  (саь 

фраксийачы) тямсил едирди. 

Х.Хасмяммядов 

бир 

нечя 

комиссийанын цзвц сечилмишди. О, щцгугшунас 

олдуьу  цчцн  яксяр  мцзакирялярдя  иштирак 

етмишди. 

1912-ъи  илин  ийун  айынын  9  -  да  Дума 

фяалиййятини дайандырмышды. 

 

67 

М.Й.Ъяфяров 

ЫВ  Дювлят  Думасына  сечкиляр  1912-ъи  ил  сентйабр-октйабр 

айларында  кечирилди.  Мцсяман,  рус  вя  ермяни  ящалисиндян  3 

депутат 

- 

мцсялманлары 

М.Й.Ъяфяров, 

ермяниляри 

М.И.Папаъанов,  руслары  ися  И.Скобелов  тямсил  едирди.  ЫВ  Дювлят 

Думасы  1912-ъи  ил  нойабр  айынын  15-дя  ачылмыш,  Думанын  сядри 

октйабрист-кадетляр партийасындан олан Родзйанко сечилмишди. 

Азярбайъанлы  депутат  Мяммяд  Йусиф  Щаъыбала  оьлу 

Ъяфяров 

Бакыда 

анадан 

олмушду. 

О, 

Александров 

эимназийасында  охумуш,  1912-ъи  илдя  Москва  Дювлят 

Университетинин  щцгуг  факцлтясини  битирмишди.  Мцсялман 

фраксийасынын цзвц иди. 

М.Й.Ъяфяров  Думада  рус  империйасынын  антитцрк,  антимц 

сялман сийасятиня мцгавимят эюстярмишди. 

1912-ъи  илин  октйабр  айынын  9-да  мцсял-

ман фраксийасы юзцнцн рясми тясис йыьынъаьыны 

кечирмишди. К.Б.Тевкелов фраксийанын сядри, И. 

Ахмйалов 

катиби 

сечилмишляр. 

Думада 

Азярбай ъан нцмайяндяляри фяаллыг эюстярмиш, 

онлар  ана  дилиндя  тящсил,  мящкямя  ишляринин 

ана  дилиндя  апарылмасы,  щцгуг  бярабярлийи, 

аграр мясяляляря даир тяклифляр иряли сцрмцшляр. 

Бакы  главасы  Быг,  Ъейщун  Щаъыбяйли, 

М.Я.Рясулзадя Думаны тябрик етмишляр. 

 

1905-1907-ci  illər  inqilabı 

dюvrцndə  чarizm  юz  hюkm-

ranlığını  saxlamaq  цчцн  bir 

sıra tədbirlər həyata keчirirdi. 

Belə sцni tədbirlərdən biri də mцxtəlif millətlər arasında ədavət 

salmaq  idi.  M.Ə.  Rəsulzadə  чarizmin  siyasətini  tənqid  edərək 

yazırdı: «Rusiya məmləkətində hюkm sцrən istibdadın ən qədim 

və  kюhnə  цsullaрынdan  biri  budur  ki,  istibdad  юzцnə  tabe  olan 

millətləri bir nюv ilə yağılaĢdırıb və tutuĢdurub və belə mцxtəlif 

millətlər arasında ziddiyйət və dцĢmənчilik salırdı”». 

2.2. Qafqazda milli mцnasibətlя-

rin kəskinləşməsi. Ermənи-Azər 

baycan mцnaqişəsi 

 

68 

Bu цsulla hərəkət etmək цчцн əlveriĢli Ģərait олан бюлэяляр-

дян бири Загафгазийа иди. Burada  чarizmin  əli ilə yaradılmıĢ er-

məni-azərbaycanlı  ziddiyйəti  mюvcud  idi.  Чarizm  XIX  əsrin  I 

yarısınдaн  ermənilləri  Azərbaycan  torpaqlarına  kючцrməklə 

ziddiyətlərin əsasını qoymuĢdu. 

Rusiya imperiyasının tarixi sцbut edir ki, o, юz mцstəmlə-

kələrini 

qoruyub 

saxlamaq, 

imperiyanın 

hцdudlaрını 

geniĢləndirmək  цчцn  ermənilərdən  istifadə  etmiĢdi.  Анъаг  bu 

siyasətdə heч də ermənilərin istəyi yox, Rusiyanın mənafeyi ясас 

тутулмушду.  Ġstər  I  Pyotrun,  istər  чar  Aleksandrın,  istərsə  də 

Sovet  иmperiyasının  vaxtında  belə  olmuĢdu.  Azərbaycan 

xalqının  tarixində  qara  ləkə  olan  1813,  1828,  1922-ci  il 

mцqavilələri буна əyani misaldır. 

1828-ci  il  Tцrkmənчay  mцqaviləsinə  gюrə  Ġrandan,  sonra 

isə  Tцrkiyədən  Ġrəvan  xanlığının  əraziсinə,  Qarabağ  və 

Azərbaycan  ərazisinin  baĢqa  vilayətlərinə  erməni  əhalisinin 

kцtləvi  kючцрцlməsi  baĢlandı.  Bunun  nəticəsində  yerlərdə 

demokraфiк  dəyiĢikliкляр  баш  верди.  Məsələn:  Ġrəvan  xanlığının 

yerində  yaranan  «erməni  vilayəti»  ndə  azərbaycanlıların  xцsusi 

чəkisi  1828-ci  ildə  73,8  faiz  təĢkil  edirdisə,  1834-1835-ci  illərdə 

bu faiz 46,2-yə enmiĢdi. Mцqavilədən sonra Naxчıvan əyalətində 

2.791 azərbaycanlı ailəsi və 434 erməni ailəsi var idisə, sonradan 

kючцrцlənlərin hesabına erməni ailələrinin sayı 2.719-a чatмышdı. 

1832-ci  il  kameral  sayımına  gюrə  Qarabağ  əyalətində 

azərbaycanlılar 64,8 %, ermənilər isə 34, 8 % тяшкил едирди. 

Ермянилярин 

кючцрцлмяси 

идейасынын 

мцяллифи 

А.С.Qрибойедов «Ермянилярин илк дяфя бурахылдыглары торпаглара 

ябяди  сащиб  дураъагларындан  мцсялманлар  ичярисиндя  йаранан 

горхуну  арадан  галдырмаг  вя  (сонунъуларын)  дцшдцкляри  аьыр 

вязиййятин узун сцрмяйяъяйини билдирмякля онлары сакитляшдирмяк 

мясялясини  биз  …  дяфялярля  эютцр-гой  етмишик»  дейя  йазырды. 

Грибойедов  юзц  дя  етираф  едирди  ки,  «онлар  цчцн  (ермянилярин  - 

М.Я.) йени олан юлкяйя набяляд олмаьы фаъия иля гуртара биляр». 

Ермянилярин кючцрцлмяси иля ялагядар Н.Н.Шавров йазырды ки, 

«Биз  мцстямлякячилик  фяалиййятиня  Загафгазийада  рус  ящалисинин 

 

69 

дейил,  бизя  йад  олан  халгларын…  йерляшдирилмясиндян  башладыг… 

мцщарибядян сонракы ики ил ярзиндя, 1828-1830-ъу иля кими Загаф-

газийайа  Ирандан  40  миндян  чох,  Тцркийядян  84  миндян  чох 

еrмяни  кючцрмцш  вя  онлары  ермяни  ящалисинин  азлыг  тяшкил  етдийи 

Йелизаветпол  вя  Иряван  губернийаларынын  ян  йахшы  хязиня 

торпагларында…  йерляшдирмишик.  Йерляшмяк  цчцн  онлара  200  мин 

десйатиндян  чох  хязиня  торпаьы  айрылмыш  вя  онлар  цчцн 

мцсялманлардан  2  милйон  манатлыгдан  чох  хцсуси  сащибкар 

торпаьы  сатын  алынмышдыр.  Йелизаветпол  губернийасынын  даьлыг 

щиссяси  (индики  Гарабаь-М.Я.)  вя  Ъюйчя  эюлцнцн  сащили  щямин 

ермяниляр  тяряфиндян  мяскунлашдырылды.  Гейри-рясми  кючянлярля 

бирликдя кючцб эялянлярин цмуми сайы 200 мини ютцб кечди». 

Эюрцндцйц  кими,  ХХ  ясрин  башланьыъында  Загафгазийада 

йашайан  1,3  милйон  ермянинин  бир  милйондан  чоху 

Н.Н.Шавровун сюзляри иля десяк, дийарын кюклц сaкинляри олмайыб 

руслар  тяряфиндян  məskunlaĢdırılmıĢdı.  Демяли,  мцнагишя  цчцн 

шяраит щяля ХЫХ ясрин орталарында йарадылмышды. 

Гərbin  hakim  dairələri  tərəfindən  qızıĢdırılан  еrməni 

separatчıları Tцrkiyənin Zeytun, Sasun,Van vilayətlərində qanlı 

faciələr  və  qırğınlar  tюrətmiĢ,  мəqsədlərinə  nail  ola 

bilmədiklərindən mцbarizənin mərkəzini Qafqaza keчirmiĢdilər. 

1887-ci ildə йарадылмыш Щnчaq /Zəng/, 1890-cı ildə Tiflisdə 

тясис  едилмиш  «DaĢnaгsцtyun”»  partiyası  erməniləri  «Bюyцk 

Ermənistan» yaratmaьа рущландырырды. 

 

70 

Щынчаг кюнцллцляриндян бир груп. 

1905-1906-cı illərdəki erməni-mцsəlman qırğını zamanı ilk 

toqquĢma  Bakıda  baĢ  vermiĢdi.  Buna  baĢlanğıc  цчцn  səbəb 

Ağarza  adlı  bir  azərbaycanlının  fevralın  2-də  Bakının  Quba 

meydanı  adlanan  yerdə  daĢnaklar  tərəfindən,  fevralın  6-da  isə 

digər  azərbaycanlının  istintaqa  aparılarkən  erməni  əsgəri 

tərəfindən  юldцrцlməsi  oldu.  Polis  və  ordunun  еtinasızlığı 

nəticəsində  Bakıda  3  gцn  qırğın  və  qarət  baĢ  verмишdi.  M.  S. 

Ordubadi  «Qanlı  illər»”  əsərində  bu  hadisədən  bəhs  edərək 

yazlrdı:  «...sцni  və  чoxdan  bəri  hər  iki  millətin  zatına 

qondarılmıĢ  ixtiĢaĢ  bombası  partladıldı  və  bцtцn  Qafqaz  aləmi 

bu  bombanın  təsiri  Ģiddətindən  yanıb  yaxıldı.  Gюrəsən,  o 

partlayıcı  maddə  həqiqətən  də  bomba  imiĢ?  Bəli,  bu  bomba 

fevralın 6-da baĢ verən Bakı faciəsidir ki, bцtцn Qafqaza bura-

dan  atəĢ  aчıldı».  Bununla  da,  təxminən  iki  il  davam  edən 

erməni-azərbaycanlı qırğını baĢladı. 

Bakıdan  sonra  1905-ci  ilin  may-iyun  aylarında  erməni-

mцsəlman qırğını Ġrəvan, Naxчıvan, ġuĢa, Cəbrayıl və Qaryagini 

əhatə  etdi.  1905-ci  ilin  yayında  Bakıda,  Gəncədə,  ġuĢada, 

 

71 

Zaqafqaziyanın digər yerlərində erməni-mцsəlman qırğınına чar 

hюkuməti tərəfindən yenidən rəvac verildi. 

1905-ci  ilin  sentyabrın  axırlarında  Qazax  Ģəhəri  yandırıldı. 

Noyabrda  Gəncədə  və  Tiflisdə  də  erməni-mцsəlman  гырьыны 

тюрядилди. 

Bəs  kim  idi  bu  faciənin  arxasında  duran  və  onu  tюrədən? 

Bюyцk  Cəfər  Ъаббарлы  «1905-ci  ildə»  əsərində  фаъиянин 

сябябкарыны  «İşıqları  sюndцrцn,  atan  kazaklardır»  -  дейя  ifadə 

etmiĢdi. Башга сюзля, бюйцк рус шаири Александр Блокун тябиринъя 

десяк,  Русийаны  Аллащ  она  эюря  йаратмышды  ки,  дцнйа  халглары, 

юлкяляри неъя йашамамаг лазым эялдийини бахыб эюрсцнляр. 

1905-ъи  илдя  Бакыда  башланан  милли  гырьын  мцсялманларын 

доьма  йерляриндян  говулмасы  иля  мцшайят  олунурду.  Бу  гятлляр 

вя  гарятляр  планлы  олуб,  щяр  ики  тяряфдян  юлянляр  вя  йаралананлар 

вар  иди.  Февралын  6-дан  10-а  кими  давам  едян  гырьында  щяр  ики 

тяряфдян- азярбайъанлылардан вя ермянилярдян миндян чох адам 

юлдцрцлмцшдц.  Лакин  ермянилярин  планы  баш  тутмады,  мяьлуб 

олдулар. 

Ермяниляр Бакыдакы мяьлубиййятин явязини Нахчыванда чых-

маг  истядиляр.  Нахчывандакы  щадисяляря    губернаторлуг  мящял 

гоймады.  Нятиъядя  адамлар  юлдцрцлдц,  евляр,  маьазалар 

йандырылды, мал-гара гарят олунду. 

Ян  дящшятли  щадися  Ъящри  кяндиндя  баш  верди.  Казакларла 

бирляшян ермяни гулдурлары кянди харабазара чевирдиляр. 

1905-ъи ил ийун айынын 16-да дашнаклар Ъябрайылда вя Зянэя-

зурда гятлляр тюрятдиляр. Иyun ayının 9-da ermənilər azərbaycanlılar 

yaĢayan  Təkiyə  kəndinə  hцcum  etдиlər.  Mцsəlmanlar  silahsız 

olduğu  цчцн  kəndi  boĢaldaraq  arvad-uĢaqlarını  gюtцrцb  dağlara 

qaчдыlar.  Ermənilər  Axund  Məhəmməд  Əli  Mirzə  Əbdцл  Hцseyn 

Qazızadənin  imarətinə  od  vurmuĢ,  200  –дяк  quran  və  mцqəddəs 

kitablarы  yandırmıĢлар.  Eчmədzinin  9  məĢhur  azərbaycanlı  kəndi  

dağıдылmıĢdı. 

1905-ъи  ил  щадисяляри  ичярисиндя  Шуша  щадисяляри  даща  фаъияли 

иди. Ермяниляр Шуша дюйцшцня хцсуси щазырлыг эюрмцшдцляр. 1905 - 

ъи  ил  августун  8-дя  Ъянуби  Азярбайъандан  эялмиш  17  фящлянин 

 

72 

Дашнаг дястяляри Азярбайъан кяндиня щцъума кечяркян. 

гятли  иля  дюйцшляр  башланды.  Тифлисдян  кюмяйя  эялян  ермяниляр, 

щямчинин рус ордусунда гуллуг едян ермяниляр азярбайъанлылары 

атяшя  тутдулар.  Азярбайъанлылар  ермяни  дашнагларына  лайигли 

ъаваб  вердиляр.  Августун  16-дан  21-дяк  давам  едян  Шуша 

гырьынында  Азярбайъан  тцркляри  гялябя  чалдылар.  Лакин  август 

мяьлубиййяти  ермяниляря  дярс  олмады.  Онлар  Эцлаблыда, 

Малыбяйлидя, Коланыда вя диэяр кяндлярдя гырьын тюрятмяйя ъящд 

етсяляр  дя,  лайигли  ъаваб  алдылар.  Дюйцшдя  200-дян  чох  ермяни 

юлдцрцлдц. 

1906-ci il iyun айынын 29-da ермяниляр Qafan rayonunun 

mədən  bazarını  dağıtdıqdan  sonra  Karxana  kəndinə  hцcum 

eдирlər.  Qana  susamıĢ  ermənilər  gizli  sığınacaqda  daldalanan 

30-dək  qadını  qətlə  yetirдикдян  сонра,  еlə  həmin  gцn  Xələc, 

SaldaĢlı, Ġncəvar, DaĢnov kəndlərini dağıtmıĢ, Qatar kəndinə 

hцcum etmiĢlər. Онлар 750 tцstцdən ибарят 3.500 nəfər əhalisi 

olan Qatar kəndini dağıtdıqdan sonra Oğчu, Sabadin, Aralık, 

Pirdavan və Atqız kəndlərini qarət eтмишdilər. 

Saqqarasuda  erməni  millətчiləri  bəĢəriiyyət  tarixində 

dəhĢəti  ilə  seчilən  faciə  tюrəдирlər.  M.  S.  Ordubadi  yazır: 

 

73 

«Saqqarasuda 

sığınacaq 

etmiĢ 

camaat 

qırılıb, 

qaчıb 

qurtardıqdan sonra Molla Həsən Əfəndinin baĢında yanında bir 

чox юvrət Quran əlində ermənilərin qabağına чıxıb, Quran xatiri 

цчцн rəhm istəyib ağlasalar da,  Quranы, bəlkə  Ġncili mцbarəkdə 

tanımayan 

qansızlar 

hamısını 

vəhĢiliklə 

юldцrdцlər”». 

M.S.Ordubadi avqust ayının 18-də olan hadisələri вя dəhĢətləri 

юz  gюzləri  ilə  gюrmцĢ  bir  qadının  dili  ilə  belə  təsvir  edir:  «Ayın 

18-də  sцbh  zamanı  namazından  sonra  camaatın  sığınaq  etdiyi 

meĢəyə girdik. Bir az getdikdən sonra 25 yaĢlarında bir qadın və 

bir cavan oğlan cənazəsi gюrцnцr. Bələdчinin rəvayətinə gюrə ər 

və  arvad  imiĢ,  bir  yerdə  doğranmıĢlar.  Buradan  keчəcək  dəstə 

Molla Həsən Əfəndinin Ģahadətgahına yaxınlaĢır. Onun bədəni, 

canamazı  və  s.  mцqəddəs  əĢyaları  yandırılmıĢdı.  Həsən 

Əfəndinin  qətl  yerindən  bir  az  шimala  doğru  bir  palaz  parчası 

gюrцndц.  Bu,  camaatın  hamısını  ağlatdı.  Zira  palazı  kənara 

чəkən kimi 15 nəfər цzlərində чiчək, yəni abilə əlaməti sюnməmiĢ 

kюrpə cocuqların kəsilmiĢ baĢları və bir para bir-birinə qarıĢmıĢ 

bədənləri  gюrцnцrdц.  Cənub  səmtdə  həddən  artıq  arvad-uĢaq 

bədənləri tюkцlmцĢdц». 

Bu əsil soyqırım, ermənilik idi. Bюyцk ədib M.S.Ordubadi 

bu vəhĢiliklərin səbəbini 1) еrməni «DaĢnaksцtyun» komitəsinin 

mцstəbiд  idarə  цsulunu  yaraтmasıнда;  2)  мəhəlli  hюkumət 

məmurlarının  mцharibə  zamanlarında  etinasızlığıнда:  3) 

мцsəlmanların 

elmsizliyi 

və 

mцasir 

iĢlərdən 

bixəbər 

olmalarıнда;  нящайят,  4)  еrmənilərin  avtonomiya-  idarə 

muxtariyyatı həvəsində olmalarıнда эюрцрдц. 

Беляликля,  рус  империйасынын  полиси  вя  ордусунун  эюзц 

гаршысында  террор  баш  алыб  эедирди.  Дювлят  ися  ящалинин 

мцдафиясиня  ящямиййят  вермирди.  Она  эюря  дя,  Азярбайъан 

зийалылары, милли-демократик вя милли-азадлыг щярякатынын юндярляри 

халгын  рущундакы  горхуну  чыхармаг,  мяьлубиййят  щиссинин  кюк 

салмасына  йол  вермямяк  цчцн  щакимиййятя  мцраъият  етмяйи 

ваъиб сайырды.  

 

74 

МцnaqiĢəнин  dərinləĢдийини  və  getdikcə  kəskin  xarakter 

aldıьыны  эюрян  чar  hюkuməti  mцəyyən  tədbirlər  fikirləĢməйə 

baĢladı.  1906-cı  ilin  fevralın  20-də  Tiflisdə  Qafqaz  caniĢini 

Vorontsov-DaĢkovun baĢчılığı ilə erməni-mцsəlman sцlh məclisi 

aчıldı.  Məc  liсdə  caniĢinin  nцmayəndəsi,  Tiflis,  Ġrəvan,  Gəncə 

qubernatorları, Krım sultanı, erməni-mцsəlman nцmayəndələri - 

Əhməd  bəy  Ağayev,  Kərbalayi  Ġbrahim  oğlu  Vəkilov, 

Г.Qarabəyov, 

Ə.Xasməmmədov, 

Ədilxan 

Ziyadxanov, 

Məmməd bəy ġahmalıyev вя б. var idi. 

Məcliсdə  bir  neчə  məsələ,  o  cцmlədən  ermənilərin 

Qafqazda terrorчu əməlləri mцzakirə edildi. Lakin Tiflis məclisi 

mцnaгiĢənin qarĢısını ala bilmədi. 

1905-1906-cı  il  hadisələri  azərbaycanlıları  mцəyyən  qədər 

ayıltdı.  Milli  oyanıĢ  sцrətləndi.  Milli  qırğın  siyasi  cəhətdən  ifĢa 

olunmağa baĢladı. 

 

ХХ  яsrin  əvvəllərində 

Azərbaycanda  demokra-

tik  ideyalar  formalaĢırdı. 

Ġлk  sosial-demokrat  dər-

nəklərи  yaranırды.  1901-ci 

ildəн RSDFP-nin Bakı Komitəsi фяалиййятя башламышды. Lakin bu 

təĢkilatlara  dili,  yerli  адят-ənənələri  bilməyən,  əsasən  kənardan 

gəlmiĢ  qeyri-azərbaycanlılar  (əsasən  rus  dilli  fəhlələr)  daxil 

olduğundan onların təsiri Bakıdan kənara  yayıla bilmirdi. Belə 

bir  Ģəraitdə  M.Ə.Rəsulzadə  1902-ci  ildə  Bakıda  «Mцsəlman 

gənclik  təşkilatı»”нын  ясасыны  гойду.  Sonralar  bu  təĢkilat 

«Mцsəlman  demokratik  «Mцsavat»  cəmiyyəti»  adı  ilə  gizli 

fəaliyyət  gюstərмiш  və  onun  bir  qolu  da  Ġranda  yaradılмышdı. 

Həmin  cəmiyyətin  bir  qrup  mцsəlman  sosialistləri  M. 

Mюvsцmov, M.Ə.Rəsulzadə, M.H. Hacınski və  baĢqaları 1904-

cц  ilin  oktyabrında  mцsəlman  sosial-demokrat  təĢkilatı  olan 

«Щцmmət»  i  yaratdılar.  TəĢkilat  «El  bir  olsa  dağ  oynadar 

yerindən» devizi ilə «Hцmmət» adlı qəzeti buraxdı. 

2.3. Şimali Azərbaycanda ictiмаи 

hərəkatların, siyasi partiyaların və 

təşkilatların təşəkkцlц. Milli-demo 

kratik hərəkatın genişlənməsi 

 

75 

«Hцmmət»  чilər  1906-cı  ildə  II  Dюvlət  Dumasınда 

keчirilən sekчilərdə fəal iĢtirak eтdilər. Onlar qəzet səhifələrində 

xalqı  maariflənməyə,  mədəni  yцksəliĢə  чağırırdılar.  «Hцmmət» 

azərbaycanlılardan  baĢqa  Dağıstandan  gəlmiĢ  fəhlələri, 

Volqaboyu  tatarlarını  da  юz  ətrafında  birləĢdirирди.  «Hцmmət» 

RSDFP-nin Bakı Komitəsi ilə əlaqəyə girmiĢdi. Бир гrup erməni 

sosial-demokratlarы  ilə  birgə  iki  dildə  gцndəlik  buraxılan 

«Dəvət-Qoч»  (ЧağırıĢ)  mətbu  orqanını  nəĢr  etməyə  baĢlamıĢdı. 

1906-1907-ci  illərdə  leqal  «Təkamцl»  ”  və  qeyri-leqal  «YoldaĢ» 

(1907-1908) qəzeti nəĢr olundu. 

«Hцmmət»  in  yerlərdə  Ģюbələri  var  idi.  1905-ci  ilin 

sonunda Tiflis Ģюbəsinin ятрафында 100-dən чox цзв топланмышды. 

Onlardan 

A.YцzbaĢov, 

Ə.Bayramov, 

Ə.N.Qarayev, 

M.Mirheydərzadə və baĢqaları dаha fəal idilər. ġюbənin mюhцrц 

var  idi.  Sonralar  Ġ.Əbilov,  Ə.ġeyxцlislamov,  С.Ağamalıoğlu  və 

baĢqalarы da Tiflis Ģюbəsinə daxil olмушdular. 

1905-1907-ci  illərдя  Rusiya  inqilabının  məьlubiyyəti  ilə 

əlaqədar irticaнын hцcuma keчмяси сябябли 1907-ci ilin iyununda 

N.Nərimanov, S.M.Əfəndiyev, B.M.Sərdarov həbs edildi. M.Ə. 

Rə  sulzadə,  Ġ.M.Əbilov,  D.X.Bцnyadzadяnin  Ġrana  mцhacirəti 

нятиъя синдя «Hцmmət» in siyasi fəaliyyəti xeyli zəifləди. 

Azərbaycan ziyalıları vəziyyətə uyğun olaraq mцtləqiyyətə 

qarĢı цmumxalq mцbarizəsini təĢkil etmək цчцн kцtləvi-siyasi iĢi 

geniĢləndirdilər. Bu iĢdə 1906-cı ilin martında yaradılan «Nicat», 

«Səadət»  mədəni-maarif  ocaqları,  C.Məmmədquluzadənin  təsis 

etdiyi  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalı  mцhцm  rol  oynadı.  Jurnalın 

ətrafında  Ə.Əzimzadə,  Ə.Haqverdiyev,  Ə.Qəmgusar,  Ə.Nəzmi, 

Ю.Nemanzadə,  M.  S.Ordubadi  və  b.  birləĢmiĢdi.  1905-ci  ilin 

yazında Gəncədə «Difai» (dəfn edən) partiyası yaradılды. 

Юзцнц  «Гафгаз  мцсялман  мцдафия  комитяси»  адландыран 

«Дифаи»  партийасынын  програмында  йазылырды:  «Ясас  мягсяд 

Гафгазда  йашайан  бцтцн  халглар  арасында  сямими  гардашлыг  вя 

бирлик йаратмагдыр». 

 

76 

Партийа  ермяни  терроруна  гаршы  эярэин  мцбаризя 

апараъаьыны,  щямчинин  йерли  сатгынлары  ъязаландыраъаьыны  бяйан 

етмишди.  Нятиъядя,  партийа  тяряфиндян  Шушада  азярбайъанлыларын 

гырьынында  ермяниляря  кюмяк  едян  Голашаров,  Эянъя 

губернаторунун мцавини Кершински, Шушада рус щярби мящкямя-

ляринин  прокурору  Лунйакин,  Эянъянин  полис  ряиси  Банников, 

Тяртярин полис ряиси Теликински мящв едилдиляр. Сiyasi mюvqeyində 

demokratik  olан  партийанын  əhali  arasında  nцfuzu  бюйцк  idi. 

Partiyaда тacirlər, kəndlilər, tələbələr, vəkillər, qiсmən həkimlər 

цстцнлцк təĢkil edirdilər. Xan və bəylər цчцn partiyanın qapıları 

bağlı idi. 

«Difai» partiyası аqrar məsələнин щялли мягсядиля mцlkədar 

torpaqlarının  əvəzsiz  olaraq  kəndlilərə  paylanmasıны  nəzərdə 

tuturdu.  Paрtiyanın  Mərkəzi  Komitəsi  Bakıda  yerləĢirdi.  Onun 

ġuĢada, 

Ağdamda, 

Bərdədə, 

Tərtərdə, 

Yelizavetpolda 

komitələri  фяалиййят  эюстярирди.  Ġlhamveriъисi  doktor  Əhməd  bəy 

Ağayev idi. 

«Difai» təĢkilatının aqibəti faciəli oldu. CavanĢir qəzasının 

pristavı  Ġsmayıl  bəy  Qəhrəmanbəyovun  verdiyi  danos  əsasında 

Qazı  Molla  Məhəmməd  Axund  PiĢnamazzadə,  Ə.Rəfibəyov, 

Ələsgər bəy Xasməmmədov həbs olunдuлар. Əhməd bəy Аğayеv 

ися 1908- ъи илдя  mцhacirət eтмяйя мяъбур олду. 

1905-ci  ildə  Gəncədə  ġəfi  bəy  Rцstəmbəyov  tərəfindən 

«Qeyrət» 

təĢkilatı 

yaradıldı. 

Партийайа 

Я.Ряфибяйов, 

Я.Хасмяммядов вя А. Гулийев рящбярлик едирдиляр. Г.Фяттащов, 

М.Щ.Исмайылзадя,  Н.М.Щямзяйев,  М.Хялилов  да  тяшкилата  цзв 

идиляр. 

Тяшкилат  яввялъя  юзцнц  «Тцрк  сосиал-федератив  ингилаби 

комитяси»  адландырараг  ейни  адда  вярягяляр  бурахмышды. 

Вярягялярдя  Азярбайъан  халгына  гаршы  тюрядилян  сойгырымларла 

ялагядар  бцтцн  гцввяляр  милли  гырьын  тяшкилатчыларына  гаршы 

мцбаризяйя чаьырылырды. 

Мялум  олдуьу  кими,  Балкан  мцщарибяляринин  башланмасы 

иля  ялагядар  Русийа-Тцркийя  мцнасибятляри  кяскинляшмишди. 

Азярбайъанын  сосиал-федералистляри  фяалиййяти  эенишляндиряряк, 

 

77 

Русийа 

тяркибиндя 

мухтариййат 

идейаларынын 

тяблиьини 

эцъляндирмяйя  башладылар.  Лакин  башланмыш  репрессийалар 

«Гейрят»  ин  бязи  цзвляринин  щябси  иля  нятиъялянди,  тяшкилатын 

фяалиййяти  дайандырылды.  1912-ъи  илядяк  фяалиййят  эюстярян  пartiya 

haqqında tarixi ədəbiyyatda ətraflı məlumat yoxdur. 

Бящс олунан дюврдя фяалиййят эюстярян тяшкилатлар ичярисиндя 

«Mцsəlman xeyriyyə cəmiyyəti» və «Qarabağ  birlik мяълиси» дя 

хейли нцфуза малик иди. 

«Mцsəlman xeyriyyə cəmiyyəti» Bakıda yaradılmıĢdır. Ъə-

miyyətiн komitələri ġuĢada fəaliyyət gюstərirdi. 

«Qarabağ 

birlik 

məclisi»nin 

sədri 

Kərim 

bəy 

Mehmandarov  idi.  Yaradılmasının  təĢəbbцsчцləri  Qarabağın 

Ģəhər tacirləri və ziyalıları, qolчomaq tacirlər və zəngin adamlar 

idi.  Bu  partiya  «Hidayət»  adlı  mцsəlman  xeyriyyə  cəmiyyətinin 

qanadı altında yara dılmıĢdı. 400 gəncdən ibarət dюyцĢ drujinası 

var  idi.  TəĢkilatın  proqramında  əsas  məqsəd  kimi  hюkumət 

idarələrinin  baykot  edilməsi,  aqrar  məsələ,  partiya  tələblərinə 

tabe  olmayanların  cəzalandırılması  məsələləri  əks  olunmuĢdu. 

Bu  təĢkilatın  da  məqsədi  ermənilərlə  toqquĢmanın  qarĢısını 

almaq  idi.  1907-ci  ilin  sentyabr  айынын  sonunda  partiya 

fəaliyyətiни  dayandırır.  1908-ci  ilin  aprelində  ġuĢa  komitəsinin 

binası yandırılır. Komitə цzvləri sцrgцn olunur. 

1907-ci  иlin  may  ayında  korpus  topoqrafı,  polkovnik 

Ġbrahim Vəkilov Tiflisdə «Mцdafiə» partiyasıны yaradır. Partiya 

«Difai»  nin  proqramını  qəbul  етмишди.  «Mцdafiə»  kəndlilərin 

məiĢət  və  mədəniyyətiнря  гайьы  эюстярилмяси,  онларын 

mцlkədarlara verdikləri bəhrə vergisindən azad olunması, mюv-

cud dюvləт quruluĢunun devrilməsi vəzifələrini qarĢısına məqsəd 

qoymuĢdu. Партийанын ясас диггяти дашнагларын азярбайъанлылара 

гаршы  тюрятдикляри  сойгырымла  ялагядар  чаризмин  Азярбайъанын 

гярб гязаларында йерляшдийи казак щиссяляринин бойкот едилмясиня 

йюнялмишди.  Партийанын  мərkəzи  Vladiqafqazda  yerləĢirdi. 

Партийа фяалиййятини 1909-cu ildə dayanдырmıĢdı. 

Gюrцndцyц  kimi,  əsrin  əvvəlində  yaradılan  partiyalar, 

təĢkilatlar və cəmiyyətlər kцtlələr arasında kцtləvi siyasi iĢ aparır 

 

78 

və  bu  proseslərin  baĢında  Azərbaycan  ziyalıları  dururdular. 

Онлар Rusiyanın цmumdюvlət ишляриня qoĢuluр вя ilk dəfə olaraq 

bцtцn  Rusiya  mцsəlmanlarını  birləĢdirən  ilk  siyasi  təĢkilat- 

Rusiya Mцsəlmanlar Ġttifaqınıн yaradılмасы зярурятини анлайылар.  

Нящайят,  «…  1905-ci  il  aprelin  8-də  Pеterburqda  RəĢid 

Əfəndiyevin  evində  Əlimərdan  bəy  TopчubaĢov,  Əhməd  bəy 

Ağayev, Əli bəy Hцseynzadə, Alim Əfəndi Maqsud və Binyamin 

əfəndi  Ədhəm  toplanıрlar».  Toplantının  мягсяди  bцtцn  Rusiya 

mцsəlmanları цчцн mцĢtərək siyasi bir heyət qurmaq məsələsiнин 

щялли  йоларыны  тапмаг  олур”.  Bir  neчə  gцndən  sonra  Krımdan 

gələn Ġsmayıl bəy Qaspiralı да bu fikrə həmrəy olduьуну билдирир. 

1905-ъи  ил  август  айынын  15-дя  Нижни-Новгородда 

йармарка  заманы  Русийа  мцсялманларынын  биринъи  гурултайы 

кечирилир.  Гурултайда  150-дяк  нцмайяндя  иштирак  едирди. 

Щюкумятин  рясми  разылыьы  олмадан  кечирилян  гурултайа  Гафгаз, 

Крым,  Казан,  Тцркцстан,  Сибир  вя  б.  йерлярдян  15  нцмайяндя 

эялмишди. Исмайыл бяй Гаспиралы гурултайын сядри, Ялимярдан бяй 

Топчубашов, Ряшид Ибращимов вя Ябцлсцгут Ахматов ися онун 

мцавинляри  сечилирляр.  Гурултайда  мцзакиря  едилян  ясас 

мясялялярдян  бири  сийаси  вя  мядяни  сащядя  бцтцн  Русийа 

мцсялманларыны бирляшдирмяйя габил мцсялман сийаси партийасынын 

йарадылмасы  мясяляси  олур.  Мцзаки  рялярдян  сонра  «Иттифаги-

мцслимин»  ин  (Цмумрусийа  Мцсялманлары  Иттифагы)  йарадылмасы 

гярара  алыныр.  Гурултайын  гябул  етдийи  гятнамядя  бцтцн  Русийа 

мцсялманларынын  ващид  щярякат  чярчивясиндя  бирляшдирилмяси, 

бцтцн  миллятлярин  нцмайяндяляринин  бярабяр  сурятдя  тямсил 

олунмасы  ясасында  Русийада  конститусийалы  монархийанын 

гурулмасы,  мцсялман  вя  рус  ящалисинин  щцгуги  ъящятдян 

бярабярлийи,  мцсялманлара  гаршы  айры  сечкилик  салан  бцтцн 

ганунларын  вя  идаряетмя  методларынын  ляьв  едилмяси,  мцсял- 

манларын тяряггиси вя с. мцддяалар яксини тапмышды. 

Uzun mцzakirədən sonra gələcək qurultayın toplanmasına 

və  «Rusiya  Мцsəlmanları  Иttifaqı”»  нын  proqram  layihəsinin 

hazırlanmasına qərar veriliр. Beləliklə, qurultayın чağırılması və 

 

79 

yeri  haqqında  mцbahisələr  olsa  da,  hər  halda  «Ġttifaqın”»  təsis 

qurultayı baĢ tutmuĢ və əsas addım atılmıĢdı. 

«Rusiya Мцsəlmanları Иttifaqı». 

1. Vahid 

dюvlət 

чərчivəsində 

bцtцn 

Rusiya 

mцsəlmanlarının birləĢdirilməsi; 

2. Bцтцн  millətlərin  nцmayəndələrinin  bərabər  surətdə 

təmsil 

olunması 

əsasında 

konstitusiyalı 

monarxiyanın 

qurulması; 

3. Mцsəlman və rus əhalisinin hцquqi cəhətdяn bərabərliyi, 

mцsəlmanlara  qarĢı  bцtцn  ayrıseчkilik  salan  qanunların, 

idarəetmə metodlarınын ləvğ edilməsi; 

4. Mцsəlmanların  mədəni  və  maarif  tərəqqisi  haqqında 

qərar qəbul eдiр. 

Русийа мцсялманларынын икинъи гурултайы- 1906-ъы илин йанвар 

айынын  13-23-дя  Петербургда  эизли  шяраитдя,  əvvəlcə  Murtuza 

əfəndi  Vahabın  evində  verilən  ziyafətdə  рясми  иъазя  олмадан 

кечирилир.  Гурултайда  100-я  йахын  нцмайяндя  иштирак  етмишди. 

Азярбайъан  мцсялманларынын  нцмайяндяляри-  Ялимярдан  бяй 

Топчубашов,  Гара  бяй  Гарабяйли  вя  Ясядулла  Ахундов 

гурултайын  ишиндя  фяал  иштирак  етмишляр.  Гурултайда  «Иттифагын» 

програм  вя  низамнамя  лайищяляри,  1-ъи  Дювлят  Думасына 

сечкилярдя  тактикасы  мцзакиря  олунмуш,  23  бянддян  ибарят 

низамнамя  вя  мцвяггяти  програм  лайищяси  гябул  едилмиш, 

нювбяти  гурултайа  гядяр  чатышмазлыгларын  арадан  галдырылмасы 

тювсиййя олунмушду. Гурул- тайда Дума сечкиляриндя кадетлярля 

бирликдя щярякят етмяк гярара алынмышды. 

II  qurultay    yanvar  айынын  22-  дя  Peterburqda  Həsən 

Əfəndi  Həbibullahın  evində  qurban  bayramı  mцnasibətilə  200 

nəfərя yaxın adamın iĢtirakı ilə топлашан йыьынъагда ишини davam 

eтмишdi. Йыьынъаьа Ə. TopчubaĢov sədrлик  етмишди. 

Русийа  мцсялманларынын  цчцнъц  гурултайы-  1906-ъы  ил  ав-

густун  15-21-дя  Нижни  -  Новгородда,  Oka  чayınда  «Qustav 

Struve»  эямисиндя  топланмышды.  Я.Топчубашовун  сядрлик  етдийи 

гурултайда  800  нцмайяндя,  щямчинин  мцсялман  гязетляринин 

наширляри иштирак етмишляр. Гурултайда щяр бири 156 няфярдян ибарят 

 

80 

ики  комиссийа  (тящсил  вя  дини  ишляр  цзря)  йарадылмышды.  Комиссийа 

сядрляринин  мярузяляри  ясасында  33  маддялик  «Мяктяб  ислащаты» 

вя 13 маддядян ибарят дини сийасятин тякмилляшдирилмяси щаггында 

гярар гябул едилмишди. 

Гурултайын  ишиндя  ян  ящямиййятли  щадися  «Иттифаги 

мцслимин» ин Ялимярдан бяй Топчубашов тяряфиндян щазырланан 

11  бюлмя  вя  79  маддядян  ибарят  програмынын  гябул  едилмяси 

олур. Програмын сийаси щиссяси кадет партийасы програмына уйьун 

олса  да,  бир  сыра  тялябляр  дя  нязярдя  тутулмушду.  Програмда 

конститусийалы монархийа идейасы иряли сцрцлцрдц. 

Гурултайда Ъянуби Гафгазда милли мцнагишяляря сон гойул-

масы  щаггында  гятнамя  гябул  олунур.  Иттифагын  Дювлят 

Думасында мцсялман фраксийасынын фяалиййятиня рящбярлик едяъяк 

15 няфярдян ибарят Мяркязи Комитя вя онун  няздиндя 3  няфярлик 

даими  буро  сечилир.  Гурултайда  Я.Топчубашов  МК-нын  вя 

бцронун цзвц сечилмишди.. 

Ġ.Qaspиralı və Yusif Akчura qurultaya rəhbərlik edə bilmə 

сяляр  дя,  qurultayın  iĢinə  yцksək  qiymət  verмишlər  Y.  Akчura 

yazırdı:  «ĠĢtirakчıların  hamısı  eyni  siyasi  gюrцĢlц  deyilди,  bir-

birinə tаmamilə əks siyasi və iqtisadi fikir sahibləri idilər. Ancaq 

onlаrı  bir-birinə  bağlayan  iki  tel  mюvcuddur  «eyni  dindən  və 

tцrk  olmaları».  Xцlasə,  bu  toplantı,  mitinq  вə  qurultay,  bəlkə 

Rusi  yadakı  mцsəlmanların  dini,  milli  mцĢavirə  məclisləri, 

«siyasi  цmmətləri»,  fransız  anlamı  ilə  qarĢılığını  sюyləsək  milli 

parlamentləri» idi. 

«Ġttifaqın»  III  qurultayında  Ə.TopчubaĢov  demiĢdi:  «Ey 

mюminlər, ey qardaĢlar, bu gцn o qədər məmnun oldum ki, bu 

məmnunиyyətimi  sizə  heч  bir  dillə  tərif  edə  bilmərəm.  Mən  bu 

gцnц  heч  vaxt  xatirimdən  чıxartmayacam.  Bu  gцnцn,  bundan 

sonra  Цmumrusiya  mцsəlmanları  цчцн  milli  bayram  gцnц 

olacağı  Ģцbhəsizdir.  Biz  tцrk  balaları,  əslimiz  bir,  nəslimiz  bir, 

dinimiz birdir». 

Qurultay,  15  avqust  эцнцнцн  bцtцn  Rusiya  mцsəlmanları 

arasında 

bayram 

edilməsini 

qərarlaĢdırır. 

Rusiya 

 

81 

mцsəlmanlarının  IV  qurultayının  1907-ci  il  avqustun  10-da  yenə 

Nijni - Novqorodda keчirilməsi qərara alınır. 

«Rusiya  mцsəlmanları  ittifaqının»  yaradılması,  цч 

qurultayın keчirilməsi, nizamnamə və proqramın qəbul edilməsi, 

xцsusilə  burjua  ziyalılarının  вя  nцmayəndələrinin  bu  prosesdə 

iĢtirakı  gələcək  milli-azadlıq  hərəkatının  gediĢinə  юz  mцsbət 

təsirini gюstərdi. 

Bəhs etdiyimiz dюvrdə Azərbaycan qadınları da ictimai-siyasi 

fəaliyyətə qoĢulmuĢdular. 1906-cı il  avqust айынын 22- дя  təsdiq 

olunmuĢ Nizamnamə əsasında fəaliyyətə baĢlайан «Nicat» cəmiy 

yətinin  sıralarında  P.  Qasımova,  X.Əlibəyova,  Ə.Əfəndiyeva, 

S.Axundova,  H.Axundova,  S.Əbdцrrəhman,  S.Vəzirova,  Ə.Tere 

kulova, 

X.Əmircanova, 

P.Hacıbababəyovа, 

Qərib-Sultan 

Xanlarova, A.Hacı Qasımova və baĢqaları var idi. 

Ъямиййятин  «Nicat»  qəzeti  Ġsa  bəy  AĢurbəylinin 

redaktorluğu ilə nəĢr olunurdu. 

O zaman Bakıda «Наши дни» (Bizim gцnlər) baĢlıqlı vərəqə-

lər  buraxan  «Əşşəms»  mцsəlman  partiyası,  mцxtəlif  intibahna-

mələr  buraxan  «Тцrk  sosial-inqilabчı  ittifaqı  komitəsi»”  və 

«Tцrk  sosial-federalist  inqilabi  komitələri»,  «Konstitusiyalı 

demokrat  partiyası»,  «Хalq  azadlığı»  partiyası,  «Qafqaz  ordusu 

rabitəчиlərinin ittifaqı» da fəaliyyət gюstərirdi. 

1906-cı  ilin  iyunundan  Bakıda  «Anarxiya»  cəmiyyəti 

fəaliyyətə  baĢlaйıр.  Онунла  йанашы  Bakıda  «Anarxist-

kommunist»lərin  Bakı  federasiyası,  «Bakı  Krasnaya  Sotnya»sı, 

«Terror qrupu» da fəaliyyətдя иди . 

Эюрцндцйц  kimi,  əsrin  birinci  on  illiyində  Bakıda  və  Bakı 

quberniyasında  чoxsaylı  mцxtəlif  nizamnamələri  olan  mцxtəif 

məqsədli partiyalar, təĢkilatlar və cəmiyyətlər fəaliyyət gюstərirdi. 

Polis depаrtamentiнин xцsusi Ģюbəsinin qeydiyyatına gюrə 1909-cu 

il yanvarın 1-dən iyulun 1-nə qədər olan dюvrdə Bakıda йухарыда 

гейд олунанлардан башга «Rusiya SDFP», «Sosialist inqilabчılar