AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naz

28.5. Risklərin neytrallaşdırılması mexanizmləri 

 

Biznes  fəaliyyətinin  həyata  keçirilməsi  prosesində  müəssisənin  qarşı-

laşacağı  risklərin  aşkarlanmasından  və  onların  yaranması  səbəblərini  öy-

rəndikdən, baş verə biləcək potensial itkiləri müəyyənləşdirdikdən sonra fir-

ma qarşısında həmin risklərin azaldılması proqramının işlənib hazırlanması 

vəzifəsi  durur,  yəni  menecer  risklərin  neytrallaşdırılması  üzrə  ən  əlverişli 

mexanizmlərin seçilməsi üzrə qərar qəbul etməlidir.  

Biznesdə risklərin neytrallaşdırılması metodları şəkil 28.4-də verilmiş-

dir.  

Müəssisə  istehsal-təsərrüfat  fəaliyyətinin  təşkili  prosesində  maliyyə 

ə

məliyyatlarının  və  ya  yüksək  riskli  müxtəlif  fəaliyyət  növlərinin  həyata 

keçirilməsindən imtina edə, yəni riskdən yayına bilər. Bu ortaya çıxan risk-

lərin neytrallaşdırılmasının ən sadə və radikal metodu olub, risklə bağlı po-

tensial itkilərdən tamamilə uzaqlaşmağa imkan verir, lakin riskli fəaliyyətlə 

bağlı  mənfəətin  alınmasına  şərait  yaratmır.  Bundan  başqa,  bəzi  hallarda 

riskdən  yayınma  qeyri-mümkündür,  çünki  bir  risk  növündən  yayınmaq 

başqa  riskin  əmələ  gəlməsinə  gətirib  çıxara  bilər.  Ona  görə  də  biznes  fəa-

liyyətində  ortaya  çıxan  yüksək  dərəcəli  risklərin  neytrallaşdırılmasında  bu 

üsuldan istifadə etmək məqsədəuyğun sayılır.  

Müəyyən  risklərdən  imtina  edilməsi  üzrə  qərar  həm  qərar  qəbulunun 

ilkin  mərəhələsində,  həm  də  sonradan  fəaliyyətin  həyata  keçirilməsindən 

imtina edilməsi yolu ilə (o cümlədən, əgər risk gözləniləndən yüksək olsa) 

qəbul  oluna  bilər.  Ancaq  riskdən  qaçmaq  üzrə  qərarların  əksəriyyəti  qərar 

qəbulunun  ilkin  mərhələsində  qəbul  edilir,  çünki  fəaliyyətin  davam  etdir-

məkdən  imtina  edilməsi  tez-tez  əhəmiyyətli  dərəcədə  maliyyə  və  başqa 

itkilərə gətirib çıxarır, bəzən isə bu, sahibkarlıq firmasının müqavilə öhdə-

liklərinin yerinə yetirilməsində çətinlik törədir.  

 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

422 

 

 

 

 

Şə

kil 28.4. Biznesdə risklərin neytrallaşdırılmasının əsas metodları 

 

Maliyyə  risklərinin  neytrallaşdırılmasında  riskdən  yayınma  metodu-

nun tətbiq edilməsi aşağıdakı şərtlərin yerinə yetirilməsi zamanı səmərəlidir: 

1) bir risk növündən imtina edilməsi daha yüksək və ya eyni dərəcəli 

başqa risklərin ortaya çımasına səbəb olmur; 

2)  riskin  səviyyəsi  sahibkarlıq  fəaliyyətinin  mümkün  gəlirlilik  səviy-

yəsindən kifayət qədər yüksəkdir; 

3)  firma  maliyyə  riski  üzrə  itkilərini  öz  şəxsi  vəsaitləri  hesabına 

ödəmək iqtidarında deyil, çünki bu itkilər çox böyükdür. 

Təbii  ki,  firma  heç  də  bütün  növ  risklərdən  yayına  bilməz,  onların 

böyük bir qismini o, “öz üzərinə götürür”, yəni şüurlu olaraq riskə gedir və 

edilən risklər nəticəsində yaranan zərərlərin əvəzi ödənilməz itkilərə gətirib 

çıxarmayana  qədər  bizneslə  məşğul  olur.  Bir  sıra  risklər  özündə  mümkün 

mənfəət  potensialını  daşıdığına  və  başqa  bir  qrup  risklər  isə  qaçılmaz  ol-

duqlarına görə məqbul sayılırlar.  

Riski  öz  üzərinə  götürməkdə  əsas  məqsəd  mümkün  itkilərin  əvəzini 

ödəmək  üçün  zəruri  resurs  mənbələrini  axtarıb  tapmaqdır.  Bu  halda  itkilər 

sahibkarlıq riskinin və ümumiyyətlə, itkilərin baş verməsindən sonra  yerdə 

Riskdən 

yayınma 

Riski öz 

üzərinə 

götürmək 

Digər 

metodlar 

Riskin 

ötürülməsi 

Riskin 

sığorta-

lanması 

Riskin 

birləşdi-

rilməsi 

Riskin 

diversifika-

siyası 

Risklərin 

neytrallaşdırılmas

ının metodları 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

423 

qalan  istənilən  resurslarla  ödənilir.  Əgər  firmada  qalan  resurslar  kifayət 

etmirsə, onda bu, biznes fəaliyyətinin azalmasına gətirib çıxara bilər.  

Sahibkarlıq  subyektlərinin  sərəncamında  itkilərin  ödənilməsi  üçün 

qalan resursları iki qrupa ayırmaq olar:  

1. biznesin öz daxilində olan resurslar; 

2. kredit resursları.  

Biznesin  öz  daxilində  olan  resurslar.  İtki  baş  verdikdə  bütün  mül-

kiyyət növlərinin, eyni zamanda, zədələnməsi nadir hallarda olur, buna görə 

də daxili resurslara aiddir: 

-  müəssisəyə  məxsus  olan  bina  və  tikililərin  fiziki  zədələnməsi  zamanı 

zərər çəkməyən kassadakı nağd pul; 

- zədələnmiş mülkiyyətin qalıq dəyəri; 

-  həm  maliyyə,  həm  də  istehsal  fəaliyyətinin  qismən  davam  etdiril-

məsindən gələn gəlir; 

- qiymətli kağızlar və gəlirli investisiyalardan daxil olan dividend və faiz 

gəlirləri; 

-  biznes  sahibləri  tərəfindən  biznesi  dəstəkləmək  və  s.  üçün  sərmayə 

edilən əlavə vəsaitlər; 

- hesabat dövründə əldə edilmiş mənfəətin bölüşdürülməmiş qalığı, onun 

bölüşdürülməsinə  qədər  zəruri  olduqda  ayrı-ayrı  maliyyə  risklərinin  mənfi 

nəticələrinin ləğvinə istiqamətləndirilə bilən maliyyə resursları ehtiyatı kimi 

nəzərdən keçirilə bilər; 

-  qanunvericilik  tələblərinə  və  sahibkarlıq  firması  nizamnaməsinə  mü-

vafiq  olaraq  yaradılan  firmanın  ehtiyat  fondu.  Onun  formalaşdırılmasına 

firma tərəfindən hesabat  dövründə  əldə edilən mənfəətdən 5%-indən az ol-

mayan hissəsi istiqamətləndirilir.  

Kredit  resursları.  Əgər  firma  sahibkarlıq  risklərinin  təsiri  altında  

ortaya  çıxan  bütün  itkiləri  daxili  resurslarla  ödəmək  iqtidarında  deyilsə, 

onda  onlardan  bir  hissəsini  kredit  resurslarından  istifadə  etməklə  ödəmək 

olar.  

Ancaq bu halda kredit resurslarının əldə  edilməsi imkanı əhəmiyyətli 

dərəcədə məhdud olur.  Məhdudiyyətlərdən  ən əsası firmanın  gələcək mən-

fəətlilik perspektivinin sual altında olmasıdır. Kredit resurslarının əldə edil-

məsi imkanı çox vaxt itkilər baş verdikdən sonra biznesin qalıq dəyərindən 

asılı  olur.  Buna  görə  də  firma  hələ  itkilər  baş  verməzdən  əvvəl  kredit 

təşkilatını  inandırmaq  üçün  itkilərin  dəf  edilməsi  üzrə  biznes  plana  malik 

olmalıdır. Risklərin baş verməsindən sonra kredit resurslarının cəlb edilməsi 

üzrə  digər  bir  məhdudiyyət  kreditin  qiymətidir,  çünki  kredit  resurslarından 

istifadə olunması firmanın maliyyə vəziyyətini zəiflədə bilər.  

Biznes fəaliyyətinin həyata keçirilməsi prosesində risklərin neytrallaş-

dırılmasının digər metodu müqavilələrin bağlanması yolu ilə riskin ayrı-ayrı 

sazişlər və  ya təsərrüfat əməliyyatları üzrə risklərin tərəfdaşlara ötürülməsi 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

424 

və ya transfertidir. Bu zaman təsərrüfat tərəfdaşlara onların mənfi nəticələri 

neytrallaşdırmaq üçün daha böyük imkanlara və  bir qayda olaraq, daha ef-

fektiv  daxili  sığorta  müdafiəsinə  malik  olduqları  sahibkarlıq  riskləri  ötü-

rülür.  Risklərin  idarə  edilməsinin  müasir  təcrübəsində  maliyyə  risklərinin 

ötürülməsinin aşağıdakı istiqamətləri yayılmışdır: 

1. Faktorinq müqaviləsinin bağlanması yolu ilə risklərin ötürülməsi. Bu 

halda  ötürülmənin  predmeti  kimi  firmanın  kredit  riski  çıxış  edir.  Bu  riskin 

çox hissəsi kommersiya bankına və ya ixtisaslaşmış faktorinq şirkətinə ötü-

rülür  ki,  bu  da  kredit  riskinin  mənfi  maliyyə  nəticələrini  əhəmiyyətli  dərə-

cədə neytrallaşdırmağa imkan verir. 

2.  Zaminlik  müqaviləsinin  bağlanması  yolu  ilə  risklərin  ötürülməsi. 

Müqaviləyə əsasən zamin duran şəxs üçüncü şəxsin kreditoru qarşısında öz 

öhdəliklərini tam və ya qismən yerinə yetirməsinə görə cavabdehlik daşıyır. 

Borclu  tərəfindən  zəmanətlə  təmin  olunmuş  öhdəliklərin  yerinə  yetirilmə-

məsi və ya layiqincə yerinə yetirilməməsi zamanı zamin və borclu kreditor 

qarşısında  birgə  məsuliyyət  daşıyırlar.  Firma  zəmanətdən  borc  kapitalının 

cəlb edilməsi üçün istifadə edir və bu zaman zamin qarşısında zəmanət mü-

qaviləsinin  dəqiq  yerinə  yetirilməsinə  görə  məsuliyyət  daşıyır.  Beləliklə, 

kreditor-firma  kreditin  qaytarılmaması  riskini  və  bununla  bağlı  itkiləri  za-

minə ötürür.  

Daha bir zəmanət növü də mövcuddur ki, bu da bank zəmanətidir. Bu, 

kredit  təşkilatının  başqa  bir  şəxsin  (prinsipalın)  xahişi  ilə  prinsipalın  kre-

ditoru  olan  benefisara  zəmanətçi  tərəfindən  verilən  öhdəlik  şərtlərinə 

müvafiq olaraq pul məbləğinin benefisarın onun ödənilməsi haqqında yazılı 

tələb irəli sürməsi ilə ödənilməsini ifadə edən yazılı öhdəlikdir. Bank zəma-

nətinin  verilməsinə  görə  prinsipal  zəmanətçiyə  mükafat  ödəyir.  Bank  zə-

manəti  sahibkarlıq  firmasına  gələcəkdə  ödəniləcək  müqavilələrin  bağlan-

ması  zamanı  və  ya  xidmət  göstərilməsi,  işlər  görülməsi,  əmtəələrin  da-

ş

ınması faktı üzrə risklərdən uzaq olmağa imkan verir.  

3.  Risklərin  xammal  və  material  təchizatçılarına  ötürülməsi.  Bu  halda 

ötürülmə  predmeti  kimi,  hər  şeydən  əvvəl,  əmlakın  nəqli  prosesində  və 

yükləmə-boşaltma işlərinin həyata keçirilməsi zamanı onun xarab olması və 

ya  itirilməsi  ilə  bağlı  risklər  çıxış  edir.  Ancaq  məhsulların  bazar  qiymət-

lərinin  aşağı  düşməsi  ilə  bağlı  itkiləri,  hətta  belə  qiymət  azalması  yüklərin 

çatdırılmasındakı gecikmə ilə bağlı olsa da, firma tərəfindən ödənilir.  

4. Birja sazişlərinin bağlanması yolu ilə risklərin ötürülməsi. Riskin ötü-

rülməsinin bu metodu hecerləşdirmə yolu ilə həyata keçirilir və daha sonra 

risklərin  neytrallaşdırılmasının  müstəqil  metodu  kimi  nəzərdən  keçirilə-

cəkdir.  

Ümumiyyətlə isə riskin  ötürülməsi o zaman baş verir ki, tərəflər  ara-

sında bağlanan müqavilədə konkret (və ya bütün) risklərin kontragentə ötü-

rülməsi  ilə  bağlı  spesifik  müddəalar  mövcuddur.  Riski  öz  üzərinə  götürən 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

425 

tərəf, adətən məsuliyyətin sığortalanması müqaviləsi bağlayaraq riski təkrar 

olaraq ötürür.  

Öz  nəticələrinə  görə  ən  təhlükəli  risklər  sığortalanma  yolu  ilə  neyt-

rallaşdırılır. Prinsipcə, bu metod da riskin ötürülməsini ifadə edir. Bu halda 

sahibkarlıq risklərini qəbul edən tərəf kimi sığorta şirkəti çıxış edir.  

Firma  sığorta  şirkətinin  xidmətlərinə  müraciət  edərkən  ilk  növbədə 

sığortalama obyektini, yəni sığorta müdafisəinin təmin ediləcəyi risk növlə-

rini müəyyən  edir.  Sığortalanacaq  risklərin  tərkibini  müəyyənləşdirərkən  

aşağıdakı əsas şərtləri nəzərə almaq lazımdır: 

- riskin meydana çıxması ehtimalının yüksək olması; 

-  risk  üzrə  maliyyə  itkilərinin  şəxsi  maliyyə  resursları  hesabına  tam 

olaraq ödənilməsinin qeyri-mümkünlüyü; 

- riskin sığortalanması qiymətinin əlverişli olması.  

Ehtimal  olunan  itkilərin  sığortalanması  təkcə  uğursuz  qərarlardan 

etibarlı müdafiə kimi çıxış etmir (bu öz-özlüyündə çox mühümdür). O, həm-

çinin  firma  rəhbərlərinin  məsuliyyətliliyini  artırır,  onları  qərarların  işlənib 

hazırlanması və qəbuluna ciddi münasibət göstərməyə, sığorta müqaviləsinə 

uyğun  dövri  olaraq  preventiv  müdafiə  tədbirlərini  həyata  keçirməyə  vadar 

edir.  

Firma  öz  maliyyə  risklərini  sığortalayarkən  əvvəlcə  sığorta  müdafi-

səinin  təmin  edilməsində  onun  təlabatlarına  ən  çox  uyğun  gələn  sığorta 

kompaniyasını  seçməlidir.  Sığortaçının  seçilməsinin  əsas  meyarları  şəkil 

28.5-də göstərilmişdir.  

Ə

lbəttə, “iri sığorta təşkilatı” statusu heç də onun etibarlı olması demək 

deyildir,  əgər  sahibkarlıq  firması  böyük  dövriyyəyə  və  bununla  əlaqədar 

olaraq  böyük  potensiala  malikdirsə,  onda  o  az  vəsaitə  malik  sığorta  şirkəti 

ilə müqayisədə maliyyə cəhətdən daha dayanıqlıdır.  

Firmanın  sığorta  şirkəti  ilə  qarşılıqlı  münasibəti  sığorta  müqaviləsinə 

(sığortalanan və sığortalayan arasında bağlanan, onların qarşılıqlı hüquq və 

öhdəliklərini  ayrı-ayrı  risklərin  sığortalanması  şərtləri  üzrə  reqlamentləş-

dirən razılığa) əsaslanır.  

Risklərin  azaldılması  və  ya  neytrallaşdırılması  metodlarından  biri  də 

ümumi  işin  uğurunda  maraqlı  olan  başqa  iştirakçılarla  birləşərək  (müxtəlif 

inteqrasiya  dərəcəsi  ilə)  riskin  bölüşdürülməsidir.  Firma  ümumi  problem-

lərin  həllinə  tərəfdaşlar  kimi  başqa  müəssisələri  və  ya  fiziki  şəxsləri  cəlb 

edərək  öz  risk  səviyyəsini  azaltmaq  imkanına  malikdir.  Bunun  üçün 

səhmdar  cəmiyyətləri,  maliyyə-sənaye  qrupları  yaradıla  bilər;  müəssisələr 

səhmlər əldə edə və ya səhm mübadiləsi apara, müxtəlif konsorsium, asso-

siasiya və konsernlərə qoşula bilərlər.  

 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

426 

Şə

kil 28.5. Sığorta şirkətinin seçilməsinin əsas meyarları 

 

Beləliklə,  biznesdə  riskin  birləşdirilməsi  dedikdə,  riskin  bir  neçə 

iqtisadi  subyekt  arasında  bölüşdürülərək  azaldılması  metodu  başa  düşülür. 

Bir neçə sahibkarlıq firması problemin həllində səyləri birləşdirərək öz ara-

larında həm mümkün mənfəəti, həm də dəyəcək zərəri bölüşdürə bilər. Bir 

qayda  olaraq,  partnyorların  axtarışı  əlavə  maliyyə  resurslarına,  habelə 

bazarın  vəziyyəti  və  xüsusiyyətləri  haqqında  informasiyaya  malik  olan 

firmalar arasında aparılır.  

Risklərin  neytrallaşdırılmasının  effektiv  üsullarından  biri  diversifi-

kasiyadır.  Risklərin  diversifikasiyanın  əsas  formaları  kimi  aşağıdakılardan 

istifadə edilə bilər: 

1.  Firmanın  biznes  fəaliyyətinin  diversifikasiyası  bir-biri  ilə  bilavasitə 

bağlı  olmayan  müxtəlif  fəaliyyət  növlərindən  alternativ  gəlir  əldə  etmək 

imkanlarından istifadə edilməsini nəzərdə tutur. Bu halda, əgər gözlənilməz 

hadisələr nəticəsində bir fəaliyyət növü zərərli olsa, digərləri mənfəət  gəti-

rəcəkdir.  

Sığorta şirkətinin seçilməsi meyarları 

1. Sığorta fəaliyyətinə nəzarət üzrə lisenziyanın mövcud 

olması 

2. Sığorta şirkətinin ixtisaslaşma forması və təklif etdiyi 

sığorta xidmətlərinin maliyyə riskinin ayrı-ayrı növlərinin 

sığortalanması üzrə firmanın təlabatlarına uyğun gəlməsi 

3. Sığorta şirkətinin nizamnamə kapitalı və şəxsi 

vəsaitlərinin həcmi 

4. Sığorta şirkətinin maliyyə fəaliyyətlərinin nisbi və 

mütləq göstəricilərinin müqayisəsinə əsaslanan reytinq 

5. Sığorta şirkəti tərəfindən risklərin sığortalanmasının 

müxtəlif növlərinin həyata keçirilməsi prosesində istifadə 

olunan tariflərin ölçüsü 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

427 

2.  Portfel  qiymətli  kağızların  diversifikasiyası.  Bu  növ  diversifikasiya 

investisiya  portfelinin  gəlirlilik  səviyyəsini  azaltmayaraq  investisiya  risk-

lərini aşağı salmağa imkan verir.  

3.  Real  investisiyalaşdırma  proqramının  diversifikasiyası.  Real  inves-

tisiya  portfelinin  formalaşdırılması  sahəsində  firmaya  vahid  iri  investisiya 

proqramından  ibarət  layihəyə  nisbətən  kiçik  kapital  tutumluluğuna  malik 

olan bir neçə layihənin reallaşdırılması proqramına üstünlük vermək tövsiyə 

olunur.  

 

 

 

 

 

Şə

kil 28.6. Biznesdə risklərin səviyyəsinin azaldılması 

məqsədilə həyata keçirilən diversifikasiyanın əsas formaları 

 

4.  Kredit  portfelinin  diversifikasiyası.  Firmanın  kredit  riskinin  azal-

dılmasına  istiqamətlənir  və  sahibkarlıq  firmasının  məhsul  və  ya  xidmət 

alıcılarının rəngarəngliyini nəzərdə tutur.  

5.  Xammal,  material  və  dəstləşdirici  məmulatların  malgöndərənlərinin 

diversifikasiyası

. Malgöndərmələrdə qırılma baş verdikdə sahibkarlıq firma-

sı  alternativ  malgöndərənlər  axtarmayacaq,  bunun  yerinə  başqa  malgöndə-

rənlərdən edilən tədarükün həcmi artırılacaqdır. 

Fəaliyyətin 

diversifikasi

yası 

Xammal, material və 

s. malgöndərənlərinin 

diversifikasiyası 

Qiymətli kağızlar 

portfelinin 

diversifikasiyası 

Hazır məhsul 

alıcılarının di-

versifikasiyası 

Valyuta səbə-

tinin diversi-

fikasiyası 

Kredit port-

felinin diver-

sifikasiyası 

Real investisiya-

laşdırma 

proqramının 

diversifikasiyası 

Diversifikasiya 

formaları 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

428 

6. Məhsul alıcılarının diversifikasiyası.  

7. Firmanın valyuta səbətinin diversifikasiyası. Bu diversifikasiya növü 

firma tərəfindən xarici iqtisadi əməliyyatların həyata keçirilməsi prosesində 

müxtəlif  valyuta  növlərinin  seçilməsini  nəzərdə  tutur.  Nəticədə  firma  val-

yuta risklərini minimumlaşdırmaq imkanına malik olur.  

Maliyyə  risklərinin  neytrallaşdırılmasının  bir  sıra  qabaqlayıcı  me-

todları,  xüsusilə  kompensasiya  metodları  vardır.  Bu  metodlar,  bir  qayda 

olaraq, daha əməktutumludurlar, geniş ilkin analitik iş tələb edirlər və meto-

dun tətbiqinin effektivliyi məhz bu işlərin tamlığı və dəqiqliyindən asılıdır. 

Kompensasiya metodlarına aiddir: 

- firmanın fəaliyyətinin strateji planlaşdırılması; 

- müqavilələrdə  cərimə sanksiyaları sisteminin əks etdirilməsi hesabına 

mümkün maliyyə itkilərinin kompensasiyasının təmin edilməsi; 

-  partnyorlarla  müqavilələrdə  fövqəladə  hallar  siyahısının  ixtisar 

edilməsi; 

-  müəssisənin  dövriyyə  vəsaitlərinin  idarə  edilməsinin  təkmilləşdi-

rilməsi; 

- maliyyə bazarı haqqında əlavə informasiyanın toplanması və təhlili; 

-  xarici  mühitin  dəyişilməsi  meyillərinin  və  maliyyə  bazarı  kon-

yunkturunun proqnozlaşdırılması.  

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

429 

XXIX FƏSİL. SƏHMDAR CƏMİYYƏTİNİN 

 İDARƏ EDİLMƏSİ 

 

29.1. Səhmdar cəmiyyəti biznesin təşkilinin  

effektiv forması kimi 

 

Müasir bazar iqtisadiyyatında biznesin təşkilinin əsas formaları korpo-

rasiya  (səhmdar  cəmiyyəti),  fərdi  firma  və  tərəfdaşlıq  sayılır.  Korporasiya 

iqtisadi  cəhətdən  daha  əhəmiyyətli  forma  olub,  tamamilə  korporasiyada 

mülkiyyət payı əldə etmiş səhmdarlarının sahibliyində yerləşir. 

Ölkə iqtisadiyyatında iri korporativ struktur sektorunun inkişafı sənaye 

kapitalının, investisiya resurslarının, elmtutumlu texnologiyaların, kompyu-

terləşdirilmiş  iş  yerlərinin  və  yüksək  ixtisaslı  kadrların  daha  da  təmərküz-

ləşməsinə gətirib çıxarır. Belə bir inkişafı rəqabətqabiliyyətli iqtisadiyyatın 

formalaşması qanunauyğunluqlarına aid etmək lazımdır. Korporativ sektora 

təkcə müasir rəqabətli iqtisadiyyatın bazisi kimi deyil, xalq təsərrüfatı sahə-

lərini böhran vəziyyətindən çıxarmağa qabil olan lokomativ kimi də baxmaq 

lazımdır. Korporativ strukturlar bir çox antiböhran və istehsalçı vəzifələrin 

formalaşmasına  təsir  göstərir,  investisiya  prosesini  fəallaşdırmağa,  struktur 

yenidənqurmanı  ölü  nöqtədən  uzaqlaşdırmağa,  elmi-texniki  potensialın 

aşağı düşməsinə, qarşılıqlı borclar probleminin həllinə kömək edir.  

Tarixən  məsuliyyətin  məhdudlaşdırılmasına  çalışmaq  sahibkar  birlik-

lərinin  təsis  olunmasını  zəruri  etdi.  Bu  isə  onların  iqtisadi  təhlükəsizliyinə 

görə zəmanət verirdi. Səhmdar cəmiyyəti belə birlik forması kimi çıxış etdi. 

Korporasiyanın  yaradılmasının  digər  səbəbi  –  təsərrüfatçılıq  şəraitinin 

mürəkkəbləşməsidir.  Sahibkarlıq  layihələrinin  çoxunun  həyata  keçirilməsi 

üçün  fərdi  kapital  kifayət  etmirdi.  Belə  layihələrin  reallaşmasını  mümkün 

etmək üçün fərdi kapitalların birləşməsinə zəruriyyət meydana çıxdı. 

Səhmdar    cəmiyyətləri    19-cu    yüzilliyin  ortalarından  böyük  gəmi, 

dəmiryolu və sənaye müəssisələrinin çox geniş tələbatının ödənilməsi üçün 

iqtisadiyyatın hərtərəfli sənayeləşdirilməsi dövründə meydana çıxmışdır. İri 

müasir  müəssisələrin  çoxu  xüsusi  texniki  layihələrin  maliyyələşdirilməsi 

üçün səhmdar cəmiyyətlərin xidmətlərindən istifadə edir. 

İ

qtisadi  və  hüquqi  ədəbiyyatlarda  səhmdar  cəmiyyəti  anlayışı  heç  də 

birmənalı  olaraq  şərh  edilmir.  «Korporasiya»  və  «səhmdar  cəmiyyəti» 

anlayışlarını eyniləşdirən A.V.Busıqinin fikrincə «Korporasiya (səhmdar cə-

miyyəti) – mənfəət almaq məqsədilə kapitalı birləşdirmək yolu ilə təsərrüfat 

fəaliyyətinin  birgə  aparılması  üçün  sahibkarların  və  ya  kapital  mülkiyyət-

çilərinin birlik formasıdır». Müəllif sahibkarlıq fəaliyyətinin korporativ for-

masına  məhdud  məsuliyyətli  cəmiyyəti  və  səhmdar  cəmiyyətini  aid  etmiş-

dir. 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

430 

Fransız alimləri S.Jamen və L.Lakurin qeyd edirlər ki, cəmiyyət kapi-

talı səhmlərə bölünən, üzvləri isə cəmiyyətə qoyduqları pay həcmində zərərə 

məsuliyyət daşıyan şirkətdir. 

M.A.Sajina  və  Q.Q.Çibrikovun  birgə  yazdıqları  kitabda  səhmdar 

cəmiyyəti səhmin buraxılışı və satışı vasitəsilə əmanətləri birləşdirmək yolu 

ilə  maliyyə  formalaşdırılan  müəssisə  kimi  şərh  edilmişdir.  V.Y.  Bakşinska 

və D.İ.Dedov səhmdar cəmiyyətini “nizamnamə kapitalı müəyyən miqdarda 

səhmlərə bölünmüş təsərrüfatçılıq cəmiyyəti” kimi xarakterizə edirlər. 

Bir  çox  alimlər  isə  öz  əsərlərində  səhmdar  cəmiyyətinə  kommersiya 

təşkilatı  kimi  baxırlar.  Belə  ki,  A.İ.Kovalyov  və  V.A.Kopilov  qeyd  edirlər 

ki,  “səhmdar  cəmiyyəti  –  cəmiyyətə  münasibətinə  görə  özünün  iştirak-

çılarına  mütləq  hüquqlar  vermiş  səhmlərlə  etibarlı  hesab  edilən,  müəyyən 

paylara  bölünmüş  nizamnamə  kapitalına  malik  kommersiya  təşkilatıdır”. 

Hüquqşünas  alim  A.Q.İontsevin  bu  barədə  söylədiyi  fikir  xüsusilə  diqqəti 

cəlb  edir:  “səhmdar  cəmiyyəti  –  nizamnamə  kapitalı  müəyyən  miqdarda 

səhmlərə  bölünmüş,  cəmiyyətə  münasibətə  görə  səhmdarların  öhdəlik 

hüquqlarını rəsmiləşdirən, mülkiyyətində, onun müstəqil balansında nəzərdə 

tutulmuş ayrıca əmlakı olan, öz adından əmlak və şəxsi əmlak hüquqlarını 

ə

ldə edən və həyata keçirə bilən kommersiya təşkilatıdır”. 

Azərbaycan  Respublikasının  Mülki  məcəlləsində  göstərilir  ki,  ni-

zamnamə  kapitalı  müəyyən  sayda  səhmlərə  bölünmüş  cəmiyyət  səhmdar 

cəmiyyəti sayılır. Qanunvericiliyə görə yalnız səhmdar cəmiyyətinin səhm-

lər  buraxmağa  hüququ  vardır.  Səhmdar  cəmiyyətinin  əmlakı  onun  səhm-

lərinin yerləşdirilməsi və maliyyə-təsərrüfat  fəaliyyəti nəticəsində, eləcə də 

qanunla  qadağan  edilməmiş  digər  mənbələr  hesabına  formalaşır.  Səhmdar 

cəmiyyətinin iştirakçıları,  yəni səhmdarlar onun  öhdəlikləri üçün  cavabdeh 

deyil,  cəmiyyətin  fəaliyyəti  ilə  bağlı  zərərə  görə  onlar  özlərinə  məxsus 

səhmlərin  dəyəri  həddində  risk  daşıyır  və  əldə  edilən  mənfəətdən  divident 

(pay) almaq hüququ qazanırlar. 

«Səhmdar cəmiyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının qanunun-

da qeyd edilir ki, səhmdar cəmiyyəti təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirmək 

məqsədilə nizamnamə fondunu səhm buraxmaq yolu ilə formalaşdıran fiziki 

və hüquqi şəxslərin könüllü sazişi əsasında yaradılan müəssisədir. 

Səhmdar  cəmiyyəti  çoxlu  digər  təşkilatlara  nisbətən  daha  mürəkkəb 

struktura malikdir. O, bir tərəfdən, bazar iştirakçılarının kommersiya təşki-

latı  formasını  və  onların  kapitallarının  birləşməsinin  xüsusi  formasını  – 

səhmdar formasını ifadə edir. Digər tərəfdən, səhmdar cəmiyyətinin kapitalı 

bütün  digər  kommersiya  təşkilatlarının  kapitalından  fərqli  olaraq  ikili  iqti-

sadi  təbiətə    malikdir.  Belə  ki,  eyni  vaxtda  real  hərəkətdə  olan  və  mənfəət 

yaradan həqiqi kapitalı, yalnız tədavül sferasında mövcud olan və məcmusu 

ictimai  mənfəətin  yaradılması  və  artırılması  prosesində  birbaşa  iştirak 

etməyən bazar kapitalını təcəssüm etdirir. 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

431 

Səhmdar  cəmiyyətləri  digər  mülkiyyət  formalarına  nisbətən  bir  sıra 

üstünlüklərə  malikdirlər:  Birincisi,  cəmiyyət  nizamnamə  fondunu  tamam-

lamaq və öz fəaliyyətini genişləndirmək üçün səhmdarların vəsaitlərini cəlb 

etmək imkanına malikdir, həm də bu vəsaitlər cəmiyyətin tam ləğvi istisna 

olmaqla  geri  qaytarılmır,  yəni  səhmlər  cəmiyyət  tərəfindən  satın  alınmır, 

yalnız  digər  səhmdarlara  yenidən  satılır.  İkincisi,  cəmiyyətin  fəaliyyətinə 

ümumi rəhbərlik konkret idarəetmədən ayrılmışdır ki, bu da daha münasib 

menecerləri,  direktorları  muzdla  işə  götürməyə  və  seçməyə  imkan  verir, 

səhmdarları  idarə  heyətinin  səçilməsinə  ciddi  yanaşmağa  məcbur  edir,  hər 

bir  səhmdar  qoyulmuş  vəsaitlərlə  cəmiyyətin  səmərəli  işinə  görə  cavab-

dehdir. Üçüncüsü, müəssisənin bütün əmək kollektivinin cəmiyyətin səhm-

lərini əldə etmək  yolu ilə real olaraq mülkiyyətçilərə çevrilmək imkanı ya-

ranır.  Dördüncüsü,  cəmiyyətin  fəaliyyətinin  nəticələrinə  ümumi  maraq 

yaratmaqla səhmdarların tərkibinə öz daimi əks  agentlərini cəlb etmək im-

kanı mövcuddur. Eyni zamanda, səhmdar cəmiyyət digər cəmiyyətlərin qiy-

mətli  kağızlarını  əldə  edə  bilər.  Bununla  da  o,  bir-birilə  mülkiyyət  mü-

nasibətləri  və  idarəetmədə  iştirak  hüquqi  olan  təşkilatların  işində  maraqlı 

şə

xslərin bütöv şəbəkəsini yarada bilər. 

Beləliklə,  səhmdar  cəmiyyəti  bütün  iştirakçıları  vahid  hüquqi  əsasda 

birləşdirməklə  kollektiv  mülkiyyətin  reallaşdırılmasının  nadir  formasını 

təmin edir ki, bu da işin son nəticələrinə görə maraq yaradır. Səhmin bura-

xılması  və  yayılması  səhmdarlar  tərəfindən  onun  fəaliyyətinə  nəzarətə  və 

idarə edilməsinə real imkan verir. 

Səhmdar cəmiyyətləri bazar iqtisadiyyatının formalaşması və dinamik 

inkişafında  müstəsna  rol  oynayırlar.  Məsələn,  ABŞ-da  fəaliyyət  göstərən 

təqribən  21,6  milyon  müəssisənin  18  faizi  səhmdar  cəmiyyətləri  olduğu 

halda, məhsul və xidmətlərin satışında onların payı 89 faizə bərabərdir. De-

məli, səhmdar cəmiyyətləri müasir bazar iqtisadiyyatının əsas subyekti kimi 

çıxış edirlər. 

Aşağıdakı  səbəblərə  görə  səhmdar  cəmiyyəti  müasir  kommersiya 

təşkilatlarının əsas forması sayılır: 

-  müasir  iri  istehsalın  təşkilini,  istehsal  olunmuş  məhsulun  və  xid-

mətlərin bölgüsü və istehlakını həyata keçirir; 

- daha çox iri əmtəə və pul kapitalını cəmləşdirir; 

- onlarda muzdlu əməyin çox hissəsi məşğuldur; 

- müasir cəmiyyət istehsalın və rifah halının artımını müəyyənləşdirir; 

- çoxlu fəaliyyət sferalarında texniki tərəqqini təmin edir; 

-  digər  kommersiya  təşkilatlarından  fərqli  olaraq  siyasi  həyatla  sıx 

ə

laqədardır. 

Səhmdar cəmiyyəti səhm buraxmaq yolu ilə nizamnamə kapitalını for-

malaşdıran  və  toplanmış  vəsait  hesabına  biznes  fəaliyyətini  həyata  keçirən  

müəssisədir.  Səhmdar  cəmiyyəti  birgə  biznes  fəaliyyətini  həyata  keçirmək 

Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 

432 

üçün  daha  çox  insanların  kapitallarını  cəlb  etməyə  imkan  yaradır,  yüksək  

riskli  layihələrə  sərmayə  qoyulmasını  və  elmi-texniki  tərəqqinin  tətbiqini 

stimullaşdırır,  istehsal  və  maliyyə  əməliyyatlarının  səmərəliliyinin  yüksəl-

dilməsini təmin edir. Başqa sözlə, səhmdar cəmiyyətləri əslində mülkiyyətə 

münasibətin demokratikləşməsini, ümumi idarəetmə əsasında kollektiv mül-

kiyyətin  formalaşmasını  nəzərdə  tutmaqla  əlavə  kapitalın  cəlb  edilməsinə 

geniş imkanlar açır. 

Buraxılan səhmlərin növündən və onların bazarda dövriyyəsinin təşki-

lindən  asılı  olaraq  səhmdar  cəmiyyətlərinin  qapalı  və  açıq  tipləri  fərq-

ləndirilir.  Səhmləri  yalnız  təsisçilər  arasında  bölüşdürülən  və  təsisçilərin 

ə

ksəriyyətinin razılığı ilə özgəninkiləşdirilən cəmiyyət qapalı tipli, səhmləri 

müstəqil surətdə özgəninkiləşdirilən cəmiyyət  açıq tipli səhmdar cəmiyyəti 

hesab  edilir.  Azərbaycan  Respublikasının  qanunvericiliyinə  əsasən    qapalı 

tipli  səhmdar  cəmiyyətinin  nizamnamə    kapitalının  həcmi  5  milyon  manat 

məbləğində  və  səhmdarlarının  sayı  isə  maksimum  50  fiziki  və  ya  hüquqi 

şə

xs  müəyyən  edilmişdir.  İştirakçıların  sayı  bu  həddi  keçdikdə  qapalı  tipli 

səhmdar cəmiyyəti bir il ərzində mütləq açıq tipli səhmdar cəmiyyətinə çev-

rilməlidir.