XƏDİCƏ heydərova
Açar növü: gizli naqil üçün batırılmış
Yüklə 2,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Açar növü: gizli naqil üçün batırılmış. 23 Birmənzilli və ya bliklənmiş yaşayış evlərinin isidilməsi və isti su təchizatı üçün nəzərdə tutulmuş istilik aqreqatlarının yerləşdirilməsi üzrə Müvəqqəti Təlimat (СНиП II-35-76 “Котель- ные установки” normativ sənədə əlavə). 24 Maraqlıdər ki, bəzən sözləri internet məkanında, kitabların pdf-lərində axtarışa verərkən yalnız feili sifət və feili isimlərini tapa bilirik. Məsələn: tabəksildilmiş (tex.) və tabəksiltmə, teksturlanmış və teksturlanma və s. Bu sözlərin feillərinin işlək olmaması bir fakt kimi qarşımızda durur. Zənnimizcə, feili sifətin lüğətçiliklə bağlı probleminin həll edilməsinə böyük ehtiyac vardır. Feili sifətlərin Azərbaycan dilinin akademik lüğətlərinə salınmasının əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, dilimizin lüğət tərkibi ətraflı və dolğun şəkildə əks olunacaq, nəticə etibarilə isə lüğətlərimizdə söz azlığı problemi müəyyən qədər aradan qalxmış olacaqdır. Azərbaycan dilində ərəb, rus və rus dili vasitəsilə dilimizə keçmiş alınmaların transliterasiya məsələsi Orfoqrafiya lüğətinə sözlər daxil edən lüğətçi transliterasi- yanın qanunlarını da gözəl bilməyə borcludur. Çünki alınma sözlər dilimizin yazı sisteminə elmi əsaslarla uyğunlaşdırıldıqdan sonra lüğətə daxil edilə bilər. 21 ELEKTRONİKA. İngilis, rus və Azərbaycan dillərində izahlı terminoloji lüğət. Bakı, Elm, 2013. s. 59. 22 Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. — Bakı: Nafta-Press, 2006. 679 səh., s. 513. 23 Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin (SOCAR) Marketinq və İqtisadi əməliyyatlar idarəsi. 2017. 24 Tikinti üzrə normativ, metodiki və rəhbəredici sənədlər. http://www.arxkom.gov.az 50 Transkripsiya əcnəbi sözün dəqiq tələffüzünü əks etdirmə- lidirsə, transliterasiya tərkibi eyni olmayan iki əlifbanın ortaq məx- rəcə gətirilməsi prosesini həyata keçirir. Bu zaman əcnəbi dilin hərflərinin ifadə etdiyi səslər nəzərə alınmır. M.İ.Matuseviç göstə- rir ki, canlı dillərin transliterasiyasında kompromisə getmək, canlı ifadə formasından tam fərqlənməməsi məqsədilə oxunuşuna diqqət yetirmək lazımdır; başqa sözlə desək, transliterasiya edilən əlifba deyil, məhz həmin dildə qəbul edilmiş qrafika sistemidir. Məsələn, fransız familyası Daudet tələffüzə uyğun olaraq Dode yazılmalı- dır. 25 J.N.Saranqayeva və L.V.Darjinova isə, bundan əlavə, belə hesab edirlər ki, transliterasiya zamanı söz doğma dilin oxunuş qaydalarına uyğunlaşdırılmalıdır, məs., klub (club), Vaşinqton (Washington) və s. 26 Ərəb dilindən Azərbaycan dilinə transliterasiya qaydaları- nın öyrənilməsi təkcə alınma sözlərin lüğətlərdə orfoqrafik cəhət- dən düzgün əks etdirilməsi üçün deyil, eyni zamanda SSRİ döv- ründə qadağan edilmiş dini mətnlərin, Quranın surə və ayələrinin transliterasiya edililməsində böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu baxımdan, ərəbmənşəli sözlərin dilimizdəki əsrlərin sı- nağından çıxmış transliterasiyasını öyrənmək alınma sözlərin doğ- ma dilin səs və hərflərinə uyğunlaşma prosesinə aydınlıq gətirmiş olar. Məsələn, ərəb dilində عَأ ْ نلا [aʹlə̄n] dilimizdə “elan” şəklində transliterasiya edilmişdir. Burada fonetik prinsip əsas götürülmüş- dür. Bəzən isə tarixi-ənənəvi prinsip transliterasiyaya öz təsirini göstərir. Ərəb dilində qadın cinsində olan sözlərin sonunda gələn tə mərbutə (ة) şəkilçisi əski əlifbadan gələn bir ənənəyə (əski əlif- bada ةhərfinin nöqtələri atılmışdı − ه) uyğun olaraq “Azərbaycan dilində deyildiyi şəkildə gah ə, gah da t ilə yazılır” 27 , məsələn, ərəb sözü ِّ لَعُم ِّ م ِّ ة [muʹallimə] indi də əski əlifbada olduğu kimi هملعم 25 М.И. Матусевич. Введение в общую фонетику. М., 1941. С. 106. s. 45. 26 Сарангаева Ж. Н., Даржинова Л. В. // Роль заимствований в английском языке. Сарангаева Ж. Н., Даржинова Л. В. М.: Вестник калмыцкого университета, 2015. – 70 с. s. 18. 27 Ərəb dilinin qısa kursu. Dərslik. Bakı, Maarif, 1988, 384 səh., s. 60 51 “müəllimə”şəklində yazılır. Halbuki müasir dilimizdə bu söz [məlimə] kimi tələffüz olunur. Yaxud ِّ ة َمْك ح [h̝ıkmə] əski əlifbada تمكح şəklində olduğuna görə, müasir dövrdə də “hikmət” yazılmaqda davam edilir. Ümumiyyətlə, əski əlifbada ərəb dilindən alınmış sözlərlə bağlı ümumi qəbul edilmiş qaydalar müasir dövr orfoqrafiyamıza təsirsiz ötüşməmişdir. Məsələn, “ərəb mənşəli sözlərdə söz əvvəli və sonunda olan həmzə əski əlifbada atılmışdı”. 28 Həmin qaydanın nəticəsidir ki, ərəb dilində ءار ْجإ [icrāʹ], ءلاَب [bələ ̄ ʹ], ﺫ ءاك [zəkāʹ], ِّْع َر ءان [raʹnāʹ] tipli sözlər əski əlifba ilə ِّ ِّ،لاب ﺫ ِّ،اك انْع َر ، ِّ ارجا şəklndə yazıldığına görə müasir orfoqrafiyamızda da icra, bəla, zəka, Rəna olaraq qəbul edilib. Beləliklə, ərəb mənşəli sözlərin azərbaycanlaşdırılması prosesi müasir dilimizdə aşağıdakı dəyişikliklərlə nəticələndi: a) tə mərbutə və sözün sonundakı həmzə atıldı; b) tə mərbutə (ة) gah ə, gah da t ilə əvəzləndi; c) ərəb sözlərinin saitlər sistemi dilimizin doqquz saitinə uyğunlaşdırıldı və səs dəyişiminə məruz qaldı: ö, ü, e, o; d) səs dəyişimi samitlərdə də baş verdi: ğ→q, q→ğ, ğ→g; e) müasir əlifbada ərəb sözlərindəki sə ( ِّ ِّث ) və sad ( ص ) hərfləri bir s; zəl (ﺫ), za (ظ), dad (ض) hərfləri bir z; tə (ت) və ta (ط) hərfləri bir t; h ̝ a (ح) və hə (ه) hərfləri bir h ilə ifadə edildi; f) ərəb sözlərinin sonunda gələn ayn (ع) hərfi atıldı; g) sukunlu ayn (ع), sukunlu və ya məddəli həmzənin (ِّئِّ،ؤِّ،آِّ،أ) göstəricisi olan apostrof zamanın sınağından çıxaraq ümumiyyətlə istifadədən düşdü. 28 Ərəb dilinin qısa kursu. Dərslik. Bakı, Maarif, 1988, 384 səh., s. 60 52 Ərəb əlifbasının Azərbaycan dilinə transliterasiya cədvəli Samitlər Ərəb Azərbaycan Əski əlifba Müasir transli- terasiya Hərf Hərfin adı Trans- kripsi- yası Nümu- nə Transli- terasi- yası Nümu- nə Transl itera- siyası Nümunə ا ف لأ əlif [ā, ə ̄ ] ءارجإ آِّ،ا ،ارجا a, ə, i icra, ﺏ ءاَب bə ̄ ʹ [b] ءلاَب ﺏ لاب b bəla ت ءاَت tə ̄ ʹ [t] خيرْأت ت خيرات t tarix ث ءاَث s̠ə̄ʹ [s ̠ ] ت باث ث تباث s sabit ج مي ج cīm [d͡ʒ] ِّ يبونَج ج بونج ي c cənubi ح ءاَح h̝āʹ [h ̝ ] ةمْك ح ح مكح ت h hikmət خ ءاَخ xə̄ ʹ [x] ة َر طاخ خ رطاخ ه x xatirə د لاَد də ̄ l [d] ة َوعَد د وعد ت d dəvət ﺫ لاَﺫ z̠ə̄l [ð] ﺫ ءاك ﺫ ﺫ اك z zəka ر ءا َر rā ʹ [r ̝ ] سي ئر ر سيئر r rəis ز يا َز zə ̄ y, zeyn [z] ِّ ق َز مو ز موقز z zəqqum س ني س sīn [s] تْمَس س تمس s səmt ش ني ش şīn [ʃ] ةع ياش ش هعياش ş şayiə 53 ص داَص s̝ād [s ̝ ] ب حاص ص حاص ﺏ s sahib ض داَض d̝ād̝ [d ̝ ] ِّ ي رورَض ض ورض ير z zəruri ط ءاَط t̝āʹ [t ̝ ] ِّ يَط ةرا ط هرايط t təyyarə ظ ءاَظ z̝āʹ [z ̝ ] رَفَظ ظ رفظ z zəfər ع نْيَع aʹyn [aʹ] نلاْعَأ ع ِّنامعا a, ə, e elan غ نْيَغ ğayn [ğ] ل فاغ غ لفاغ ğ qafil ف ءاَف fə ̄ ʹ [f] ِّ يلوضُف ف لوضُف ي f Füzuli ق فاَق q̝āf [q̝] ل تاق ق لتاق q qatil ك فاَك kə ̄ f [k] ةبات ك ک هباتك k kitabə ل مَلا lə ̄ m [l] دْيَقلا ل ديقلا l laqeyd م مي م mīm [m] ِّ لَعُم ةَم م هملعم m müəlli mə ن نوُن nūn [n] ةرْعَن ن هرعن n nərə ه ءاَه hə ̄ ʹ [h] ةلاه ه هلاه h halə و وا َو uvāuv [w] ةَد لاو و هدلاو v validə ي ءاَي yə ̄ ʹ [y] ميتَي ي ميتي y yetim 54 Ərəb saitlərinin transliterasiyası: 1) Ərəb dilində au (ْ و َ) diftonqu Azərbaycan dilində öv ilə əvəzlənir. Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası ةَل ْوَد [daulə] dövlət (تلود) ر ْوَد [daur] dövr ع ق ْوَم [mauqıʹ] mövqe عوُض ْوَم [maud ̝ ūʹ] mövzu ع ْوَن [nauʹ] növ ةَب ْوَن [naubə] növbə دلا ْوأ [aulə ̄ d] övlad ق ْوَش [ʃauq] şövq ةَب ْوَت [təubə] tövbə َﺫ ق ْو [zauq̝̝] zövq 2) Ərəb dilində qısa u (damma − ُُِّ) saiti Azərbaycan dilində aşağıdakı saitlərlə əvəzlənir: a) çox zaman ü kimi yazılır. Məsələn: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası يس ْرُكلاةيآ [āyətulkursiy] ayətül- Kürsi ي صوصُخ [xus ̝ ūs̝iy] xüsusi ةَخ لاعُم [muālicə] müalicə ر صاعُم [muās ̝ ır] müasir ن واعُم [muāvin] müavin ةَل دابُم [mubādilə] mübadilə ك َرابُم [mubārak] mübarək وُفُن ﺫ [nufūz] nüfuz 55 ِّ ةَخْسُن [nusxə] nüsxə حْبُص [s ̝ ubh̝] sübh ةنوكُس [sukūnə] sükunət (تنوكس) توكُس [sukūt] sükut لوُمُش [ʃumūl] şümul دوج ُو [wucūd ] vücud b) ö ilə yazılır: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası رُهُم [muhur ̝ ] möhür م َرَتْحُم [muh ̝ tər̝am] möhtərəm تا ي وَتحُم [muh ̝ təwiyyāt] möhtəviyyat ناَصْق ن [nuqs ̝ ān] nöqsan ِّ ةَطْقُن [nuqt ̝ a] nöqtə ِّ ةَموكُح [h ̝ ukūmə] hökumət (تموكح) ِّ ةَبْحُص [s ̝ uh̝bə] söhbət ِّ ةمْهُت [tuhmə] töhmət ِّ ةفْحُت [tuh ̝ fə] töhfə رْهَظ [z ̝ ahr̝] zöhr (günorta) ة َرْه َز [zəhr ̝ a] Zöhrə (ulduz) c) bəzən isə o ilə əvəzlənir: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası لُقُن [nuqul] noğul 3) Ərəb dilində kobud samitlərin qalınlaşdırdığı saitlər Azərbaycan dilində incəlir: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası فَصاَع [ʹās̝af ] Asəf ِّ سيئ َر [r ̝ aīs] rəis 56 ميح َر [r ̝ ahı̄m] rəhim ِّ ة َراي ز [ziyār ̝ a] ziyarət ( ت َراي ز ) ريز َو [wazīr ̝ ] vəzir ِّ ي ض َو ِّ ة [wad̝ıyya] vəziyyət ( تيضو ) 4) Ərəb dilindəki uzun ə saiti ( ْ َ ا ) Azərbaycan dilində a ilə yazılır. Məsələn: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası ﺏاب [bə̄b ] bab (qapı) ز راب [bə̄r ̝ ız] bariz Ərəb samitlərinin transliterasiyası: 1) 2002-ci il avqustun 1-nə qədərki kiril və latın qrafikasında qəbul olunmuş apostrof işarəsi ərəb əlifbasında söz ortasında və sonunda ayn samiti (ع) üzərində və ya yanında sukun (ُِّْ) gəldiyi zamana; həmzə (ﺃ) üzərində sukun (ُِّْ) və ya məddə (آ) qoyulduğu məqamlara təsadüf edir. Ərəb dilində Transkripsiyası 2002-ci ilə qədərki transliterasiya Müasir transliterasiya راب تْعأ [aʹtibār ̝ ] eʹtibar etibar ضالا تْعأ [aʹtilād ̝ ] eʹtiraz etiraz ِّ ةَع ْرُج [cur ̝ ʹa] cürʹət cürət نآرُقلا [əlqur ̝ ʼə̄n] Qurʼan Quran عَق ْوَم [mauqeʹ] mövqeʹ mövqe تلاومْعَم [məʹmūlāt] məʹmulat məmulat رومْعَم [məʹmūr ̝ ] məʹmur məmur عَفانَم [mənafəʹ] mənafeʹ mənafe َِّم ِّ ي وَنْع [məʹnəwiy] məʹnəvi mənəvi ءانْع َر [r ̝ aʹnāʹ] Rə’na Rəna مي لْعَت [təʹlīm] təʹlim təlim جوجْأَي [yəʹcūc] Yəʹcuc Yəcuc 57 2) Ayn samitinin (ع) və həmzənin (ء) üzərində, ya əvvəlində qısa u saiti (damma ِّ ْ َ ِّ − ) olduğu zaman ayn hərfi və həmzə Azərbaycan dilində ö kimi yazılır: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası ِّ ةَدْهُع [uʹhdə] öhdə ن م ْؤُم [muʹmin] mömin رَبَتْعُم [muʹtəbər ̝ ] mötəbər 3) Ərəb dilində ayn samiti (ع) üzərində sukun, fətha və ya kəsra yanaşı gəldiyi zaman Azərbaycan dilində e ilə əvəzlənir. E səsinin əmələgəlmə halları ərəbmənşəli sözlərin ilk və son hecalarına təsadüf edir. Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası ِّع َراب [bə ̄ r̝aʹ] bare نلاْعَأ [aʹlə ̄ n] elan مْلَع [aʹlm] elm ِّْعَف ل [faʹl] feil عَناق [q̝āneʹ] qane جارْعَم [maʹr ̝ ac] merac رامْعَم [maʹmār ̝ ] memar ع ق ْوَم [mauq̝ıʹ] mövqe رْعَش [ʃaʹr ̝ ] şeir 4) Ərəb sözlərinin sonunda olan həmzə əski əlifba orfoqra- fiyasında ləğv edildiyinə görə, bu ənənə müasir orfoqrafiyada da öz əksini tapmışdır: Ərəb dilində Transkripsiyası Əski əlifbada Müasir transliterasiyası ءلاَب [bəlaʼ] لاب bəla ءانْع َر [r ̝ aʹnāʼ] انعر Rəna ﺫَ ءاك [ðəkāʼ] ﺫَ اك zəka ءاَي ض [d ̝ ıyāʼ] ايض ziya (işıq) 58 5) Ərəb sözlərinin sonundakı ayn samitinin ləğvini əski əlifbada deyil, müasir Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasında görmək mümkündür: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası عارْص م [mıs ̝ r̝aʹ] misra ع ق ْوَم [mauqıʹ] mövqe عوُض ْوَم [maud ̝ ūʹ] mövzu 6) Ərəb sözlərinin bəzilərində yanaşı gələn samitlər arasına Azərbaycan dilində sait artırılır: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası لْقَع [aʹql] ağıl بْيَع [aʹyb] ayıb رطَع [aʹt ̝ r̝] ətir مسإ [ism] isim لْعَف [fəʹl] feil رك ف [fıkr ̝ ] fikir ربَق [qabr ̝ ] qəbir رْعَش [ʃeʹr ̝ ] şeir لْكَش [ʃəkl] şəkil 7) Ərəb dilində dad (ض) hərfi Azərbaycan dilində z kimi yazılır: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası عوُض ْوَم [maud ̝ ūʹ] mövzu د ض [d ̝ ıd] zid تا ي د ض [d ̝ ıddiyyə̄t ] ziddiyyət َِّي ض ءا [d ̝ ıyāʼ] ziya (işıq) 59 ةَب ْرَض [d ̝ ar̝bə] zərbə ضبَق [qabd ̝ ] qəbz 8) Ərəb dilindəki ğ ( غ) samiti bəzən Azərbaycan dilində q ilə əvəzlənir. Məsələn: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası بئاغ [ğaib] qayıb ِّ اتَلْفَغ [ğaflətən] qəflətən ل فاغ [ğāfil] qafil ب لاغ [ğālib] qalib بْيَغ [ğeyb] qeyb ةَبْيَغ [ğeybə] qeybət (ت َبْيَغ) دْيَغ [ğeyd] qeyd ةرْيَغ [ğeyr ̝ at] qeyrət رْيَغ [ğeyr ̝ ] qeyri ض َرَغ [ğərad ̝ ] qərəz ض َرَغلا [əlğər ̝ ad̝] əlqərəz 9) Ərəb dilində q (ق) samiti Azərbaycan dilində bəzən ğ ilə yazılır: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası ِّ لْقَع [aʹq̝l] ağıl ِّ ماقُم [muq̝ām] muğam Ərəb şəkilçilərinin transliterasiyası: 1) Ərəb dilində [iyyun] (ِّ ي ُ), [avıyyun] (ِّ ي و َُ) nisbi sifət şəkilçiləri Azərbaycan dilində işlənən ərəb sözlərində -i və -vi şəkillərini almışdır: Ərəb dilində Transkripsiyası Azərbaycan dilinə transliterasiyası ِّ يعام تْجإ [ictimāıʹyyun] ictimai ِّ ي صوصُخ [xus ̝ ūs̝ıyyun] xüsusi 60 ِّ ي وَنْعَم [məʹnəwıyyun] mənəvi َِّفَص ِّ ي و [s ̝ afawıyyun] Səfəvi ِّ ي ساي س [siyāsiyyun] siyasi ِّ ي زي رْبَت [təbr ̝ ı̄zıyyun] Təbrizi ِّ ي و َروكْفَم [məfkūr ̝ awıyyun] məfkurəvi 2) Azərbaycan dilinin qrammatikasında leksik şəkilçi kimi öyrənilən -at 2 (ِّ تا) suffiksi ərəb mənşəli olub qadın cinsinin cəmini bildirir. Məsələn, məlumat, təbliğat, mühacirət, tədqiqat və s. Bu, dövlət, hikmət, qeybət və s. bu tip sözlərdəki şəkilçi ilə qarışdırılmamalıdır. Sonuncu tə mərbutə (ة) şəkilçisinin əski əlifbada transliterasiya olunmuş variantıdır. Aşağıda bu barədə məlumat verilir. 3) Ərəb dilində qadın cinsini ifadə edən tə mərbutə (ة) şəkilçisi əski əlifbadan gələn bir ənənəyə uyğun olaraq (əski əlifbada ة hərfinin nöqtələri atılmışdır − ه ) Azərbaycan dilində deyildiyi şəkildə gah ə, gah da t ilə yazılmışdır: Yüklə 2,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|