Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Torcümənin növləri
Təcümə verbal ünsiyyətin forması, məxəz mətnin növünə və tərcümə metodlanna görə təsnif oluna bilər. 141 Verbal ünsiyyətin formasına görə tərcümə şifahi və yazılı olur. Şifahi tərcümənin ardıcıl (consecutive), sinxron (simullaneous) və pıçıltı ilə (whispered, chuchotage) kimi növləri var. Şifahi tərcümə şifahi nitqin tərcüməsidir. Şifahi tərcüməçiyə Azərbaycan dilində dilmanc da deyilir. Şifahi tərcümənin tarixi qədimdir. Yazılı tərcümənin izləri qədim Misirə gedib çıxdığı kimi, şifahi tərcümənin də ilk dəfə orda intişar tapdığı söylənilir. Şifahi tərcümə tarixdə yeni tor- paqlann, ölkələrin, xalq və qəbilələrin kəşfi və istilalar zamanı mühüm rol oynayıb. Məsələn, Makedoniyalı İskəndərin şərqə yürüşü, ispanlann Mərkəzi və Cənubi Amerikaya gedib çıxma- lan, eləcə də Hindistandan tutmuş Balkanlara qədər gedib çıxan türklər, ərəb istilaçıları, şübhəsiz ki, dilmancların xidmətindən yararlanmışlar. Hazırda da bu sahəyə maraq çoxdur. Biznes dilmanclığı, sinxron tərcümə, məhkəmə dilmanclığı, icma dilmanclığı, lal dili dilmanclığı kimi sahələr inkişaf etmişdir. Ardıcıl tərcümədiTi dilmanc danışanın nitqinə bir neçə dəqiqə qulaq asır, qeydlər götürür, sonra isə həmin hissəni tərcümə edir. Bundan sonra yenə natiq nitqinə davam edir, dilmanc əvvəlki prosesi davam etdirir. Natiq nitqini qurtarandan sonra, dilmanc da ondan sonra tərcüməni qurtarır. Sinxron tərcüməçilər icma və əlaqə (liaison) dilmanclığında işlənən cümləbəcüm- lə tərcüməni əsl ardıcıl tərcümə hesab etmirlər. Əsl ardıcıl tərcümədə natiq hər dəfə bitkin bir fikri ifadə edir, hər cümlədən sonra dayanmır, dilmanc da eynilə onun hərəkətlərini təkrar edir. Pıçıltı ilə tərcümə sinxron tərcümənin bir növüdür. Ancaq dilmanc bu işi yerinə yetirdikdə tərcüməçi köşkündə yox, öz müştərisinin yanında duraraq məxəz dildə danışanın fikirlərini hədəf dildə onun qulağına pıçıldayır. Sinxron tərcümədən çox- dilli auditoriyada, pıçıltı ilə tərcümədən isə biznes və təkbətək görüşlərdə istifadə olunur. 142 Karlar üçün (işarələrlə) tərcümə, işarə dili adında dil yoxdur, bu qeyri-peşəkarlann uydurmasıdır, işarə dili verbal nitqi işarələr vasitəsilə kar və lal adamlara çatdınr. Burda məqsəd natiqin nitqini başa düşmək və onu işarələrlə dinləyənə başa salmaqdır. Vahid işarə dili yoxdur. Müxtəlif ölkələrdə işarələr fərqli məna ifadə edə bilər. İşarələrlə tərcümədə dilmanc hamının gözü qabağında olmalıdır ki, onu görə bilsinlər. Dilmanc natiqin nitqinə müdaxilə edib müəyyən bir şeyi aydınlaşdıra da bilər. Sinxron tərcümə birinci dünya müharibəsi zamanı meydana gəlib. O vaxtadək mühüm beynəlxalq görüş və forumlar dünya dili olan fransız dilində aparılırdı. Birinci dünya müharibəsi zamanı bəzi yüksək rütbəli ABŞ və İngiltərə rəsmiləri fransız dilini bilmədikləri üçün danışıqlarda çətinlik yaranırdı, buna görə də onlar dilmanclardan istifadə etmək məcburiyyətində qalırdılar. Xüsusilə Nürenberq (1945-46) və Tokyo (1946-48) proseslərindən sonra sinxron tərcümədən geniş istifadə olunmağa başladı. İndi bu tərcümə növü təkcə beynəlxalq forumlarda deyil, radio və televiziya verilişlərində, mühazirələrdə, treyninq- lərdə, ölkə rəsmilərinin səfərləri zamanı da işlənir. Odur ki, hazırda ingilislərin konfrans dilmanclığı (conference interpreta- tion) adlandırdıqlan bu tərcümə növü öz adını doğrultmur. Əksər sinxronçular iki-üç işlək dili bilirlər. Bunlardan biri mütərcimin ana dilidir. O, bu dilə və bu dildən tərcümə edir. İkinci dil xarici dildir. Mütərcim onu ana dili səviyyəsində bilir, bu dilə və ondan tərcümə edir. Üçüncü dil passiv dildir. Mütərcim bu dildən əvvəlki hər iki dilə tərcümə edir, lakin bu dilə tərcümə etmir. Sinxron tərcümə zamanı mütərcim onun üçün nəzərdə tutulmuş köşkdə oturaraq qulaqcıq (headset-nayunıUK) vasitəsilə natiqi dinləyir və eyni zamanda tərcümə mətnini qarşısındakı mikrofona danışır. Konfrans iştirakçıları da zalda qulaqcıq vasitəsilə tərcümə mətnini dinləyir, zalda danışan natiqi görür, lakin köşkdəki mütərcimi görmürlər. 143 Yazılı və şifahi tərcümə arasında müəyyən fərqlər var. Nəzəriyyəçilər belə hesab edirlər ki, bu fəaliyyətin hər iki növü eyni məqsəd güdür. Bəziləri, xüsusilə dilmanclar, belə hesab edirlər ki, bunlar iki müxtəlif, hətta bir araya sığmaz sənətlərdir. Bununla belə, yazılı və şifahi tərcümə arasındakı fərqlər barədə mübahisələr də var. Belə ki, yazılı tərcümədə tərcüməçi yazılı mətndən çıxış edir, onun öz tərcüməsini redaktə etməyə, cilalalamağa vaxtı olur. Dilmanc isə şifahi nitqdən çıxış edir, öz tərcüməsinə əl gəzdirməyə vaxtı olmur. Buna görə də mü- tərcim yazılı dilin qaydalanm bilməli, hədəf dildə yaxşı yazma qabiliyyətinə malik olmalıdır. Dilmanc isə yaxşı natiq olmalı, səsindən yaxşı istifadə etməyi və mikrafon qarşısında danışmağı bacarmalıdır. Yazılı tərcüməçi terminologiyanı bilməli və dünya bilgisinə (world knowledge, background knowledge) malik olmalıdır. Eyni şeyləri dilmanc da bilməlidir, lakin o, bu biliklərə tərcümədən əvvəl yiyələnməlidir. Dilmanc tərcüməçiyə nisbətən daha çevik olmalıdır, çünki dilmancın fikirləşməyə vaxtı yoxdur. Bütün bunlardan əlavə, sinxron tərcümənin öz qanunlan var ki, onlar tərcümənin qtztl qanunları (golden rules) adlanır. Dilmanc aşağıdakılan yerinə yetirməlidir: ■ konfrans salonunda oturanlar və natiq arasında ünsiyyəti təmin etməlidir; ■ texniki vasitələrdən maksimum istifadə etməlidir; ■ əmin olmalıdır ki, natiq və zaldakılar onu yaxşı eşidir; ■ eşitmədiyi, yaxud pis eşitdiyi nəyisə tərcümə etməməlidir; ■ diqqətini maksimum cəmləməlidir; ■ bilmədiyi ayn-ayn sözlərə vaxt ayırmaqla diqqətini əsas məsələdən yayındırmamalıdır; ■ diqqətini dəqiq bölməyi, həm yaxşı dinləməyi, həm də tərcüməsinə nəzarət etməyi bacarmalıdır; ■ mümkün qədər sadə, qısa cümlələr işlətməlidir; ■ hər bir cümlə müəyyən bir fikri ifadə etməlidir; 144 ■ hər bir cümlə bitkin olmalıdır. ■ cümlələri məntiqi səslənməlidir. Tərcüməyə sinxron deyilsə də, əslində əsl sinxron tərcümədə eynizamanhlıq yoxdur, çünki iki adam eyni vaxtda eyni şey haqqında olduğu kimi düşünə bilməz. Sinxron anlayışı nisbidir. Lakin tərcümənin sinxron ola bilməsi üçün müəyyən imkanlar var. Belə ki, mühüm beynəlxalq çoxdilli tədbirlər əvvəlcədən planlaşdınlır. Tərcüməçilərə bir neçə ay qabaqcadan xəbər verilir ki, onlar mövzu ilə bağlı lüğətlər, məlumat kitablanna baxsınlar. Bundan əlavə, çıxış edəcək nümayəndələr öz məruzələrini əvvəlcədən təşkilat komitəsinə göndərirlər. Tərcüməçilər onlarla tanış olur, qaranlıq məqamlan aydınlaşdmrlar. Əksər hallarda dövlət başçılan və digər rəsmi şəxslər öz çıxışlannın tərcüməsini sinxronistlərə verirlər. Onlar natiqlə eyni zamanda həmin çıxışı oxuyurlar və arada heç bir zaman fərqi yaranmır. Məsələn, 1996-cı ildə BMT İstanbulda “İnsanlar və məskun- luq” mövzusunda konfrans keçirmişdi. Orda Azərbaycan rəsmilərinin çıxışlan tərcümə halında əvvəlcədən sinxronistlərə verilmişdi. Yaxud, 2005-ci ildə Azərbaycan Dillər Universitetində tərcüməyə dair beynəlxalq konfransın plenar iclasında Ottava Universitetindən prof. Anni Briset çıxış etdi. Onun məruzəsi əvvəlcədən göndərildiyindən bu sətirlərin müəllifi onu səliqə ilə tərcümə etmiş və sinxronist isə onu köşkdən natiqlə eyni zamanda səsləndirmişdi. Həmin çıxışın mətni “Dil və ədəbiyyat” jurnalı № 2, Bakı 2007-ci ildə çap edilmişdir. Sinxron tərcümə təkcə mütərcimdən asılı deyil. Yaxşı natiqləri, məntiqi nitqi, aydın cümlələri sinxron tərcümə etmək o qədər də problem yaratmır. Məsələn, 90-cı illərin axırlannda bir beynəlxalq forumda Azərbaycanın keçmiş prezidenti mərhum H.Əliyev çıxış edirdi. Onun yazılı mətni yox idi, aram-aram, aydın danışırdı. Tərcümə gözəl alındı. Sonra çıxış edən baş nazirin müavini mətni kağızdan surətlə oxumağa başladı. Şübhə 145 siz, onu nəinki tərcümə etmək, heç məxəz dildə izləmək mümkün deyildi. Sinxron tərcümə ilə yazılı tərcümənin orijinala sadiqlik əmsalı eyni deyil. Məlumdur ki, dillərdə eyniliyin olmaması tərcümədə itkiyə səbəb olur. Sinxron tərcümədə bu itki daha çoxdur. Məxəz mətnə sadiqlik əmsalı nəzəriyyəçilərə görə təxminən altmış faizdir. Sinxron tərcüməçi mövzunu bilir, öz bildiklərini natiqin çıxışından tutduqlan fikirlərlə birləşdirərək nitqin ümumi məzmunu haqqında məlumat verir. Sinxron tərcümənin bir sıra texniki cəhətləri var. Əvvəla, xüsusilə Azərbaycan dilindən tərcümə etdikdə natiqin çıxışı ilə tərcümə arasında boşluq yaranır, çünki Azərbaycan dilində xəbər cümlənin sonunda gələrək onu tamamlayır. Tərcüməçi cümləni sona qədər eşitməsə onu tərcümə edə bilməz. Buna görə də mütərcim tərcümə effekti yaratmaq üçün özündən əlavələr edərək boşluğa yol vermir. Bu cümlələr ümumi səciyyə daşıyır və natiqin çıxışına məzmun cəhətdən ziyan vurmur. Məsələn, tərcüməçi deyir: Cənab sədr, mənə söz verdiyiniz üçün təşəkkür Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|