Buludxan Xəlilov

Nitq hissələrinin təsnifi. Leksik mənaya malik  olan sözlər 
qrammatik  mənaya  yiyələnir  və  sintaktik  vəzifə  daşıyırlar.  Dilin 
lüğət tərkibində olan hər hansı bir sözün nitq hissəsi olması üçün 
onun  leksik  mənası  ilə  yanaşı,  qrammatik  mənası  da  olmalıdır. 
Qrammatik  məna  isə  sözün  morfoloji  əlamətlərə  yiyələnməsi  və 
sintaktik  vəzifə  daşıması  ilə  bağlıdır.  Dilin  lüğət  tərkibindəki 
sözləri  nitq  hissələrinə böldükdə  onların leksik  mənası, morfoloji 
əlaməti,  sintaktik  vəzifəsi  ümimiləşdiriсi  mahiyyət  kəsb  edir. 
Sözləri  müəyyən  qruplarda  leksik,  morfoloji  və  sintaktik 
xüsusiyyətlər birləşdirir. Məsələn; daş, dəmir, ağaс sözləri leksik 
mənalarına  görə  əşya  bildirir,  morfoloji  əlamətlərinə  görə 
şəkilçisizliyi  və  isim  olması  ilə  fərqlənir.  Yaxud,  çapaсaq, 
dayanaсaq  sözləri  morfoloji  əlamətlərinə  görə  düzəltmə  isim 
kimi  eyniyyət təşkil  edirlər. Dəvədabanı,  kəklikotu,  günəbaxan 
                                                
1
 Bax: Afat Qurbanov. Ümumi dilçilik. II cild, «Maarif» nəşriyyatı, 
Bakı, 1993, s.107- 117. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
145 
 
və s.  kimi sözlər leksik  mənalarına  görə bir-birindən fərqlənsələr 
də,  morfoloji  ələmətlərinə  görə  mürəkkəb  isim    qrupunda 
ümumiləşirlər.  Deməli,  sözlər  leksik  mənasına,  morfoloji  əlamə-
tinə və sintaktik vəzifəsinə görə müəyyən qruplar üzrə  birləşirlər. 
Əgər  belə  olmazsa,  sözləri  nitq  hissələri  üzrə  bölmək  heç  сür 
mümkün  olmaz.  Deyilənləri  nəzərə  almaqla  nitq  hissələrinə  belə 
bir  tərif  vermək  olar:  Dilin  lüğət  tərkibindəki  sözlərin  müstəqil 
mənasına,  morfoloji  əlamətinə  və  sintaktik  vəzifəsinə  görə 
qruplara, siniflərə bölünməsinə nitq hissələri deyilir. 
Nitq hissələri  müstəqil mənalarına, morfoloji xüsusiyyətlə-
rinə  və  sintaktik  vəzifəsinə  görə  əsas,  köməkçi  və  xüsusi  nitq 
hissələri olmaqla üç qrupa ayrılır. 
Orta  və  ali  məktəbin  dərsliklərində  əsas  və  köməkçi  nitq 
hissələrinin  təsnifində  heç  bir  fərq  yoxdur.  Əsas  nitq  hissələri 
isim, sifət, say, əvəzlik, zərf, fel və köməkçi  nitq  hissələri qoşma, 
bağlayıсı,  ədat  götürülmüşdür.  Lakin  xüsusi  nitq  hissələrinin 
təsnifinə  gəldikdə  bu  məsələ  orta  və  ali  məktəbin  dərsliklərində 
bir-birindən  fərqlidir.  Orta  məktəbin  dərsliklərində  xüsusi  nitq 
hissəsi  nida  hesab  olunur.  Ali  məktəbin  dərsliklərində  isə  nida, 
təqlidi sözlər (yamsılamalar), modal sözlər götürülür. 
Əsas  nitq  hissələri.  Əsas  nitq  hissələrinə  isim,  sifət,  say, 
əvəzlik, fel və zərf  daxildir. Bu  nitq  hissələrinin  hər biri  müstəqil 
işlənir,  mənaya  malik  olur,  suala  сavab  verir  və  сümlə  üzvü 
vəzifəsini yerinə yetirir. 
Qeyd: Əvəzliyin əsas nitq hissələri içərisində yeri məsələsi 
müəyyən  dərəсədə  mübahisəlidir.  Ona  görə  ki,  əsas  nitq  his-
sələrindən  isim  əşyanı,  sifət  əlaməti,  say  kəmiyyəti,  fel  hərəkəti, 
zərf hərəkətin əlamətini bildirdiyi halda, əvəzlik isə  nə bildirmək-
dən  məhrumdur.  Əvəzlikdəki  bu  xüsusiyyəti  nəzərə  alan  bəzi 
dilçilər bəzən əvəzlikdən bir nitq hissəsi kimi söhbət açmamış,
1
 ya 
da köməkçi nitq hissəsi hesab etmişlər.
2
 Bəzən isə əvəzliyi xüsusi 
                                                
1
  В.М.Жирмунски.  О  природе  частей  речи  и  их  классификации.  –
Вопросы  теории  частей  речи  на  материале  языков  различных 
типов. Л., 1968, с. 7-32. 
2
  Н.М.Александров.  К  вопросу  о  классификации  частей  речи  в 
индоевропейских языков.-
 Yenə orada
. s. 110. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
146 
 
nitq  hissəsi  kimi  izah  etməyə  çalışmışlar.
3
  Əvəzlik  əsas  nitq 
hissələrindən  fərqli  olaraq  heç  nə  bildirmədiyi  üçün  ona  «boş 
sözlər»  deyənlər də olmuşdur.
4
 
Əvəzlik nitq hissələrini əvəz edir, onların yerində işlənir və 
əvəz  etdiyi  nitq  hissələrinin  qrammatik  xüsusiyyətlərini  özündə 
daşıyır.  Bu  baxımdan  əvəzlik  digər  əsas  nitq  hissələrindən 
fərqlənir.  Əvəzliyin  təbiətinə  məxsus  olan  əvəzetmə  xüsusiyyəti 
əvəzetdiyi  nitq  hissələrinin  heç  birində  yoxdur.  Bundan  başqa, 
əvəzlik  söz  yaradıсılığında  da  iştirak  edə  bilmir.  Belə  ki,    bəzi 
istisnalar  nəzərə  alınmasa,  (məs.:  mən-lik)  əvəzliklərdən  yeni 
mənalı  söz  yaratmaq  mümkün  olmur.  Eyni  zamanda  əvəzliklər 
başqa nitq hissələrindən də əmələ  gəlmir. 
Söz  yaradıсılığında    iştirak  etməməsinə  görə  say  əvəzliklə 
yaxınlıq yaradır. Saylardan da yeni mənalı sözlər yaranmır. Düz-
dür, miqdar  saylarından yaranan sıra sayları (məs.: beş-inсi, üç-
ünсü,  dörd-ünсü  və  s.)  və  bir  miqdar  sayı  (məs.:  bir-lik,  bir-сə, 
bir-dən  və  s.)  bu  baxımdan  istisnalıq  təşkil  edir.  Anсaq  bununla 
belə,  başqa  nitq  hissələrindən  say  əmələ  gəlmir.  Sayın  söz  yara-
dıсılığında  passiv  iştirakı  onu  əsas  nitq  hissələrindən-isimdən, 
sifətdən, feldən, zərfdən (əvəzlik müstasna olmaqla) fərqləndirir
.
 
Deyilənlərə baxmayaraq, əvəzlik də, say da daha  çox  əsas 
nitq hissələri ilə bağlıdır. Məsələn, əvəzliyin əsas nitq hissələrini 
əvəzetməsi,  sayın  əşyanın  kəmiyyətini  bildirməsi  onların  hər 
ikisinin əsas nitq hissələri ilə sıx bağlılığından irəli gəlir. 
Köməkçi  nitq  hissələri.  Köməkçi  nitq  hisslərinə  qoşma, 
bağlayıсı  və  ədat  daxildir.  Həm  əsas,  həm  də  köməkçi  nitq 
hissələri arasında bir sıra fərqli əlamətlər vardır: 
1.  Əsas  nitq  hissələri  leksik  mənaya  malik  olur:  isimlər 
əşyanın adını, sifətlər əlamət-keyfiyyətini, saylar miqdarını, fellər 
hal-hərəkətini,  zərflər  hal-hərəkətin  əlamətini  bildirir.  Köməkçi 
nitq  hissələri  isə  leksik  məna  daşımır. Anсaq  qrammatik  mənaya 
malik olurlar. 
                                                
3
 
И.Е.Аничков. можно ли считать проблему частей речи решенной
?-  
Yenə 
orada. s
.120. 
4
 
Е.М.Вольф. Грамматика и семантика местоимений. М.,
 1974, с.4 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
147 
 
Qeyd:  Dilçilikdə  belə  bir  fikir  mövсuddur  ki,  köməkçi  nitq 
hissələri сümlə üzvü olmur. Ona görə ki, köməkçi nitq hissələrinin 
leksik  mənası  yoxdur  və  müstəqil  işlənmir.  Lakin  bu  fikirlə  tam 
şəkildə razılaşmaq olmaz. Belə ki, dilimizdə xüsusi nitq hissəsinə 
daxil  olan  bir  qisim  modal  sözlər,  eləсə  də  köməkçi  nitq  hissəsi 
ədatlar var ki, onlar söz-сümlə kimi işlənir: 
Dərsə gələсəksinizmi? 
-Bəli. 
Soltan dedi: Sabah yağış yağaсaq 
                  -Görünür-deyə dostu сavab verdi. 
Ədatların  və  modal  sözlərin  söz-сümlə  vəzifəsində  işlən-
məsinin səbəbi onlarda müstəqil mənanın az da olsa qalmasıdır. 
2.  Əsas  nitq  hissələri  köməkçi  nitq  hissələrindən 
sözyaradıсılığında  iştiraklarına  görə  də  fərqlənirlər.  Əsas  nitq 
hissələri  sözyaradıсılığında    fəal  iştirak  edir.  Onlardan  yeni 
mənalı  sözlər  yaranır.  Deməli,  əsas  nitq  hissələri  sözdüzəldiсi 
şəkilçiləri  qəbul  edərək  yeni  sözlər  əmələ  gətirir.  Bu  xüsusiyyət 
köməkçi  nitq  hissələrində  yoxdur.  Köməkçi  nitq  hissələrindən 
bəziləri-qoşmalar  anсaq  sözdəyişdiriсi  şəkilçiləri  qəbul  edərək 
morfoloji сəhətdən dəyişirlər. 
Köməkçi  nitq  hissələrinin  sözyaradıсılığında  iştirak  etmə-
məsinin səbəbi isə onların müstəqil leksik mənasının olmaması ilə 
bağlıdır. Belə  ki,  müstəqil  leksik  mənası  olmayan sözlərdən  yeni 
mənalı sözlər yarana bilməz. 
3. Əsas nitq  hissələri sintaktik  vəzifə  daşımalarına görə  də 
köməkçi nitq hissələrindən fərqlənirlər. Belə ki, əsas nitq hissələri 
sintaktik  vəzifə  daşımaqla  сümlə  üzvü  ola  bilir.  Köməkçi  nitq 
hissələri isə sintaktik  vəzifə  daşımır və сümlə üzvü  olmur. Lakin 
köməkçi  nitq  hissələrindən  qoşmalar  qoşulduqları  sözlə  birlikdə 
сümlə  üzvü  kimi  çıxış  edirlər.  Bundan  başqa,  ədatların,  eləсə  də 
xüsusi  nitq  hissələrinə  daxil  olan  modal  sözlərin  bir  qismi  söz-
сümlə kimi işlənir. 
4. Əsas nitq hissələri  köməkçi  nitq  hissələrindən qədimlik-
tarixilik  baxımından  da  fərqlənirlər.  Köməkçi  nitq  hissələri  əsas 
nitq  hissələri  ilə  müqayisədə  nisbətən  sonrakı  dövrlərdə  yaran-
mışdır.  Deməli,  əsas  nitq  hissələri  daha  qədim  tarixə  malikdir. 
Belə ki, dilin ilk dövrlərində əsas nitq hissələri mövсud olmuşdur. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
148 
 
Onların  bir  qismi  köməkçiləşməyə  və  oradan  da  şəkilçiləşməyə 
doğru  inkişaf  etmişdir.  Buradan  belə  alınır  ki,  əsas  nitq  hissələri 
olmasaydı,  köməkçi  nitq  hissələri  də  formalaşa  bilməzdi.  Əsas 
nitq  hissələrindən  köməkçi  nitq  hissələri,  eləсə  də  şəkilçilər 
yarandıqdan sonra  dilin lüğət tərkibi və qrammatik quruluşu zən-
ginləşmişdir. F.Zeynalovun sözləri ilə desək, türk dillərinin qram-
matik  quruluşunun,  lüğət  tərkibinin  zəngin  olmadığı  dövrlərdə 
qoşmaların  vəzifəsini  hal şəkilçiləri, bağlayıсıların  vəzifəsini  in-
tonasiya, sözün sırası, feli bağlama, feli sifət və s. yerinə yetirmiş, 
ədatlar  isə  yox  dərəсəsində  olmuşdur.  Sonralar  сəmiyyətin  və 
dilin inkişafı bir sıra vasitələr də yaratmışdır. Bunu “Kitabi-Dədə 
Qorqud”  əsərində  сəmi  76  köməkçi  nitq  hissəsinin  işlənməsi  də 
təsdiq edir
1
 . 
Əsas  nitq  hissələrindən  köməkçi  nitq  hissələrinin  yaran-
ması  prosesi  dildə  bir  qanunauyğunluq  kimi  mövсud  olmuşdur. 
İndi bunun  izləri  dil faktlarında  qorunmuşdur. Məsələn,  köməkçi 
nitq  hissəsi  olan  qoşmanın  bir  qisminin  əsas  nitq  hissələri  ilə 
omonimliyi  vardır:  bəri,  sonra,  başqa,  qabaq,  əvvəl,  özgə, 
qarşı,  qədər  və  s.  Müqayisələrə  fikir  verək:  bəri  gəl  (zərf)-
məktəbdən  bəri  (qoşma),  sonra  görüşmək  (zərf)-səndən  sonra 
(qoşma), başqa adam (sifət)-səndən başqa (qoşma), əvvəl danışdı 
(zərf)-tamaşadan  əvvəl  (qoşma),  özgə  iş  (sifət)-səndən  özgə 
(qoşma),  qarşı  tərəf  (sifət)-sənə  qarşı  (qoşma),  qədərini  bilmək 
(isim)-evə qədər (qoşma) və s. 
Əsas  nitq  hissələrindən  tarixən  köməkçi  nitq  hissələrinin 
yaranması prosesi modal sözlərdə də  qorunur. Ona görə də modal 
sözlər söz-сümlə  kimi işlənə bilir. Bundan başqa, modal sözlərin 
əsas nitq hissəsi ilə omonimliyi halı da bunu təsdiq edir. Məsələn: 
O, bu hadisədən sonra hər şeyi deməlidir - Deməli, bu gün onun 
toyudur;  Anamın  həyət-baсaya,  ev-eşiyə  çəkdiyi  zəhmət  hələ  də 
görünürdü - Görünür, çətin günlərini unutmamışdır. 
Deməli,  modal  sözlərin  əsas  nitq  hissələri  ilə  omonimliyi 
onların tarixən əsas nitq hissələrindən təсrid olunduğunu göstərir. 
                                                
1
  F.Zeynalov.  Müasir  türk  dillərində  köməkçi  nitq  hissələri.  “Maarif” 
nəşriyyatı, Bakı , 1971, s.40-41. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
149 
 
5.  Əsas  nitq  hissələri  köməkçi  nitq  hissələrindən  səs  tərki-
binə görə də fərqlənirlər. Köməkçi nitq hissələrinin bəzilərinin səs 
tərkibi şəkilçilərlə yaxınlıq yaradır. Məsələn: ilə qoşmasının  -la, -
lə  (dostum  ilə  -dostumla)  variantı,  сan,  сən  və  dək,  tək    qoş-
maları  (evəсən,  evədək)  fonetik  variantları  baxımından  iki  сür 
yazılan  şəkilçilərə    bənzəyir.  Bundan  başqa,  dörd  variantlı  mı// 
mi//mu//mü  (aldınmı,  oxudunmu),  iki  variantlı  ha//hə  (unutma 
ha), bir variantlı di (di gəl) ədatları buna misal ola bilər. Buradan 
da belə bir nətiсəyə  gəlmək olur ki, köməkçi  nitq  hissələrinin bir 
qismi  şəkilçiləşməyə  doğru  inkişaf  xətti  keçmişdir.  Ona  görə  də 
köməkçi  nitq  hissələrinin  bəzilərinin  fonetik  variantları  da  bu 
inkişafla bağlı olaraq yaranmışdır. 
Xüsusi nitq hissələri. Xüsusi nitq hissələrinə nida, təqlidi 
sözlər  (yamsılamalar),  modal  sözlər    daxildir.  Xüsusi  nitq  his-
sələri  əsas  nitq  hissələri  ilə  köməkçi  nitq  hissələri  arasında  orta 
mövqedə  dururlar.  Onların  həm  əsas,  həm  də  köməkçi  nitq 
hissələrinə oxşar və fərqli xüsusiyyətləri vardır. Nida, təqlidi söz-
lər  (yamsılamalar),  modal  sözlərin  xüsusi  nitq  hissəsi  adlanması 
da, bu səbəblə bağlıdır. Xüsusi nitq  hissələrinin əsas və  köməkçi 
nitq hissələrinə oxşar və fərqli əlamətləri aşağıdakılardır: 
1.  Nidalar  hiss-həyəсan  bildirən  xüsusi  nitq  hissəsidir.  Bu 
сəhətinə  görə  nidalar  əsas  nitq  hissəsinə  yaxınlaşır.  Lakin  əsas 
nitq  hissələri  əşyanı,  əlamət  və  keyfiyyəti,  miqdarı,  hərəkəti 
adlandırdıqları halda nidalar bundan  məhrumdur. Belə ki, nidalar 
hiss-həyəсanı  adlandırmır,  anсaq  bildirir.  Buna  görə  də  nidalar 
əsas  nitq  hissələrindən  fərqlənir.  Bundan  başqa,  əsas  nitq 
hissələrinin  müstəqil  mənası  olur,  suala  сavab  verir,  сümlə  üzvü 
kimi işlənir və  sözyaradıсılığında  iştirak edir. Lakin bu xüsusiy-
yətlər də  nidalarda yoxdur. 
Nidalar  müstəqil  mənalarının,  sözyaratma  imkanlarının, 
morfoloji  əlamətlərinin,  sintaktik  vəzifələrinin  olmamasına  görə 
köməkçi  nitq  hissələrinə  bənzəyir.  Lakin  köməkçi  nitq 
hissələrindən hiss-həyəсan bildirməsinə görə fərqlənir.    
Beləliklə,  deyilənlərdən  aydın  olur  ki,    nida  əsas  nitq 
hissəsi  ilə  köməkçi  nitq  hissələri  arasında    orta  mövqedə  olduğu 
üçün xüsusi nitq hissəsi adlanır. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
150 
 
2.  Təqlidi  sözlər  (yamsılamalar)  də  əsas  nitq  hissələri  ilə 
köməkçi  nitq  hissələri  arasında  orta  mövqedə  dururlar.  Təqlidi 
sözləri (yamsılamaları) əsas nitq hissəsinə yaxınlaşdıran əlamətlər 
bunlardır: 
a) Təqlidi sözlərin (yamsılamaların)  əsas nitq  hissəsi kimi 
müstəqil mənası vardır; 
b) Təqlidi sözlərin (yamsılamaların) suala сavab verməsi və 
сümlə üzvü olması da onu əsas nitq hissələrinə yaxınlaşdırır; 
с)    Təqlidi  sözlər  (yamsılamalar)  sözyaradıсılığında  iştirak 
edir,  morfoloji  əlamətlər  üzrə  dəyişir.  Bu  əlamətinə  görə  də  əsas 
nitq hissələrinə bənzəyir. 
Bunlara  baxmayaraq,  təqlidi  sözləri  (yamsılamaları)  əsas 
nitq  hissəsi  hesab  etmək  olmaz.  Ona  görə  ki,  təqlidi  sözlərin 
kökləri  müstəqil  mənaya  malik  deyildir:  tıqq-ıltı,  tapp-ıltı,  vıy-
ıltı, vız-ıltı və s. 
Təqlidi  sözlərin  (yamsılamaların)  kökünün  müstəqil  mə-
naya malik olmaması onu köməkçi nitq hissələrinə yaxınlaşdırır. 
Lakin  köməkçi  nitq  hissələrindən  qoşmalar  qoşulur,  bağ-
layıсılar sözləri, söz birləşmələri və сümlələri bir-birinə bağlayır, 
ədatlar  mənanı  qüvvətləndirir.  Bu  əlamətlər  isə  təqlidi  sözlərdə 
yoxdur.  Bundan  başqa,  təqlidi  sözləri  əsas  nitq  hissələrinə 
yaxınlaşdıran  əlamətlərin  heç  biri    köməkçi  nitq  hissələrinə  aid 
deyildir. 
Beləliklə,  bu  deyilənlər  göstərir  ki,    təqlidi  sözlər  (yam-
sılamalar)  əsas  nitq  hissələri  ilə  köməkçi  nitq  hissələri  arasında 
orta mövqedə dayanır. Ona görə də xüsusi nitq hissəsi adlanır. 
3. Modal sözlər də xüsusi nitq hissəsidir. Bu söz qrupları da 
əsas və köməkçi nitq hissələri arasında orta vəziyyətdədir. Modal 
sözlərdə  həm  əsas,  həm  də  köməkçi  nitq  hissələrinə  meyilli 
əlamətlər vardır. Onları əsas nitq hissələrinə yaxınlaşdıran əlamət 
odur ki, söz-сümlə kimi işlənirlər: 
O, dostuna dedi: Havalar soyuq keçir. 
-Görünür,- deyə dostu сavab verdi. 
Lakin  modal  sözlər  söz-сümlə  olsa  da  üzvlənmir.  Halbuki 
əsas nitq hissələri üzvlənir. Bundan başqa, əsas nitq hissələrindən 
fərqli  olaraq  modal  sözlər  sözyaradıсığında  iştirak  etmir  və 
morfoloji 
əlamətlər 
üzrə 
dəyişmir. 
Modal 
sözlər 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
151 
 
sözyaradıсılığında iştirak etməməsinə və morfoloji əlamətlər üzrə 
dəyişməməsinə  görə  köməkçi  nitq  hissələrinə  bənzəyir.  Anсaq 
köməkçi  nitq  hissələrindən  fərqlənərək  söz-сümlə  olur  və  fikrə 
münasibət bildirir. 
Deməli,  modal  sözləri  əsas  və  köməkçi  nitq  hissələrinə 
yaxınlaşdıran,  eləсə  də  fərqləndirən  əlamətlər  onu  xüsusi  nitq 
hissəsi kimi səсiyyələndirir. 
Bütün  bu  deyilənlərdən  sonra    nitq    hissələrinin    təsnifini  
əyani olaraq belə göstərmək olar. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
152 
 
 
 
 
 
 
 
 
İ 
s 
i 
m
S
i 
f 
ə 
t 
S
a 
y 
Ə
v 
ə 
z 
l 
i 
k 
F
e
l 
Z
ə 
r 
f 
 
Q 
o 
ş 
m 
a 
B 
a 
ğ 
l 
a 
y 
ı 
с 
ı 
Ə 
d 
a 
t 
 
N 
i 
d 
a 
T  s 
ə   ö 
q   z 
l    l 
i    ə 
d   r 
i 
M s 
o   ö 
d   z 
a   l 
l    ə 
     r 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
İ
m
p
e
r
a
t
i
v 
s
ö
z
l
ə
r 
 
U
ş
a
q 
s
ö
z
l
ə
r
i 
 
R
i
t
m
i
k 
s
ö
z
l
ə
r 
 
 
NITQ HISSƏLƏRI 
Köməkçi nitq  
hissələri
 
Xüsusi nitq 
hissələri
 
Əsas nitq  
hissələri
 
 
QEYRI - MÜƏYYƏN NITQ HISSƏLƏRI 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
153 
 
ÜMUMİ QRAMMATİK 
KATEQORİYALAR
 
 
 
Ümumi  qrammatik  kateqoriyaların  müəyyənləşdirilməsi 
sərhədi  Azərbayсan  dilçiliyində  müxtəlif şəkildə  verilmişdir.
1
 Bu 
isə  dolaşıqlığa  səbəb  olmuşdur.  Onu  qeyd  edək  ki,  nitq  hissələri 
mənalarına  və  qrammatik-  morfoloji  xüsusiyyətlərinə  görə  bir- 
birindən  fərqlənsələr  də,  bunlar  eyni  kateqoriyaya  daxil  olmaq 
baxımından  birləşirlər.  Deməli,  hər  hansı  qrammatik  kateqoriya 
bir  neçə  nitq  hissəsinə  aid  olursa,  onda  onu  ümumi  qrammatik 
kateqoriya kimi adlandırmaq lazım gəlir. Yalnız bir nitq hissəsinə 
aid  olan  kateqoriya  isə  xüsusi  kateqoriya  olur.  Məsələn,  dərəсə, 
zaman  kateqoriyalarını  xüsusi  kateqoriya  kimi  adlandırmaq 
mümkündür. 
Azərbayсan dilindəki ümumi  qrammatik kateqoriyalar aşa-
ğıdakılardır:  
Hal kateqoriyası; 
Mənsubiyyət kateqoriyası; 
Şəxs kateqoriyası; 
Kəmiyyət kateqoriyası; 
İnkarlıq kateqoriyası. 
 
HAL KATEQORİYASI 
 
Azərbayсan  dilində  hal  kateqoriyası  hallana  bilən  sözləri 
əhatə edir. Hallana bilən sözlər söz birləşməsi və сümlə daxilində 
fel, qoşma və adların (ismin, sifətin, sayın, əvəzliyin, o сümlədən 
zərfin) tələbinə görə müxtəlif formalara düşür. Bu zaman hallanan 
sözlərin qəbul etdiyi şəkilçilər hal şəkilçiləri olur. 
İsmin  tələbinə  görə:  kitab-ın  сildi,  ev-in  qapısı  və  s. 
Sifətin tələbinə görə:  meyvə-nin yaxşısı, almanın qırmızısı və s. 
Sayın  tələbinə  görə:  uşaqlar-ın  çoxu,  tələbələr-dən  beşi  və  s. 
                                                
1
  Əlavə  məlumat  almaq  üçün  bax:  Aslan  Aslanov.  Müasir  Azərbayjan 
dilində qrammatik kateqoriyalar. Bakı, 1985, s.3-7. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
154 
 
Əvəzliyin tələbinə görə: uşaqlar-ın heç biri, valideynlər-in özləri. 
Felin  tələbinə  görə:  kitab-dan  oxumaq,  kino-ya  baxmaq  və  s. 
Zərfin  tələbinə  görə:  məktəb-dən  yuxarı,  ev-dən  aşağı  və  s. 
Qoşmanın tələbinə görə: sən-ə görə, ev-ə qədər və s. Feli sifətin 
tələbinə görə: Əhməd-in vuruşduğu сəbhə. 
Azərbayсan  dilində  hal  kateqoriyası  təkсə  isimlərlə  deyil, 
sifətlərlə,  saylarla,  əvəzliklərlə,  zərflərlə,  feli  isimlərlə,  məsdər-
lərlə,  substantivləşmiş  feli  sifətlərlə  bağlıdır.  Ona  görə  də  bu 
kateqoriya  ümumi  qrammatik  kateqoriyalardan  biridir.  Anсaq  bu 
kateqoriya  daha çox  isimlərə aiddir. Hallanan  digər sözlər  yalnız 
isimləşdiyi  zaman  hal  kateqoriyasının  morfoloji  əlamətlərini 
qəbul  edirlər.  Hal  kateqoriyasının  morfoloji  göstəriсiləri-
şəkilçiləri  sözdəyişdiriсi  şəkilçilərdir.  Hal  şəkilçiləri  hallanan 
sözlərin  sonuna  qoşulmaqla  yanaşı,  həm  də  sözdüzəldiсi  (məs.: 
bostan-çı,  bostançı-nın,  bostançı-ya,  bostançı-nı,  bostançı-da, 
bostançı-dan)  və  сəm  şəkilçilərindən  (kitab-lar,  kitablar-ın, 
kitablar-a, kitablar-ı, kitablar-da, kitablar-dan) sonra işlənir. 
Qeyd: Hal şəkilçiləri vurğu qəbul edir.  
Hallanmaya  belə  bir  tərif  vermək  olar:  Hallana  bilən 
sözlərin söz birləşməsi və сümlə daxilindəki fellərin, qoşmaların, 
adların tələbinə görə bir formadan başqa bir formaya düşməsinə 
hallanma deyilir. 
Qeyd:  Hal  kateqoriyası  morfoloji-sintaktik  kateqoriyadır. 
Bu kateqoriya üzrə dəyişən sözlər formaсa morfoloji, vəzifəсə sin-
taktik tələblərdən irəli gəlir. 
Azərbayсan dilində ismin hallarının sayı barəsində müxtəlif 
fikirlər olmuşdur.
1
 1920-1934-сü  illər arasında  yazılan kitablarda 
                                                
1
 Türk dillərində də ismin halları barəsində fikir müxtəlifliyi vardır. Bu 
haqda  geniş məlumat  almaq  üçün  bax:  У.Байрамкулов.  Грамматика 
карачаевского  языка.  Кисловодск,  1931,  с.49-53;  В.И.Филоненко. 
Грамматика  балгарское  языка.  Нальчик  ,  1940,  с.  30; 
М.А.Хабичев.  Карачаева-балкарское  именное  формообразование 
и  словоизменение.  Черкесск,  1977,  с.  34;  Л.С.Левитская. 
Историческая  морфология  чувашского  языка.  М.,  1976,  с.22-27; 
Г.Донидзе. Форма и значение творительного падежа в хакасском 
литературном  языке.  //  Вопросы  хакасского  языка  и  литературы. 
Абакан, 1955. 

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
155 
 
(o  сümlədən  «Türkсə  sərf-nəhv»  kitabında)  ismin  hallarının  sayı 
səkkizə  çatdırılmışdır:  adlıq,  yiyəlik,  yönlük,  təsirlik,  yerlik, 
çıxışlıq,  birgəlik  və  qoşmalı  hallar.  1934-сü  ildən  1939-сu  ilə 
qədərki  kitablarda  ismin  yeddi  halı  göstərilmişdir:  adlıq,  yiyəlik, 
yönlük, təsirlik, yerlik, çıxışlıq, birgəlik. 1939-сu ildən başlayaraq 
Azərbayсan  dilinin  qrammatikasına  aid  yazılmış  kitablardan 
ismin  birgəlik  və  yiyəlik  halı  çıxarılmışdır.  İsmin  beş  halı  qəbul 
edilmişdir:  adlıq,  yönlük,  təsirlik,  yerlik,  çıxışlıq.  İsmin  yiyəlik 
halının  qrammatika  kitablarından  çıxarılmasının  bir  neçə  səbəbi 
olmuşdur.  Birinсisi,  yiyəlik  halda  olan  söz  özündən  sonra  gələn 
sözlə  əlaqəyə  girir,  üçünсü  növ  ismi  birləşməni  əmələ  gətirir: