O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti b. M. Ochilova axloq falsafasi

Tayanch so‘z va iboralar 
Vijdon, nomus, diyonat, o‘z-o‘zini anglash, sadoqat, haq-
iqat, insoniy vazifa, burch, or-nomus, oriyat, adolat, mas’uliyat, 
ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xunuk-
lik, sabr, farosat, kechirimlilik.
Axloq kategoriyalari. Jamiyat taraqqiyoti va inson ka-
moloti jarayonida axloqning barcha qirralari o‘zaro bog‘liq 
holda shakllanadi va rivojlanadi. Axloq inson hayotga qadam 
qo‘yayotgan dastlabki davrdanoq shakllanib, uning kamo-
lotiga zamin yaratuvchi ichki ruhiy omil bo‘lib xizmat qiladi. 
Inson tarbiya ko‘rib, muayyan odob va axloq me’yorlarini, 
 ilmlarni egallaydi, mehnat qilib tajriba orttiradi, kasb-hunar 
sohibi bo‘ladi, malaka orttiradi, o‘z qobiliyati va iste’dodini 
biror yoki bir necha sohada to‘la namoyon etish imkoniga ega 
bo‘ladi. Axloq zaminida vijdon, burch, imon, qadr-qimmat, or-
nomus, ixlos shakllanadi.
Vijdon – etika kategoriyasi bo‘lib, bu kategoriya shaxsning 
axloqiy jihatdan o‘z-o‘zini nazorat qilishga, o‘z-o‘zini anglash-
ga qobiliyatining oliy darajasini ifodalaydi. Vijdon kishining 
jamiyat oldidagi o‘z mas’uliyatini tushunishi asosida qilingan 
ishlarga o‘z-o‘zicha baho berishini ham o‘z ichiga oladi. Vij-
don  individning  o‘zining  va  o‘zgalarning  fikriga  jamiyatning 
obyektiv  ehtiyojlariga  muvofiq  ravishda  bab-baravar  tanq-
idiy ko‘z bilan qaray olish layoqatini, shuningdek, kishining 
faqat o‘z harakatlari uchun emas, balki tevarak-atrofda so-

---

94
dir bo‘layotgan voqealar uchun ham javobgarligini nazarda 
 tutadi. 
Vijdon kishining ijtimoiy yo‘sinda tarbiyalanadigan qobi-
liyatidir. U kishining tarixiy kamoloti darajasi hamda kishi-
ning o‘zi yashaydigan obyektiv sharoitdagi daxldorligi bilan 
belgilanadi. Jamiyat talablariga va uning taraqqiyotiga kishin-
ing faol javob ta’siri sifatida vijdon shaxsning faqat axloqiy 
jihatdan o‘z-o‘zini kamol toptirish ichki harakatlantiruvchi 
kuchigina emas, balki shu bilan birga uni voqelikka faol-
amaliy munosabatga undovchi kuch hamdir.
Vijdon o‘z harakatlarining axloqiy ahamiyatini anglash-
ning ratsional jihatida ham, emotsional kechinmalar tizimida 
ham yuz berishi mumkin. Vijdon barcha insoniy fazilatlarni 
tartibga solib turuvchi axloqiylik mezonidir.
Voiz Koshifiyning “Axloqiy Muxsiniy” asarida “Vijdoni, no-
musi, diyonati bo‘lmagan kishi dunyoda bo‘lgan hamma yo-
monlikni qilishga tayyordir. Yomonlik qilmagan, ya’ni yaxshi 
odam vijdonlidir” deb qayd etadi. Ma’rifatparvar alloma Ab-
dulla  Avloniyning  vijdon  haqidagi  quyidagi  fikrlari  masalani 
yana ham chuqurroq tushunishga imkon beradi: “Vijdon deb 
ruhimizga,  fikrimizga  ta’sir  qiladigan  hissiyot,  ya’ni  tuyg‘uni 
tuymakdan iborat quvvatni aytur. Biz hamma vaqt faol va 
harakatimizning yaxshi va yomonligini, foydali va zararligini 
vijdonimiz ila bilurmiz. Vijdon inson aqli va fikrining ha qiqiy 
mezonidirkim, bu tarozi ila o‘z kamchiliklarimizni o‘lchab bil-
mak ila barobar, boshqalarning ham faol va harakatini sezur-
miz.  Agar  ishi  shariat,  aql  va  hikmatga  muvofiq  bo‘lsa,  mu-
habbat qo‘yur, agar qabohat va yomon ishlar bo‘lsa, nafrat qi-
lur. Biz janobi haqning amri (ma’rufi) va nahiyni (ta’qiqlarini) 
fikr  va  ruhimiz  mana  shu  quvvati  bilan  vijdonimiz  ila  ayra 
bo‘lurmiz”
1
.
Ingliz ruhshunosi Charlz Xarton: “O‘z xulqi, xatti-hara-
katlari haqida fikr qiluvchi individ uchun yagona rahnomolik 
qiluvchi birdan bir tamoyil uning vijdonidir. Uning uchun vij-
1
 Abdulla Avloniy. O‘san millat.-T.,1993.- B.92

---

95
don, bu – haqiqat, oxirgi instansiyadir, uni o‘zgartirish o‘z-
o‘zini axloqiy jihatdan o‘ldirish bilan barobar”
1
 - deb yozadi.
Burch – axloqiy tushuncha bo‘lib, u kishi zimmasiga vazifa 
bel gilovchi tuyg‘u hisoblanadi. Burch insoniy va ijtimoiy sifat-
larni mu jassam etishi bilan shaxsning axloqiy ongida «o‘zini 
anglash» tushun chasini hosil qiladi. “Jamiyatimiz fuqarosi va 
davlat bir-biriga nisbatan bo‘lgan huquqlari va burchlari bilan 
o‘zaro bog‘liqdirlar”
2
. 
Burch tushunchasini axloqiy normalarga birinchi bo‘lib 
yunon mutafakkiri Demokrit olib kirgan. U burchni inson ha-
rakatining ichki motivi bilan bog‘laydi va burch hissi insonni 
nojoyiz harakatlardan tiyilishida muhim o‘rin tutadi deydi. 
O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida burchga quyidagi 
ta’rif berilgan: “Burch kishining biror shaxs, oila, jamoa, jami-
yat, Vatan oldidagi axloqiy majburiyatini anglatadigan axloq 
kategoriyasidir”. 
Burch shaxsni axloqiy jihatdan o‘z insoniy vazifasini qat’iy 
bajarish ruhida voyaga yetkazadi. Qadimgi hind falsafasida 
burch haqida shunday deyiladi: “Senga baxt keltiradimi yoki 
baxtsizlik  keltiradimi  –  burchingni  ado  et.  Kim  o‘z  burchini 
ado etsa va uning natijasi da keladigan oqibatlarni xotirjam 
qarshi olsa, u qalban yuksakdir” 
3
. Burch – insoniy vazifa-
ning majmui. Insonlik vazifasini bajarishda shaxsiy manfaat 
tuyg‘usi cheklanadi, burchni bajarish natijasida ke ladigan har 
qanday oqibatdan qoniqish hosil qilinadi.
Shaxsda burch sifatini hosil qilish uchun uch tushuncha 
muhim ahamiyatga ega. Bular: o‘zini anglash, sadoqat va 
haqiqat. Zero, shaxsning o‘zligini anglashi – muhim masala. 
Bu masala ilk bor yet ti donishmanddan biri Xilom (er. avv. 
596–528-yillar)  tomonidan  ilgari  surilgan:  «O‘zingni  bilgil, 
1
  Кулли  Ч.Х.  Человеческая  природа  и  социальный  порядок.  Дом 
интелектуальной книги.-М:. Идея пресс, 2000.- С.262
2
  O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasi.  –  T.:  O‘zbekiston,  2010. 
19-modda. – B.7.
3
  Serjilo tafakkur durdonalaridan. – T.: Navro‘z, 2003. – B.11

---

96
shunda  sen  Xudoni  hamda  Koinotni  bilasan»
1
. Buni shunday 
tushunish lozim: insonda butun borliqning sifatlari, xususi-
yatlari va xossalari mavjud, shu sababli inson o‘z mo hiyatini 
anglab yetishi bilan barcha mavjudotning sir-asrorini anglab 
yetadi. Bu g‘oya asrlar davomida insonni butun olamning 
markazi sifatida ko‘rish uchun asos bo‘lib keldi. O‘zini angla-
gan kishi o‘z ahvolidan kelib chiqib, o‘zgalarni tushunadi. De-
mak, bugungi kun da shaxs o‘zini anglashi bilan o‘zining kim 
ekanligini, kimlarning avlodi ekanligini va ularga munosib 
bo‘lish lozimligini biladi. Jami yatimizda o‘zini anglagan shaxs 
oilasi, xalqi, jamiyat va davlat oldidagi vazifalarini biladi va 
sidqidildan ado etadi.
Sadoqat burch xususiyatlaridan biri bo‘lib, u kishining 
axloqiy yetuklikdagi darajasini belgilaydi. Sadoqat shaxsning 
o‘z axloqiy xatti-harakati uchun javobgarlik hissidir. Burch-
ning negizlaridan yana biri haqiqatdir. Haqiqat shaxs axloqida 
burch sifatini shakllan tirishda axloqiy instinkt bo‘lib xizmat 
qiladi. 
Burch insonning va ijtimoiy sifatlarning mujassamlashuvi 
bilan shaxsning axloqiy ongida “o‘zini anglash” tushuncha-
sini hosil qila di. U aynan axloqiy va huquqiy jihatdan shaxsda 
besh xususiyatni tarkib toptiradi: 
–  shaxsning o‘z-o‘zini anglashi;
–  shaxsning o‘zgalar manfaatini himoya qilishi;
–  shaxsning o‘z jamiyatini muhofaza qilishi;
–  shaxsning davlat xizmatida bo‘lishi;
–  shaxsning umuminsoniy qadriyatlarni hurmat qilishi. 
Binobarin, burch – insoniy vazifaning majmui. Insonlik 
vazifasini bajarishda shaxsiy manfaat tuyg‘usi cheklanadi, 
burchni bajarish natijasida keladigan har qanday oqibatdan 
qoniqish hosil qilina di. Faylasuf Gegel: «Insonning axloqiy 
burchi o‘z faoliyati va idroki vositasida erkinlikni qo‘lga kiri-
tishidir», – deganida haq edi. Bu o‘rinda erkinlik tushunchasi 
shaxsning o‘z insoniy vazifasini bajarib, zimmasidagi ma’naviy 
1
  Serjilo tafakkur durdonalaridan. – T.: Navro‘z, 2003. – B.29

---

97
yukdan xalos bo‘lishni anglatadi. Shaxsning ma’naviy-ruhiy 
erkin bo‘lishi, ya’ni uning halollik, poklik va nazokatlilik ho-
latiga yetishi uchun burchni bajarishi shart. O‘zga ax loqiy si-
fatlardan farqli o‘laroq burchda qat’iylik va shartlilik mavjud. 
Burch bajarilishi shart, inson bunga majbur. Shu ma’noda, 
uning zid tushunchasi yo‘q. Hech kim burchsiz bo‘lmaydi: yo 
burchli bo‘ladi yoki bu tushunchadan xoli etiladi. 
Yaxshilik  –har  bir  aqlli  vujudda  jo  bo‘lgan  va  inson  ya-
shaydigan sharoitga bog‘liq bo‘lmagan axloqiy qonunning 
buyurganlariga muvofiq keluvchi narsadan iborat. Arastu maz-
kur kategoriyaning mohiyatini chuqur ochib bergan: Yaxshilik 
o‘z-o‘zicha mavjud degan borliq kategoriyasiga, sifat va muno-
sabat kategoriyasiga tegishlidir. Yaxshilik turli-tuman va uni 
bitta g‘oyaga bog‘liq degan taqdirimizda ham, uning axloqqa 
hech qanday aloqasi bo‘lmay, kishilar unga erisha olmasdilar. 
Axloq esa amaliy masalalarni hal etadi. Yaxshilik tushuncha-
si maqsad bilan bog‘liq va u doim unga intiladi. Bu maqsad 
orqali boshqa maqsadga erishishga intilish bo‘lmasligi kerak. 
Inson baxti faoliyatiga bog‘liq. Yaxshilik jonning tug‘ma sifati 
bo‘lmay, balki xolis qilingan, ega bo‘lingan narsadir va shu-
ning uchun huzur – halovat barchaning umumiy maqsadidir. 
Voiz  Koshifiy  quyidagi  misrasida  mazkur  kategoriyaning 
mohiyatini aniq ochib bergan: