Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Q o z v a r i l A o Bb SK Q o z v a r i AABb O ü lv .-tr i M » tfK
- N o x u d v a ı i cıaBB N o x u d v a r i a a Bb Q o z v a n AQfil m\
- A ıj u t ı A H - Q a r a Л -b b A lb in o s aaJ4-T a a b b
- A-rənglilik; a-albitıizm; В -aquti; b-qara
|
194 Şəkil 25. Anelaluz toyuqlannda əlamətlərin növbələşmə sxemi (F. Ayala. C. Kayger. 1987).
İrsiyyətdə qametləriıı növbələşməsi (M. Babayev. 2006) 5.3. Cinsiyyətli çoxalma zam anı əlam ətlərin nəslə ötürülməsinin qanunauyğunluqları Həmin qanunauyğunluqlar ilk dəfə olaraq Çexiyanın Bryunna (indiki Bmo) şəhərindəki avqust kilsəsinin rahibi İohann Qreqor Mendel tərəfindən müəyyən edilmişdir. O, 1856-cı ildən başlayaraq 8 il müddətində müxtəlif noxud sortlanm çarpazlaşdıraraq əlamətlərin nəslə verilməsi qanunu kəşf etmişdir Akademik N İ.Vavilov alimin bu kəşfim çox yüksək qiymətləndirmişdir: «Bu təcrübə bizim üçün həyatın vacib hadisəsi olan irsiyyətin öyrənilməsinin ən dəyərli müayinə üsulu hesab olunmalıdır». Sonralar isə Q Mendel m təcrübələri bütün növ heyvan və bitkilər üzərində sınaqdan keçirilmiş və tamamilə özünü doğrultmuşdur. Zolaqlələklı toyuq ilə qara xoruzun çarpazlaşmasından alman nəticələr də bunu bir daha sübut edir (şəkil 27). Beləliklə. Q Mendel özünün hibridoloji üsulu ilə irsiyyətdə əlamətlərin təkrarlanması və paylanması 195
qanununun əsasını qoymuşdur. Q.Mendelin hibridoloji üsulunun əsas mahiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir: - çarpazlaşma üçün ayn-ayn əlamət cütlüyünə görə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənən valideyin formaları seçilməlidir. Məsələn, san və yaşıl rəngli noxud sortlan valideyin kimi götürülməlidir. - yalnız bir əlamətə görə fərqlənən valideyinlərin çarpazlaşması monohibrid, iki əlamətə görə fərqlənənlərinki - dihibrid və s. çox əlamətə görə fərqlənənlərinki isə
adlanır. - çarpazlaşma üçün seçilən valideyin formalan təmiz olmalıdır; -h ər bir əlamətin təkrarlanması üçün dəqiq riyazi hesabat apanlmalıdır; - hibridlər və onlann törəmələrinin sonrakı nəsillərində məhsuldarlığın nəzərə çarpacaq dərəcədə pozulması müşahidə edilməməlidir; Q. Mendel müxtəlif
hərflərlə işarə edərək onları
adlandırmışdır. Əlamətlərin paylanmasının öyrənilməsi üçün çarpazlaşmanın sxemi tərtib olunur. Bu zaman çarpazlaşma vurma işarəsi (X) ilə işarə olunaraq valideyinlərin arasında qoyulur. Sxem tərtib edilərkən
hərfi ilə işarə olunur. Valideyn formalarının çarpazlaşmasmdan alman törəmə
hərfi ilə işarə olunmaqla onun aşağı hissəsində hansı nəslə mənsub olması göstərilir. Məsələn, Fı-birinci nəslin, F2 - ikinci nəslin, F3 - üçüncü nəslin və s. törəməsini - hibridini göstərir. İrsiyyətin mahiyyətini xarakterizə edən başlıca üsullardan biri də
üsulu hesab edilir və onun 4 növü - monohibrid, dihibrid, trihibrid və polihibrid- ayırd olunur. Fərdlərdə hər hansı bir genetik əlamətə görə aparılan çarpazlaşdırma monohibrid , 2 əlamətə görə aparılan - dihibrid, 3
əlamətə görə zpanlzn-trhibrid, 4 əlamətə görə apanlan-tetrahibrid və çoxlu sayda əlamətlərə görə aparılan isə
çarpazlaşdırma adlanır. Müxtəlif fenotipə malik olan fərdlərin nisbəti əlamətlərin sərbəst paylanması qanununa əsasən aşağıdakı kimi olur: 1. Monohibrid çarpazlaşdırmada - 3 :1 ; 2. Dihibrid çarpazlaşdırmada — (3:1)2=9:3:3:1; 3. Trihibrid çarpazlaşdırmada - (3:1)3=27:9:9:9:3:3:3:1; 4. Polihibrid çarpazlaşdırmada - (3:1 )4 Q.Mendel müəyyən etmişdir ki, çarpazlaşdırmada irsiyyətin nəslə keçməsi statistika qanununa əsasən baş verir: 1. Monohibrid çarpazlaşdırmada - (ЗА: la)=(3: l) 1; 2. Dihibrid çarpazlaşdırmada - (3A:la).(3B:lb) =(3:1)2=9:3:3:1; 3. Trihibrid çarpazlaşdırmada -
(ЗА:1а).(ЗВ:1Ь).(ЗС:1С)3= =27:9:9:9:3:3:3:1; 4. Tetrahibrid çarpazlaşdırmada - (ЗА: la).(3B: lb).(3D: 10)=(3: l)4
Q.Mendel əlamətlərin paylanması qanununu yalnız bir əlamətinə görə bir-birindən fərqlənən noxud sortlannı çarpazlaşdırma 196
yolu ilə öyrənmişdir. O, müayinə məqsədilə 7 cüt kəskin surətdə bir-birindən fərqlənən əlaməti əsas götürmüş və birinci nəsildə görünən əlamətləri dominant, hibrid formalarda gizli surətdə qalan (alternativ) əlamətləri isə resessiv əlamətlər adlandırmışdır. Dominant əlamətlərin irsilik yaddaşı böyük (A, B, C və s.), resessiv əlamət isə kiçik (a, b, c və s.) hərflərlə işarə olunur. Q.Mendel müəyyən etmişdir ki, san və yaşıl rəngli noxudların çarpazlaşmasından alman 1-ci nəsildə (Fı) valideyn əlamətlərindən yalnız biri üzə çıxır. O, bu əlaməti dominant (latınca «domine»-ata )
(latınca «resessus»-kənarlanma, uzaqlaşma) əlamət adlandırmışdır. Şəkil 27. Z olaqlələkli to y u q ilə qara x o ruzun çarpazlaşm ası (R .Q uliyev, K .Ə liveva, 2002) Alimlərin sonrakı tədqiqatları göstərdi ki, heç də bütün növ heyvanlarda və bitkilərdə əlamətlərin hamısı tam dominantlıq göstərmir, nəticədə aralıq növbələşmə, natamam dominantlıq, kodominantlıq və yüksək dominantlıq hadisələri müşahidə olunur.
zamanı 1-ci nəsildə bəzən tam dominantlıq müşahidə edilmir. Məsələn, qulaqlı (10 sm) və qulaqsız qoyunların çarpazlaşmasından alman 1-cı nəsil hibridinin qulağı qısa (5 sm) olur. Natamam dominantlıq zamanı 1-ci nəsil hibriddə dominant əlamət tamamilə binizə vermir. Məsələn, bel və qannaltı nahiyyəsində ağ ləkələr olan inəklərin ətraflan tünd rəngli olan buğa ilə çarpazlaşmasından ətraflannın hamısı tamamilə tünd rəngə malik hibridlər doğulur. Yüksək dominantlıq zamanı 1-nəsil hibridlərdə 197
heterozis (hibridlərin valideynlərə nisbətən sürətlə inkişafı, yüksək məhsuldarlıq və balavermənin davamlı olması) baş verir. Bu hal quşçuluqda 3 və 4-cü nəsil hibridlərində müşahidə edilir.
hibridlərdə hər iki valideyn əlamətlərinin bərabər üzə çrxmasr ilə səciyyələnir (heyvanların qan qrupu sistemləri, hemoqlobin, transferrin və aneilazamn tiperiri və s.) Danimarka alimi V.İohannsen 1909-cu ildə «gen», «genotip» və «fenotip» terminlərinin genetika elminə daxil etmişdir. Gen - irsiyyətin vahidi, genotip - orqanizmin irsi yaddaşlarının (genlərin) məcmusudur. 1902-d ildə ingilis alimi V.Betson genetika elminə «homozıqot» və «heteroziqot» terminlərini daxil etmişdir. НотощоЛаг ata və ana fərdlərdən eyni genetik yaddaş (genlər) alan orqanizmlərdir.
isə ata və ana fərdlərindən müxtəlif genlər alan orqanizmlərdir. Beləliklə, genotipə görə fərdlər homoziqot (AA yaxud aa) və ya heteroziqot (Aa) ola bilər. Fenotip - orqanizmin müşahidələr və müayinələr zamanı əldə edilən bütün əlamət və xassələrinin təsirindən formalaşır. Məsələn, fenotipi buynuzlu və qulaqsız, qara və ağ, iri yaxud kiçik gövdəli və s. sözləri ilə ifadə etmək olar. Ümumiyyətlə, əlamətlərin parçalanması qanununun əsas mahiyyəti monohibrid çarpazlaşma zamanı ikinci nəsildə fenotipə görə əlamətlərin parçalanması 3:1, genotipə görə isə - 1:2:1 (dominant əlamətlərə görə homoziqot fərdlərin - 1, heteroziqotlann - 2 və resessiv əlamətə görə homoziqotlann isə - 1 hissəsi) nisbətinin mövcud olmasından ibarətdir. V.Betson (1902) alternativ - bir-birinin əksinə olan əlamətlər cütlüyünün irsi yaddaşını allelomorf, V.İohannsen (1926) isə onu daha da sadələşdirərək aUeüər adlandırmışdır. Allel genlər (allellər) cüt homoloji xromosomda eyni nöqtələrdə (lokuslarda) yerləşir. Ziqota abellərdən birini anadan yumurta hüceyrəsi, digərini isə atadan spermatozoid ilə alır. Abellərin fərqlənməsi mutasiya nəticəsində baş verir.
görə heteroziqot fərdlərdə irsi yaddaşlar (genlər) bir-biri ilə qarışmayaraq cinsiyyət hüceyrələrinə yalnrz «təmiz» vəziyyətdə verilir. Xususi təsir göstəə bilməyən, lakin başqa genlərin təsirini gücləndirən, yaxud zəiflədən genlər
hər hansr bir genin iki və daha artrq əlamətlərə təsiri isə
adlanır. Genlərin pleyotrop təsirinə misal olaraq san rəngli siçanlann geninin təsirindən heteroziqotlarda metabolizmin ləngiməsini, piylənməni, skeletin ölçülərinin böyüməsini və s. göstərmək olar. Ümumiyyətlə, fərdlərdə əlamətlərin formalaşmasr olduqca mürəkkəb bir proses olmaqla bu prosesdə bir gen deyil, fərdin bütün genotipi iştirak edir. Ekspressivlik - mahiyyət etiban ilə müəyyən əlamətin nəzərə çarpmasından ibarətdir. Müxtəlif fərdlərdə modiflkator genlərin və ətraf mühitin təsirindən eyni genlər fenotipik cəhətdən fərqli olur. Ətraf mühit və modiflkator genlərin təsirindən genin
- əlamətlərin görünməsi baş verir. Mutant genlərin yaranmasr prosesi müxtəlif fərdlərdə tez-tez müşahidə olunur. Mutant əlamətin qohum qruplarm fərdlərindən birində baş verdiyi halda, digərində bu proses müşahidə olunmur. Həmin genin özü fenotipik cəhətdən fərqli olur. Ətraf mühit və modiflkator genlərin təsirindən genin ekspressiyast prosesi baş verir. Mutant genlərin yaranmasr prosesi müxtəlif fərdlərdə tez-tez müşahidə olunur. Mutant əlamətin qohum qruplarm fərdlərindən birində baş verdiyi halda, digərində bu proses müşahidə olunmur. Həmin genin özünü fenotipik cəhətdən biruzə verməsi xassəsi
adlanrr. 198 Penetrantlığa əsasən mutant fenotipə malik populyasiyalarda olan fərdləri təyin etmək mümkündür. Tam (100%) pcnctrantlıq zamanı bu cür genlərə malik olan mutant genlər hər bir fərddə öz təsirini göstərir. Genlərin ekspressivlik və penetrantlığı müəyyən dərəcədə modifikator genlərin təsirindən və fərdin inkişaf etdiyi mühit şəraitindən asdı olur. Cinsiyyət xrom osom larinin aralanm am asi ilə əlaqədar irsillk. Çarpazlaşma zamanı əlamətlərin nəslə keçməsi, meyoz və mayalanmada xromosomlann davranışının bir-biri ilə uzlaşması qanunauyğunluğu tədqiqatçılan belə bir nəticəyə gətirmişdir ki, genlər xromosomlarda yerləşir. Bu nəticənin inandıncılığı genlərin cinsiyyət xromosomlan ilə ilişikli irsiliyi göstəriləndən sonra daha da artmışdır. Lakin bu nəticə yalnız analogiyaya əsaslanırdı və başqa sübutlara ehtiyac duyulurdu. İlk dəfə Moıqanm ən yaxın əməkdaşı olan Bridces tərəfindən drozofil milçəyinin cinsiyyət xromosomlarinin aralanmamasi hadisəsinin öyrənilməsi nəticəsində belə prosesə rast gəlinmişdir. Ağgöz drozofil xətti üzərində apanlan resiprok çarpazlaşmanın birində ağgözlük əlaməti yuxanda öyrəndiyimiz kimi yalnız erkəklərdə deyil, həm də çox az miqdarda, iki-üç min nəslin arasında, bir-iki ağgözlü dişi feıdlərdə və yaxud qırmızı gözlü erkək fərdlərdə meydana çıxmışdır. Bu müstəsna hal ilk baxışda öyıənilən genlərin cinsiyyət xromosomlan ilə nəslə keçməsi nəzəriyyəsini inkar edir. Lakin təcrübəni diqqətlə izlədikdə bu fakt həmin nəzəriyyəni inkar deyil, əksinə, bir daha təsdiq etmiş olur. Bu müstəsna hal necə ola bilər? Bəzən meyoz prosesində iki X- xromosomu öz uclan ilə birləşərək qütblərə birgə (XX) keçir. Nəticədə bu cür qamet bir X əvəzinə iki XX daşımalı olur. Genlərin epistatik təsiri. Bir allel genin digəri üzərində dominanthğı bizə məlumdur və bunu ümumi şəkildə belə ifadə etmək olar A>a; B>b; Oc. Lakin bir- birindən asılı olmayan bir gen o biri gen üzərində də təsir göstərir
və ya
B>A, a>B və ya
h>A və s. Bu cür təsir epistaz adlanır. Genin fəaliyyətinin qarşısım alan gen -
və ya ingibitor gen adlanır. Supressor genlər heyvanlarda, bitkilərdə və mikroorqanizmlərdə mövcuddur. Onlan adətən I və ya S ilə işarə edirlər. Genlərin epistaz təsirinin 2 tipi məlumdur: dominant və
resessiv. Bir
dominant genlə digərinin təsirinin yatmlması domi-nant epistaz adlanır. 9:3 nisbətində parçalanma. Misal olaraq toyuqlarda lələklərin rənginin irsiliyini göstərmək olar. Ağ leqqom cinsindən olan toyuqların lələkləri ağ olur. Viandot cinsindən olan toyuqların da lələkləri ağ olur. Lakin bu ağlıq ayn-ayn cinslərdə müxtəlif genlərin təsiri ilə meydana gəlmişdir. Burada müxtəlif qeyri-allel genlər iştirak edir. Piqment (rəng) verən geni C ilə işarə etsək, piqmentsizüyi c ilə işarə etməliyik. Lakin genotipdə C geni (rəng verən) həmin genotipdə I geni olduğuna görə o, fəaliyyət göstərə bilmir. Belə hallarda piqmentsiz lələk ağ görünür. Dediyimiz iki ağ lələkli toyuq cinsini çarpazlaşdırsaq (ağ leqqom CCII x ccii ağ viandot), bunlardan alman Fı-də (Ccli) allel I geni (supressor, ingibitor) C geninin qarşrsım alır və toyuqların rəngi ağ olur. Fı -də alman və Ccli genotipinə malik olan toyuqlan və xoruzlan bir-birilə çarpazlaşdırdıqda F2-də 13/16 hissə ağ, 3/16 hissə isə rəngli toyuqlar əmələ gəlir. Pennet cədvəlini fenotipik cəhətdən analiz etdikdə aşağrdakı nəticələr alınır: 9 -0 -3 , 3-ccIi və 1-ccii kombinasiyalannın hamısı ağ olur. Lakin supressor I geni iştirak etməyən kombinasiyalarda toyuqlann lələkləri rəngli
olacaqdır. Bu fəıdlər isə C_iı-genotıpinə malikdir və belə fərdlər 3/16 hissəni təşkil edir (şəkil 28). p C
I I « c ü
O - l - c c I - c c i i (epistaz): C - iı r a n g l i 3/16 təsiri nəticəsində toyuqlarda rəngin irsilıyı 1 - rəngi yatırdır, i - rəngi yatırtmır; C - piqmentin olması: c piqmentin olmaması (R.Quliyev, K.Əliyeva 2002) Ağ toyuqların pipikləri yarpaqvan (sadə) olur. Ağ vıandont cinsinin pipiyi gülvari və bəzi cinslərin pipikləri isə noxudvari olur. Pipiklərin gülvarilıyı şərti olaraq A ilə noxudvarilik əlaməti В ilə işarə edilir. Lakin çarpazlaşdırma sayəsində bu iki gen bır orqanizmə düşdükdə onların qarşılıqlı təsinndən yeni əlamət - qozvan pipik meydana gəlir. İki cüt qeyri-alle! resessiv genin aabb qarşılıqlı təsiri sayəsində isə yeni yarpaqvari (sadə) pipik əmələ gəlir Beləliklə, 9/16 hissə qozvan, 3/16 hissə gülvari, 3/16 hissə noxudvari, 1/16 hissə isə yarpaqvari quruluşa malik pipiklər əmələ gəlir (şəkil 29). Başqa bir misal - drozofil milçəyində gözün rənginin irsiliyi ola bilər. Gözün rəngi qəhvəyi və 200
açıq-qırmızı olan drozofıl milçəyi mövcuddur. Hər iki rəng tünd qırmızı (vəhşi forma) rəngə görə resessivdir. Qəhvəyi və açıq-qırmızı gözlü milçəkləri çarpazlaşdırdıqda bütün milçəklər Fı-də tünd qırmızı rəngə malik olacaq. Belə milçəkləri bir-biri ilə çarpazlaşdırdıqda F2-də dörd fcnotipik sinif üzrə: 9/16-tünd qırmızı, 3/16 - açıq qırmızı; 3/16-qəhvəyi və 1/16 hissə ağ göz nisbətdə parçalanma gedəcək. Gözün rənginin irsiliyində əlamətlərin belə parçalanması iki komplementar genin sərbəst təsirini göstərir. Əgər qəhvəyi gözlü milçəklərin genotipini şərti olaraq AAbb, açıq qırmızı gözlülüvü ctctBB. tünd qırmızı gözlülüyü-Ta£>/> və ağ gözlülüyü-aabb ilə işarə etsək, F2-də fcnotipik radikalları belə göstərmək olar: A-B-(9,l 16), A-bb (3/16), aa-B-(3/16) və
aabb-(l/16). Bu
zaman F2-də parçalanma, dıhibrid çarpazlaşmada olduğu kimi, əlamətlərin sərbəst paylanması qanununa tam uyğun gəlir Bu parçalanmanın biokimyəvi təbiəti aşağıdakı kimi izah olunur. Drozofıl milçəklərində gözün normal rəngi əsasən 3 piqmentlə müəyyən edilir (qırmızı, qəhvəyi və san). Resessiv a geni
homoziqot vəziyyətdə qonur piqmcntin əmələ gəlməsinin qarşısını alır və nəticədə açıq qırmızı göz alınır. Tükün rənginin ırsıyyətdən asılı olaraq dəyişilməsi əlamətlərin nəslə ötürülməsinə bariz misaldır (şəkil 30) C J i l l v a r i Л А Ш Ш 8 K N o x u d v t o l а а О В Q o z v a r i a q
в ъ
Q a m c i l ə r r, ?
AA6 1 Q o z v a r i AAftb Q o z v a r i A afls Q o z v a r i l A o Bb SK
AABb O ü lv .-tr i M » tfK Q o ^ v ıı r i Ao ЛЬ G ü l v a r i Q o z v a n AaA» Q o z v a r i Ats ВЪ N o x u d v a ı i cıaBB N o x u d v a r i a a Bb Q o z v a n AQfil m\ G ü l v a r i 2F\
N o x u d v a r ı a a Bb SK
a ^ * ^ b Şəkil 29. İki qeyri-allel genlərin qarşılıqlı təsiri zamanı toyuqlarda pipiyin irsiliyi (R.Qulivev, K.Əliyeva. 2002) 201
Q a r a A A b b A l b i n o s a a H B A ıj u t ı A H - Q a r a Л -b b A lb in o s aaJ4-T a a b b 9 / 1 6 3 / | 6 4 / 1 6
Şəkil 30. Dovşanlarda tükün rənginin irsiliyi (komplementarlıq): A-rənglilik; a-albitıizm; В -aquti; b-qara Əgər mutasiya resessivdırsə mutant gen bir neçə nəsildə heteroziqot vəziyyətdə özünün təsirini göstərməyəcək. Yeni əlamətin üzə çıxması yalnız resessıv genin homoziqot vəziyyətə keçdiyi zaman mümkün olacaq (F2, F3 və s.) Somatik mutasiyalar mozaik formada meydana çıxır. Mutant toxuma hissəsini daşıyan fərdlər mozaik və ya ximer adlanır Ontogenezdə somatik mutasiya nə qədər tez əmələ gələrsə, bir o qədər mütasiyanı daşıyan toxuma sahəsi böyük olur və əksinə. Somatik toxumaların hüceyrələrində xromosom yığımı diploid şəkildə olduğu üçün mutasıyanm baş verməsi dominant və ya resessiv allellərın yalnız homoziqot halda olması nəticəsində mümkündür 3 1 - c i ş ə k i l d ə qoyun
xəzi üzərində somatik mutasiyanın baş verməsi göstərilir; şabalıdı rəngin üzərində qaragülün əmələ gəlməsi. Belə hallara bəzən bitkilərdə, heyvanlarda və insanlarda da təsadüf olunur. Yalnız cinsi yolla çoxalan orqanizmlərdə somatik mutasiyalar təkamüldə rol oynamır və seleksiya üçün heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Lakin qeyri cinsi yolla çoxalan orqanizmlərdə somatik mutasiyalar həm təkamüldə, həm də seleksiyada mühüm əhəmiyyətə malikdir. Məsələn, vegetatıv yolla çoxalan meyvəli və gıləmeyvəli bitkilərdə hər hansı bir somatik mutasiya. yeni mutant əlamətə məxsus bitki və yaxud klon verə bilər. Somatik mutasiyaların tədqiqi insan və heyvanlarda xərçəng xəstəliyinin yaranma səbəbinin öyrənilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə güman olunur ki, bir sıra bədxassəlı şişlər üçün normal hüceyrələrin xərçəng hüceyrələrinə çevrilməsi somatik mutasiya tipi ilə baş verir. Mutasiyalan şərti olaraq morfoloji, fizioloji və biokimyəvi qnıplara bölürlər 202
Şəkil 31. Qaragül qoyunlarında yun örtüyünün rənginin somatik mutasiyası (.tünd ləkə) (R.Quliyev, K.Əliyeva, 2002) Fenotipə görə m utasiyaların təsnifatında əsas yeri morfoloji mutasiyalar (çox vaxt onları görünən də adlandırırlar) tutmaqla orqanların, toxumaların, hüceyrənin ayrı-ayrı strukturlarının quruluş və xüsusiyyətlərinin dəyişilməsi ilə əlaqədardır. Bu növ mutasiyaya iri və xırdabuynuzlu heyvanların qısaayaqlılığı. həşaratların qanadının və gözünün olmaması, məməlilərin tüksüzlüyü. insanlarda nəhəng və cırtdan boyluluq və albınizm aid ola bilər. Mutasiyalar hüceyrədaxili strukturlara və proseslərə (meyozda xromosomlann davranışına, hüceyrə bölünməsinə) də təsir göstərə bilir Məsələn, qarğıdalıda meyoz zamanı homoloji xromosomlarda konyuqasiyanın olmamasını şərtləndirən mutasiyalar mövcuddur. D ihibrid çarpazlaşm anin sitoloji əsaslari. Əgər genetika iki cüt əlamətin irsiliyinin analizində hibridləşmə metodunun istifadəsi və hibrid nəsildə ayrı-ayrı əlamətlərin nisbətinin hesablanması ilə məhdudlaşsaydı, hibrid orqanizmin nəslində müxtəlif cüt əlamətlərin sərbəst davranışının əsas səbəbi açılmamış qalardı. Mendel qanunlarının yenidən kəşf olunması dövründə sitologıya cinsiyyət hüceyrələrinin inkişafı və genlərin xromosomlarla əlaqəsi ideyaları haqqında kifayət qədər məlumat toplanmışdır. Müxtəlif cüt genlərin sərbəst paylanması ilə qeyri homoloji xromosomlann davranışı arasında paıalelizmin olması
haqqında fikir
irəli sürülmüşdür. Parçalanmanın genetik qanunauyğun 1 uqlarmm sintezi və meyozda xromosomlann davranışı haqqında sitoloji məlumatlann olması ideyası irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsinin formalaşması üçün ilk addım oldu. Bu nəzəriyyənin uzun müddət çox işləməyən hipotez kimi qalmasına baxmayaraq o. tədqiqatlar üçün yeni yollar açmış oldu. Sitoloji üsullarla müəyyən olunmuşdur ki, meyozun I profazasında homoloji xromosomlar konvuqasiyaya uğrayır; anafazada homoloj i xromosomlardan biri 203
bir qütbə, digəri o bin qütbə çəkilir; müxtəlif qütblərə çəkilmə zamanı qeyrı- homoloji xromosomlar sərbəst, bir-birindən asılı olmayaraq kombinə olunur. Mayalanma zamanı iki haploid qametin birləşməsi zamanı ziqotda
xromosomlann diploid sayı bərpa olunur və homoloji xromosomlar yenidən birləşir Belə güman edək ki, hər bır xromosom yalnız bır genə malikdir. İndi dihıbrid çarpazlaşma zamanı tərkibində genlər olan xromosomlann davranışına diqqət edək (şəkil 32). Şəkildə müxtəlif ölçülü qeyri-homoloji xromosomlar (bır cüt xromosomlar uzun, digəri qısa) göstərilib. Uzun xromosomlar A və ya a alleli, qısa xromosomlar isə В və ya b alleli daşıyır. Bu ıkı cüt allcllor qeyri- homoloji xromosomlarda yerləşirlər. Çinandromorfızm (erkək və dişilərə məxsus əlamətlərin hər ikisinin bir fərddə müşahidə olunması) drozofıldə daha səciyyəvi olur (şəkil 33).
"
0 0 "
Q a m e t lə r
Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|