О. Щ. Мирзяйев нефт-газ мядян аваданлыгларынын техники диагностикасы нын ясаслары bakı 012 Rəycilər

2.1. Ġonlaşdırıcı şüa mənbələri 
 
  Zədələnmədən radiasiya nəzarətində üç növ ionlaĢ-
dırıcı Ģüadan istifadə edilir: tormozlayıcı (x), qamma – (

) 
və neytron (n).  
  Neytron  Ģüalanma  ilə  nəzarət  ancaq  stasionar 
Ģəraitdə  aparılır.  Neytron  Ģüalanmanın  əsas  mənbələri 
yüklü  hissəcik  sürətləndiriciləri,  nüvə  reaktorları  və 
neytronların  radioaktiv  mənbələri  hesab  olunur.  Çöl 
Ģəraitində  istismar  zamanı  və  yaxud  obyektin  inĢası 
zamanı adətən x- və yaxud 

- Ģüalanmadan istifadə edilir. 
Bu  halda  x-  Ģüalanma  mənbəyi  kimi  gəzdirilən  rentgen 
aparatından, 

- Ģüalanması üçün isə radiaktiv mənbələrdən 
istifadə  olunur.  Onların  vasitəsilə  qalınlığı  1…200mm 
olan polad məmulatları iĢıqlandırmaq mümkündür. 
  Rentgen  aparatlarının  Ģüaverici  elementi  vakuum 
ikielektrodlu  rentgen  borusudur.  Borunun  elektrodlarına 

---

 
40 
(soyuq  katodlu)  toplanmıĢ  tutumun  yüksəldici  yüksək-
voltlu  transformator  vasitəsilə  boĢaldılaraq  yaradılan 
yüksək  gərginlik  impulsları  verilir.  Bu  impulsun  təsirilə 
vakuumun elektrik deĢilməsi baĢ verir və anodda elektron-
ların dayandırılması zamanı qısamüddətli (0,1…0,2m/san) 
rentgen x- Ģüalanma partlayıĢı baĢ verir. 
  Çöl  Ģəraitində  metalkonstuksiyalı  avadanlıqları 
diaqnostika  etmək  üçün  gəzdirilən  «Arina-0,5»,  «ġmel» 
və digər rentgen aparatlarından istifadə edilir. Bu aparatlar 
vasitəsilə  qalınlığı  5…120mm  olan  polad  materiallar 
iĢıqlandırılır.  Bu  cür  aparat  əsas  üç  hissədən  ibarətdir: 
gəzdirilən  (nəqletdirilən)  blok-rentgen  borulu  transfor-
mator,  çamadan  tipli  gəzdirilən  idarəetmə  pultu,  alçaq-
voltlu birləĢdirici kabellər, transformator bloklarını soyut-
maq üçün boru kəmərləri və ya Ģlanqlar.  
  Nəzarət-ölçü  hissəsi  vaxtı,  cərəyanı,  gərginliyi  və 
tezliyi  ölçmək  və  tənzimləmək  üçün  istifadə  edilən  bir 
qrup  cihazları  əhatə  edir.  Rentgen  borusunun  elektrod-
larına  verilən  yüksək  gərginliyin  qiyməti  100…400kV 
təĢkil  edir. Gərginliyin artırılması ilə qısa dalğalar  istiqa-
mətində  Ģüalanmanın  maksimum  qarıĢdırılması  yaradılır 
və Ģüalanmanın nüfuzedici təsiri artırılmıĢ olur.  
  Rentgen  Ģüalandırıcısı,  rentgen  borusu  ilə  yanaĢı 
mühafizəedici  örtükdən  ibarətdir.  Bu  örtük  izoləedici 
mühitə-transformator  yağı  və  yaxud  təzyiq  altında  qazla 
doldurulur  və  həmçinin  istiqamətlənmiĢ  Ģüa  dəstini 
müəyyən  Ģəklə  salmaq  üçün  kollimator  qurğusundan 
ibarət olur.  
 

-Ģüalanmanın  radioaktiv  mənbələrindən  qamma-
defektoskopiyada  istifadə  olunur  və  ampulada,  xüsusi 
konteynerlərdə  nəql  etdirilərək  göndərilir.  Radioaktiv 
mənbələr  kimi  adətən  Co60,  Se75,  Ġr192  izotoplarından 

---

 
41 
istifadə  olunur.  Müqayisədə  bu  cür  ucuz  radioaktiv 
mənbələrdən istifadə etməklə qamma-defektoskop adlanan 
xüsusi  komplekt  avadanlığın  yaradılması  ilə  nəticələn-
miĢdir.  Frontal  və  nanoram  iĢıqlandırma  qamma-defek-
toskopları  ilə  yanaĢı  universal  Ģlanqlı  qamma-defektos-
koplar  da  mövcuddur.  Birinci  tip  qamma-defektoskopları 
Ģüalandırıcı  baĢlıqdan  ibarət  olub,  nəzarət  zonasında 
quraĢdırılır  və  sürgünü  açıb  və  bağlamaq  mexanizmi    ilə 
təchiz edilir. ġlanq tipli universal cihazlar daha çox tətbiq 
sahələrinə  malik  olub,  radiasiya  baĢlığından,  Ģlanq-
ampulakəmərindən, radioaktiv mənbəli ampulanı ampula-
kəmər  boyunca  hərəkət  etdirən  idarə  pultundan  və 
kollimiroturtmadan  ibarətdir.  Bu  aparatlarda  radiasiya 
baĢlıqlı  radioaktiv  Ģüa  mənbəli  ampula  əl  və  yaxud 
elektriki  distansion  idarə  olunan  elastik  tros  vasitəsilə 
ampulakəmər  boyunca  ötürülür.  Uzaqdan  (distansion) 
idarənin  olması  imkan  verir  ki,  operatoru  Ģüalanma 
mənbəyindən  12m  və  daha  çox  məsafədə  yerləĢdirməklə 
radioaktiv Ģüalanma minimuma qədər azaldılmıĢ olsun. 
ġlanq  defektoskopun  quruluĢ  sxemi  Ģəkil  2.1-də 
verilmiĢdir. 
 
 
Şək. 2.1. Şlanqlı qamma-defektoskopun quruluş sxemi. 
 

---

 
42 
ġəkil  2.2-də  radiasiya  baĢlıqları  bəzi  Ģlanq  defek-
toskopu verilmiĢdir. 
 
 
 
Şək. 2.2. Şlanqlı qamma- defektoskopların radiasiya 
başlıqları. 
a  -  RĠD-K100  defektoskopu;  b  -  RĠD-ĠS/120OR 
defektoskopu; v- RĠD-Se4P defektoskopu. 
 
 
ġəkil 2.3-də distansion idarəli qamma-defektoskopun 
avadanlıqları  göstərilmiĢdir.  Radiasiyalı  baĢlıqların  əsas 
elementi  mühafizə uran örtüyüdür. O,  gövdənin daxilində 
quraĢdırılır. Onun vəzifəsi iĢçi personalı radioaktiv Ģüalan-
madan mühafizə etməkdir.  
Rentgen  operatorlarından  fərqli  olaraq  qamma-
defektoskoplarını  enerji  mənbəyi  olmadan  da  istismar 
etmək  mümkündür ki, bu da çöl (səhra) Ģəraitində xüsusi 
əhəmiyyətə malikdir və bundan baĢqa bəzi qapalı obyekt-
lərə  nəzarət  edərkən  rentgen  aparatlarını  quraĢdırmaq 
mümkün olmayan hallar üçün daha əhəmiyyətlidir.  
 

---

 
43 
 
 
Şək. 2.3. Qamma-defektoskopları üçün avadanlıqlar: 
1-
 
QAMMARĠD 
192/120 
Ģlanq 
qamma-
defektoskopun distansion idarə pultu və ampulakəməri. 
2-
 
QAMMARĠD 192/120-nin radiasiya baĢlığı; 
3-
 
Frontal STAPELĞ-5M qamma-defektoskopu; 
4-
 
Frontal STAPELĞ- 20 qamma-defektoskopu; 
5-
 
Frontal STAPELĞ- 20M qamma-defektoskopu. 
 
Qamma-defektoskoplarının 
çatıĢmayan  cəhətləri 
aĢağıdakılardır:  aktivliyini  itirmiĢ  Ģüalanma  mənbələrinin 
periodik  əvəz    edilməsi,  iĢ  rejimlərinin  məhdud  həddə 
tənzimlənməsi  və  həmçinin  radioqrafik  Ģəkillərin  rentgen 
Ģəkilləri ilə müqayisədə daha aĢağı kontrastlı olmasıdır.