Biznes va tadbirkorlik

O`sib boruvchi chekli xarajat.

  

Firmaning chekli xarajatlar u ishlab chiqargan mahsulot soniga qarab ortadi. 

Bu kamayib borayotgan chekli mahsulotlar narxida aks etadi. Firma oz miqdorda 

mahsulot  ishlab  chiqarsa,  uning  ishchilari  oz  bo`ladi  va  uning  ko`p  uskunalari 

ishlatilmaydi. Chunki u mazkur ishlatilmayotgan resusrlarni osongina muomalaga 

kirita  oladi,  qo`shimcha  ishchining  ehtiyojsiz  mahsuloti  ko`p  va  qo`shimcha 

mahsulotning  narxi  past.  Aksincha,  firma  ko`p  mahsulot  ishlab  chiqarganda,  u  

ishchilar  bilan  to`ladi  va  uning  barcha  uskunalari  to`laligicha  ishlatiladi.  Firma 

ishchilar  qo`shish  orqali  ko`p  mahsulot  ishlab  chiqara  oladi,  lekin  bu  ishchilar 

shovqinli olomon ichida ishlashiga va uskunalarni ishlatish uchun kutib qolishiga 

to`g`ri  kelishi  mumkin.  Shuning  uchun,  qachonki,  ishlab  chiqarilgan  mahsulot 

miqdori  yuqori  bo`lganda,  qo`shimcha  ishchining  ahamiyatga  ega  bo`lmagan 

mahsuloti oz bo`ladi va qo`shimcha mahsulot narxi yuqori bo`ladi. 

U-shaklidagi  o`rtacha  umumiy  xarajat.

  4-chizmada  ko`rsatilganidek 

firmaning o`rtacha umumiy xarajat ko`rsatkichi “U” shaklda. Nega bunday ekanini 

tushuninsh  uchun  o`rtacha  umumiy  xarajat  o`rtacha  o`zgarmas  va  o`rtacha 

o`zgaruvchan  xarajat  yig`indisiga  tengligini  yodda  tutish  kerak.  O`rtacha 

o`zgarmas  xarajat doim  ishlab chiqarish ortishi bilan pasayadi,  chunki  bu xarajat 

ko`plab  sohalarga  yoyiladi.  O`rtacha  o`zgaruvchan  xarajat  esa  ishlab  chiqarish 

ortishi bilan ortadi. 

O`rtacha  umumiy  xarajat  o`rtacha  o`zgarmas  va  o`rtacha  o`zgaruvchan 

xarajatninng holatini aks ettiradi. Ishlab chiqarishning juda past darajalarida, misol 

uchun  har  soatda  1  yoki  2  dona  mahsulot  bo`lsa,  o`rtacha  umumiy  xarajat  juda 

yuqori  bo`ladi.  O`rtacha  o`zgaruvchan  xarajat  past  bo`lishiga  qaramay,  o`rtacha 

o`zgarmas  xarajat  yuqori,  chunki  o`zgarmas  xarajat  faqat  bir  qancha  birlikka 

Firmaning  o`rtacha  va  chekli 

xarajatlari egri chiziqlari

 

 

Bu  chizma  firma  uchun  o`rtacha 

umumiy  xarajat  (ATC), o`rtacha o`zgarmas 

xarajat  (AFC),  o`rtacha  o`zgaruvchan 

xarajat (AVC) va chekli  xarajat (MC)ni aks 

ettiradi.  Ushbu  hamma  egri  chiziqlar  2-

jadval  asosida  shakllantirilgan.  Bu  xarajat 

egri  chiziqlari  ko`pchilik  firmalar  uchun 

alohida  xususiyatga  ega  bo`lgan  uchta 

jihatga  ega:  1)  Chekli  xarajat  mahsulot 

hajmi  o`sishi  bilan  o`sadi;  2)  O`rtacha 

umumiy  xarajat  U-shaklidagi  egri  chiziqni 

aks  ettiradi;  3)  Chekli  xarajat  egri  chizig`i 

o`rtacha  xarajat  egri  chizig`ini  minimum 

umumiy  o`rtacha  xarajat  egri  chizig`ida 

kesib o`tadi. 

 

Xarajat 

Mahsulot 

miqdori 

RASM 

161 

 

orttiriladi.  Ishlab  chiqarish  o`sishi  bilan  o`zgarmas  xarajat  oshadi.  O`rtacha 

o`zgarmas xarajat dastavval keskin darajada, keyinroq esa sekinlik bilan pasayadi. 

Buning  natijasi  o`laroq,  o`rtacha  umumiy  xarajat  ham  firma  ishlab  chiqarishi  bir 

soatda  besh  dona  mahsulot  va  bir  birlik  mahsulotga  1.30$  gacha  pasayadi. 

Qachonki firma bir soatda olti donadan ko`proq mahsulot ishlab chiqarsa, o`rtacha 

o`zgaruvchan  xarajatning  o`sishi  yetakchi  kuchga  aylanadi  va  o`rtacha  umumiy 

xarajat  o`sa  boshlaydi.  O`rtacha  o`zgarmas  va  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajatlar 

o`rtasidagi kurashning kuchi o`rtacha umumiy xarajatda U shaklini yaratadi. 

U-shaklining  quyi  qismi  o`rtacha  umumiy  xarajatni  qisqartiradigan 

miqdorda sodir bo`ladi. Bu miqdor firmaning ba’zan samarali hajmi deb ataladi. 

Firma uchun samarali hajm soatiga 5 yoki 6 dona mahsulot hisoblanadi. Agarda u 

bu  miqdordan  kamroq  yoki  ko`proq  mahsulot  ishlab  chiqarsa,  uning  o`rtacha 

umumiy  xarajati  1.30$  dan  oshadi.  Mahsulot  ishlab  chiqarishni  pastroq 

bosqichlarida o`rtacha umumiy xarajat 1.30$ dan yuqoriroq bo`ladi, chunki aralash 

xarajat  juda  ham  kam  mahsulotga  tarqaladi.  Mahsulot  ishlab  chiqarish  yuqori 

bosqichlarida  o`rtacha  umumiy  xarajat  1.30$  dan  yuqoriroq  bo`ladi,  chunki 

qo`shilgan  mahsulotning  foydasi  sezilarli  ravishda  qisqargan.  Samaradorlik 

darajasida  bu  ikki  kuchlar  eng  past  umumiy  xarajat  yaratish  uchun 

muvozanatlashtiriladi.

 

Chekli xarajat va o`rtacha umumiy xarajat o`rtasidagi bog`liqlik. 

  

4-chizmaga qarasak, dastavval g`alati narsaga duch kelasiz.  Qachonki chekli 

xarajat  o`rtacha  umumiy  xarajatdan  pastroq  bo`lsa,  o`rtacha  umumiy  xarajat 

tushayotgan bo`ladi. Shuning aksi bo`lsa, o`rtacha umumiy xarajat oshadi. Firma 

xarajat chiziqlarining bu xususiyati namunada foydalanilgan o`ziga xos rasmlarga 

o`xshamaydi.  U  hamma  firmalar  uchun  to`g`ri.  Nima  uchun  bunday?  O`rtacha 

xarajat va o`rtacha umumiy xarajat o`rtasidagi aloqa muhim natijaga ega: o`rtacha 

xarajat chizig`i o`rtacha umumiy xarajat chizig`ini o`zining eng pastki nuqtasidan 

kesib o`tadi. Lekin ikki chiziq tutashgach, sezilarsiz narx o`rtacha umumiy xarajat 

chizig`idan  tepaga  ko`tariladi.  Hozirgina  muhokama  qilganimiz  sababli,  o`rtacha 

umumiy xarajat ishlab chiqarishni bu darajasida ko`tarilishni boshlashi kerak.  

Ko`pchilik  firmalarda  chekli  mahsulot  birinchi  ishchi  yo`llanganidan  keyin, 

darrov  faoliyatini  boshlamaydi.  Ishlab  chiqarish  jarayoniga  bog`liq  holda,  1-

ishchiga  qaraganda  2-  yoki  3-  ishchida  ko`proq  sifatli  mahsulot  bo`ladi,  chunki, 

ishchilar jamoasi topshiriqlarni bo`lib olishlari mumkin va bitta ishchiga qaraganda 

unumliroq  ishlaydilar.  Firmalar  sifatli  mahsulotni  ishlab  chiqarishni  boshlashdan 

oldin,  o`z  tajribalarini  oshirish  uchun  bu  ko`rgazmalarni  namoyish  qiladilar. 

O`rtacha umumiy, o`rtacha o`zgarmas, o`rtacha o`zgaruvchan, chekli  xarajatlarni  

biror-bir  firma  misolida  5-chizmada,  o`rtacha  umumiy  xarajat  (ATC),  o`rtacha 

o`zgarmas  xarajat  (AFC),  o`rtacha  o`zgaruvchan  xarajat  (AVC)  va  chekli xarajat 

(MC)larni o`z ichiga olgan holda ko`rsatilgan. Ishlab chiqarish hajmi pasayganda 

chekli  mahsulot  ishlab  chiqarishda  firmaning  tajribasi  oshadi,  va  diagrammada 

chekli xarajat egri chiziqlari pasayadi. Nihoyat, firma chekli mahsulot qisqarishini 

162 

 

tajriba  qilganidan  so`ng  xarajatlar  ko`tarila  boshlaydi.  Bu  o`sish  kombinatsiyasi 

keyinchalik  chekli  mahsulotning  qisqarishini,  va  o`rtacha-o`zgaruvchan-xarajat 

diagrammasini hosil qiladi. Bizning dastlabki misolimizdagi farqlarga qaramasdan, 

xarajatlarlar tebranishining 3 ta xususiyatini eslab qolish uchun juda muhim: 

  Chekli  xarajatlar  nihoyat  ishlab  chiqarish  miqdori  bilan  birgalikda 

oshadi. 

  O`rtacha-umumiy-xarajat “U” shaklida shakllanadi. 

  Chekli xarajatlar egri chizig`i o`rtacha umumiy xarajat egri chizig`ini 

minimum nuqtasidan kesib o`tadi. 

 

 

 

Ko’p firmalar chekli mahsulotni qisqartirishdan oldin uning oshishini tajriba 

qiladilar.  Natijada  ular  quyidagicha  xarajat  chizmasiga  ega  bo’ladilar.  Chekli 

xarajatlar  shuni  bildiradiki,  o’rtacha  umumiy  xarajat  ko’tarilishni  boshlashdan 

oldin tushadi. 

 

10.4. Qisqa muddatli va uzoq muddatli xarajatlar 

Ko`pgina  firmalar  uchun  o`zgarmas  va  o`zgaruvchan  xarajatlar  o`rtasidagi 

umumiy  xarajatlar  taqsimoti  vaqtga  bog`liqdir.  Masalan,  FORD  mashina 

kompaniyasi  kabi  mashina  zavodi  qisqa  vaqt  ichida  FORD  uning  mashina 

zavodlari  hajmi  yoki  sonini  o`zgartira  olmaydi.  Faqatgina  u  o`zining  oldindan 

mavjud  bo`lgan  zavodlariga  qo`shimcha  ishchi  xodimlar  olish  yo`li  bilangina  u 

ishlab  chiqarayotgan  mashinalar  sonini  ko`paytirishi  mumkin.  Bu  zavodlarning 

xarajatlari qisqa muddat ichida o`zgarmaydi, biroq bir necha yil davomida FORD 

RASM 

Xarajatlar 

Ishlab 

chiqarish hajmi 

Oddiy  bir  firma  uchun 

xarajatlar egri chizig’i 

 

163 

 

yangi zavodlar qurib yoki eskilarini yopib zavodlar hajmini ko`paytirishi mumkin. 

Shuning uchun uzoq muddat ichida uning zavodlari xarajatlar o`zgaruvchandir. 

Ko`pgina  loyihalar  qisqa  muddat  ichida  o`zgarmas,  uzoq  muddat  ichida 

o`zgaruvchanligi sababli, firmaning qisqa muddatdagi xarajat egri chizig`i darajasi 

uzoq muddatdagidan farq qiladi. 6-chizmada bunga bir misol berilgan. Chizmada 

kichik, o`rta va katta zavodlar uchun 3 ta qisqa muddatli o`tacha umumiy xarajat 

darajasi berilgan. Unda shuningdek, uzoq muddatli xarajat darajasi berilgan, zavod 

xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlariga moslashtirilgan. 

Bu chizma qisqa va uzoq muddatli xarajatlar bilan bog`liqdir. Uzoq muddatli 

o`rtacha  umumiy  xarajat  egri  chizig`i  qisqa  muddatli  o`rtacha  umumiy  xarajatga 

qaraganda, ancha U shaklida egilgandir. Qo`shimcha qilib aytganda, hamma qisqa 

muddatli egri chiziqlar uzoq muddatli egri chiziqlar ustida yotadi. Bu xususiyatlar 

o`sishi  firmaning  uzoq  muddatda  ko`proq  egiluvchan  bo`lganligidadir.  Natijada, 

uzoq  muddatda,  firma  xohlagandek  qisqa  muddatli  egri  chiziqni  tanlaydi.  Lekin, 

qisqa  muddatda  avval  tanlangan  qisqa  muddatli  egri  chiziqdan  foydalanilgan 

bo`ladi.  Ushbu  miqdor  bu  misolda  ishlab  chiqarishda  o`zgarish  turli  davr 

oralig`idagi xarajatlarni o`zgartirishni ko`rsatadi. 

 

 

Uzoq  muddatda  o`zgarmas  xarajatlar  turli  xil,  o`rtacha  umumiy  xarajat  egri 

chizig`i qisqa muddatda uzoq muddatdagi o`rtacha umumiy xarajat egri chizig`idan 

farq qiladi. 

Qachonki  Ford  kuniga  mashina  ishlab  chiqarishni  1000  ta  dan  1200  taga 

oshirishni xohlaganda, qisqa vaqt ichida buning imkoni yoq edi. Lekin o`zining bu 

mavjud  kichkina  zavodiga  ko`proq  ishchilarni  yollash  kerak  edi.  Kichik 

mahsulotlarni kamaytirish sababli, o`rtacha umumiy xarajat har bir mashina uchun 

RASM 

O’rtacha umumiy 

xarajat 

Kunlik 

avtomobillar 

miqdori 

ATC qisqa 

davrda kichik 

korxona bilan 

ATC qisqa 

davrda o’rta 

korxona bilan 

ATC qisqa 

davrda yirik 

korxona bilan 

ATC uzoq 

muddatli 

davrda 

Qisqa  va  uzoq  muddatda 

o`rtacha umumiy xarajat  

164 

 

10000$  dan  12000$  ga  oshdi.  Uzoq  muddat  ichida  Ford  zavodining  ham  ishchi 

kuchini kengaytirdi, ham o`rtacha umumiy xarajat 10000$ ga qaytardi. 

Firma  o`z  faoliyatini  uzoq  vaqt  davom  ettirishi  uchun  qancha  vaqt  kerak? 

Buning javobi firmaga bo`liq. Firma o`zining ishlab chiqarish qobilyatini tartibga 

keltirishi  uchun  qancha  vaqt  ketishi  haqida  yagona  javob  yo`q.  Mahsulot  ishlab 

chiqarishga  yaroqli  firmadagi  sihlab  chiqarish  jarayonlari  haqidagi  muhim 

ma’lumotlarni  uzoq  muddatli  o`tacha  umumiy  xarajat  chizig`i  o`zida  namoyish 

qiladi.  Ayniqsa,  bu  xarajatlar  bir-biridan  qanday  farqlanishini  aytadi.  Ishlab 

chiqarish  oshgan  sari,  uzoq  muddatli  o`rtacha  umumiy  xarajat  kamaysa,  bu 

iqtisodiy  samara  deyiladi.  Ishlab  chiqarish  oshgan  sari,  uzoq  muddatli  o`rtacha 

umumiy  qiymat  ham  oshsa,  bu  noiqtisodiy  samara  deyiladi.  Uzoq  muddatli 

o`rtacha umumiy xarajat ishlab chiqarish darajasi bilan teng bo`lsa, bu o`zgarmas 

samara deyiladi. Bu misolda Ford ishlab chiqarishni eng past darajalarida iqtisodiy 

samaraga ega bo`ldi. 

Tayanch  so`z  va  iboralar:  umumiy  daromad,  umumiy  xarajatlar,  foyda, 

iqtisodiy  foyda,  chekli  xarajatlar,  o`rtacha  umumiy  xarajat,  doimiy  xarajatlar, 

o`rtacha doimiy xarajatlar, o`rtacha o`zgaruvchan xarajatlar, iqtisodiy samara  

 

 

XI BOB. RAQOBATLASHGAN BOZORLARDAGI FIRMALAR

14

 

Reja

 

 

11.1. Raqobat tushunchasi 

11.2. Raqobatlashuvchi firmaning daromadi 

11.3.  Foydani  maksimallashtirish  va  raqobatli  firmalarning  taklif  egri 

chizig`i 

11.4. Faoliyatni to`xtatish uchun firmalarning qisqa muddatli qarori 

11.5. Firmalarning uzoq muddatli davrdagi qarori 

 

11.1. Raqobat tushunchasi 

 

Raqobatli  bozor  –  bu  shunday  bozorki,  unda  ko`p  iste`molchilar  va 

sotuvchilar bo`ladi, tovarlar bir xil bo`ladi, bozor tomonidan belgilangan narx amal 

qiladi. 

 Raqobatli  bozori  ba'zan  mukammal  (sof)  raqobatli  bozor  ham  deyiladi  va 

uning ikki muhim xususiyati bor: 

 

Bu bozorda sotuvchi va xaridorlar soni juda ko`p bo`ladi; 

 

Sotuvchilar  tomonidan  taklif  qilinadigan  mahsulotlar  bir  xil 

mahsulot bo`ladi. 

                                                           

14

 

Ushbu  bob  G.  Menkyuning  “Mikroiqtisodiyot  tamoyillari”  (N.  Gregory  Mankiw  “Principles  of  Microeconomics”7  e.) 

kitobining XIV bobiga muvofiq holda tayyorlangan.

 

165 

 

Bu  shartlardan  kelib  chiqqan  holda  bozordagi  har  qanday  sotuvchi  yoki 

haridorning alohida harakati bozor narxiga deyarli ta`sir etmaydi.  Har bir xaridor 

va sotuvchi bozor narxini berilganday qabul qiladi. 

Misol tariqasida sut bozorini ko`rib chiqamiz. Hech qaysi iste'molchi sutning 

narxiga ta'sir ko`rsata olmaydi, sababi har bir haridor tomonidan sotib olinadigan 

sut hajmi umumiy bozor hajmiga nisbatan juda ham kamdir. Shu bilan birga, har 

bir  sut  yetkazuvchi  fermerni  narxlarni  nazorat  qilishda  imkoniyati  kam,  sababi 

sotuvchilar  taklif  qiladigan  narx  me'yorga  to`g`ri  keladi.  Yana  bir  sababi, 

sotuvchiga  u  yuqori  narx  aytolmaydi,  agar  aytsa  xaridorlar  boshqa  sotuvchilarga 

ketib  qolishi  mumkin.  Raqobat  bozoridagi  xaridor  ham,  sotuvchi  ham  bozor 

belgilagan  narxni  qabul  qilishlari  shart,  shu  sababdan  ham  ular  narxni  qabul 

qiluvchilar deyiladi. 

Yuqorida berilgan ikki shartga qo`shimcha qilinadigan bo`lsa, quyida berilgan 

uchinchi shart ham mukammal raqobat bozorining shartlaridandir:  

 

Firmalar  bozorga  erkin  kirib  chiqishadi.  Misol  uchun,  biror  firma  sut 

mahsulotlari  bilan  shug`ullanishni  boshlashni  xohlasa,  boshqa  bir  firma  uni 

to`xtatishni  istab  qolishi  mumkin,  bu  esa  sut  ishlab  chiqaruvchi  tarmoqqa  erkin 

kirish va chiqish shartlarini qoniqtiradi. Shuni e`tiborga olish kerakki, raqobatchi 

firmalarni  tahlillarning  ko`p  qismida  bozorga  erkin  kirish  va  chiqish  haqidagi 

farazlar qo`llanilmaydi. Agar raqobatli bozorga kirish va chiqish erkin bo`lsa, uzoq 

muddatli bozor muvozanatini ta`minlash uchun qudratli kuch yuzaga keladi. 

 

11.2. Raqobatlashuvchi firmaning daromadi 

 

Raqobat  bozoridagi  firma  iqtisodiyotdagi  boshqa  ko`plab  firmalar  kabi  o`z 

foydasini  (umumiy  daromad  ayiruv  umumiy  mablag`)  maksimallashtirishga 

harakat  qiladi.  Buni  qanday  amalga  oshishini  bilish  uchun,  biz  birinchi 

raqobatdosh firmaning daromadini ko`rib chiqamiz. Yanada aniqlik kiritish uchun 

A firmaning faoliyati bilan tanishamiz. 

A  firma  qanchadir  Q  miqdorda  mahsulot  ishlab  chiqaradi  va  mahsulotning 

birligini bozor P narxida sotadi. Firmaning umumiy daromadi   P x Q dir. Misol 

uchun, agar bir birlik mahsulot 3$ bo`lsa, firma 2000 birlik mahsulot sotadi, uning 

umumiy daromadi 6 000 $ bo`ladi. 

A  firma  taklif  qilayotgan  mahsulot  hajmi  jahon  mahsulot  bozori  bilan 

taqqoslanganda sezilarsiz bo`lganligi sababli, u bozor sharoiti bergan narxni qabul 

qiladi.  Bu  degani  mahsulotning  narxi  A  firmaning  ishlab  chiqargan  va  sotgan 

mahsulotlarining soni qanchaligiga bog`liq emas. Agar A firma sut ishlab chiqarish 

miqdorini  ikki  barobar  ko`paytirsa,  ya'ni  2000  gallon  qilsa,  sut  narxi  o`zgarmay 

qoladi,  ammo  umumiy  daromad  12,000$  bo`ladi.  Natijada  umumiy  daromad 

mahsulotning miqdoriga to`g`ri mutanosib bo`ladi. 

 

1- jadvalda A firmaning daromadi ko`rsatilgan. Birinchi ikki ustunda A firma 

ishlab  chiqargan  mahsulotning  miqdori  va  uni  bozorda  sotiladigan  narxi 

ifodalagan. Uchinchi ustun esa A firmaning umumiy daromadini ko`rsatib bergan, 

ya`ni u 1 litr sut narxini uning miqdoriga ko`paytirish natijasiga teng.  

O`rtacha  va  chekli  daromad  tushunchalaridan  biz  oldingi  boblarda 

166 

 

mablag`larni tahlil qilish uchun foydalangan edik, bu yerda esa daromadni tahlili 

uchun  bu  zarurdir.  Buni  yaxshilab  tushunish  uchun  ikki  savolga  javob  berish 

lozim: 

 

Bir litr sut uchun A firma qancha daromad oladi? 

 

Agar  A  firma  sut  ishlab  chiqarishni  bir  litrdan  oshirsa,  uning 

qo`shimcha daromadi qancha bo`ladi? 

Bu savollarga 1 jadvaldagi oxirgi ikki ustun javob beradi. 

1-jadvaldagi  to`rtinchi  ustun  o`rtacha  daromadni  ko`rsatadi,  ya`ni  umumiy 

daromad hisoblanadi (uchunchi ustun) ishlab chiqarish miqdoriga bog`liq.  

Ushbu  holat  raqobatli  bozor  va  boshqa  hil  firmalarga  qo`llanilishi  mumkin 

bo`lgan  umumiy  qoidani  ko`rsatadi:  umumiy  daromad  ishlab  chiqarish 

miqdorining ko`patmasiga teng (P x Q), o`rtacha daromad esa umumiy daromadni 

ishlab  chiqarilgan  miqdorga  bo`lish  orqali  aniqlanadi.  Shu  sababdan  barcha 

firmalar uchun o`rtacha daromad mahsulotning narxiga tengdir. 

 

 

Beshinchi  ustun  chekli  daromad  bo`lib,  qo`shimcha  sotilgan  mahsulotdan 

umumiy  daromadning  o`zgarishidir.  1  jadvalda  chekli  daromad  bir  litr  sutning 

narxi  6$ga teng. Ushbu natija raqobatli bozor uchun qo`llanilishini ko`rsatadigan 

qoida umumiy daromad (P x Q), P esa raqobatli bozor uchun o`zgarmas. Demak, Q 

bir  birlikka  o`sganda,  umumiy  daromad  P  dollarga  ko`payadi.  Raqobatli  bozor 

uchun chekli daromad mahsulotning narxiga tengdir. 

 

11.3. Foydani maksimallashtirish va raqobatli firmalarning taklif egri 

chizig`i 

 

Raqobatli  firmalarning  maqsadi  foydani  maksimallashtirishidir,  bu  esa 

umumiy  daromaddan  umumiy  xarajatlarni  ayirib  tashlanishiga  tengdir. 

Firmalarning  taklifi  qarorini  tahlil  qilishni  2  jadval  bilan  boshlasak.  Jadvalning 

birinchi  ustunida  A  firma  ishlab  chiqargan  sut  miqdorlarining  ma`lumotlari 

berilgan. Ikkinchi ustun firmaning umumiy daromadini ifodalasa, ya`ni 1 litr sut $6 

Jadval 

Raqobatlashuvchi 

firma uchun 

umumiy, o’rtacha, 

va  

chekli daromad 

 

Miqdor 

Narx

 

Umumiy daromad

 

O’rtacha daromad

 

Chekli daromad

 

167 

 

narxini  miqdor  ko`paytmasiga  teng,    uchinsi  ustun  firmaning  umumiy  xarajatini 

ko`rsatadi.  Umumiy  xarajat  doimiy  xarajatlarni  o`z  ichiga  olib,  u  3$  deb 

belgilangan, o`zgaruvchan xarajatlar esa mahsulotning miqdoriga bog`liq. 

To`rtinchi ustunda firmaning foydasi ko`rsatilgan, bu umumiy daromaddan 

umumiy  xarajatlarni  ayirish  orqali  hisoblangan.  Agar  firma  hech  narsa  ishlab 

chiqarmasa, u 3$ yo`qotadi. Agar firma bir litr sut ishlab chiqarsa, uning foydasi 

1$, agar ikki litr ishlab chiqarsa, 4 $ foyda qiladi. Sababi, A firmaning maqsadi 

foydani maksimallashtirishdir. Misolga ko`ra, firma to`rt yoki besh litr sut ishlab 

chiqarsa, uning foydasi 7$ ga chiqib, foyda maksimallashadi.  

A  firmaning qaroriga  boshqacha nazar  bilan ham  qarash  mumkin:  A  firma 

foydani  maksimallashtirish  imkoniyatini  beruvchi  miqdorini  ishlab  chiqarilgan 

mahsulotning chekli xarajatlarini chekli daromad bilan solishtirish orqali topishi 

mumkin.  2  jadvaldagi  5  chi  va  6  chi  ustunlarda  umumiy  daromad  va  umumiy 

xarajatlar  hamda  mahsulot  miqdorlari  o`zgarishi  natijasida  hisoblab  chiqarilgan 

chekli  daromad  va  chekli  xarajatlarni va oxirgi ustun har  bir qo`shimcha  ishlab 

chiqarilgan  miqdor  uchun  foydani  ko`rsatib  beradi.  Firma  ishlab  chiqargan 

birinchi litr sutning chekli daromadi 6 $, chekli xarajatlari esa 2 $dir. Shu sababli 

1 litr sut ishlab chiqarishning foydasi 4 $ga (-3$ dan 1$ gacha) oshadi. Ikkinchi 

litr  sutning  chekli  daromadi  6  $,  chekli  xarajatlari  esa  3  $dir.  Bunda  1  litr  sut 

ishlab chiqrishning foydasi 3$ ga (1$ dan 4$ gacha ) oshadi. A firma sut ishlab 

chiqarishni 5 litrga yetkazsa, vaziyat o`zgaradi. Oltinchi litrning chekli daromadi 

6 $, chekli xarajatlari esa 7 $dir. Shu sababdan ishlab chiqarish foydani 1 $ (7$ 

dan 6$ gacha) kamaytirishi mumkin. Natijada A firma 5 litrdan ortiq sut ishlab 

chiqara olmaydi.  

Agar  chekli  daromad  chekli  xarajatlardan  yuqori  bo`lsa,  firma  yana  sut 

ishlab chiqargani ma'qul, bu ularga foyda keltiradi. Agar chekli daromad chekli 

xarajatlardan  past  bo`lsa,  mahsulot  ishlab  chiqarmagani  ma'qul.  Agar  A  firma 

yaxshilab  o`ylab  cheklilik  tamoyillarga  asoslangan  holda  mahsulotni  ishlab 

chiqarsa ular foydani maksimallashtirgan bo`ladi. 

 

168 

 

 

Tahlilimizni  davom  ettirib,  1-rasmdagi  xarajatlar  egri  chizig`ini  ko`rib 

chiqamiz.  Ular  uchta  asosiy  xususiyatga  ega:  chekli  xarajatlar  egri  chizig`i 

yuqoriga qarab ko`tariladi. Umumiy o`rtacha xarajatlar esa U shakliga ega bo`ladi. 

va  chekli  xarajatlar  egri  chizigi  umumiy  o`rtacha  xarajatlarning  eng  oxirgi 

minimum  nuqtasida  tutashadi.    Shuningdek,  diagrammada  bozor  narxi  gorizontal 

chiziq  bilan  ko`rsatilgan.  Uning  o`rtacha  va  chekli  daromadlariga  mos  keladi. 

Boshqacha  so`z  bilan  aytganda,  narx  firma  ishlab  chiqarmoqchi  mahsulot 

miqdoriga  bog`liq  emas.  Narx  chizig`i  gorizontaldir,  chunki  firma  narxni  qabul 

qiluvchi hisoblanadi. Firmaning ishlab chiqarish hajmidan qat'iy nazar narx bir xil 

bo`ladi.  Shuni  esdan  chiqarmangki,  raqobatli  firmaning  o`rtacha  va  chekli 

xarajatlari kabi narxlari ham tengdir. 

 1-rasmdan  biz  daromadni  maksimallashtiradigan  mahsulot  miqdorini  topish 

uchun foydalanamiz. Tasavvur qiling, firmaning ishlab chiqargan mahsulotlari soni 

Q1.  Ishlab  chiqarishning  bu  darajasida  chekli  daromad  chekli  xarajatlardan  ko`p 

bo`ladi.  Ya'ni,  agar  firma  ishlab  chiqarish  miqdorini  bir  birlikka  ko`paytirsa, 

qo`shimcha daromad qo`shimcha xarajatlardan ustun bo`ladi. Foyda, ya'ni umumiy 

daromaddan  umumiy  xarajatlarni  ayirib  tashlanishiga  teng  bo`ladi  va  u  o`sib 

boradi. Bu jadvalda chekli xarajatlarning egri chizig`i, o`rtacha umumiy xarajatlar, 

o`rtacha o`zgaruvchan xarajat egri chizig`i ko`rsatilgan.