MəHƏRRƏm hüseynov poetik frazeologiYA

İki cavan bulaqda söz bağladı, 
Durnaların yoluna göz bağladı. 
Saxsı sənək göyərdi, buz bağladı, 
Durnaları dönməz oldu dağların (54, 113). 
 
Frazeoloji novatorluq 
şeir dilini sənət örnəyinə çevirir. Təbii 
üsullarla 
şeir  mətninə  çitənməklə  müstəqim  və  məcazi 
m
ənalarından təbiiliyə yönəlir. Bütöv mətndə bədii dad yaradıb 
ona 
əlavə emosiya verir. 
Frazeoloji  novatorluq  adi 
olduğu  qədər  də  bədiidir.  Onlar 
s
ənətkarlıq  üçün  gərəkli  hesab  olunan  yığcam  ifadə  tərzi, 
lakonizm  tör
ədir  və  frazeoloji  dil  faktlarının  sənət  potensialını 
aşkar edir. Bu keyfiyyət şairin dərin poetik zəkasından, sözə son 
d
ərəcə qənaət etmək bacarığından, fikrə maksimum genişlik ver-
m
ək qabiliyyətindən irəli gəlir. Frazeoloji vahidin bir «qətrəsi» 
il
ə  daxil  olduğu  məqamlarda  bu  keyfiyyət  daha  tutumlu  olur. 
M
əsələn,  xalq  danışıq  dilində  belə  qəliblər  mövcuddur: 
yamanlığa  yamanlıq  hər  kişinin  işidir,  yamanlığa  yaxşılıq  ər 
kişinin  kişidir.  Sənə  güvəndiyim  dağlar,  sənə  də  qar  yağarmış. 
Canlı nitq prosesində onların bütöv işlənməsi vərdiş olunmuşdur. 
Poeziya dilind
ə isə əksinə, xüsusi əməliyyatdan sonra şair həmin 
v
ərdiş olunmuş ifadənin ancaq bir «qığılcımını» bu cür işlədir: 
«
yamanlığa yaxşılıq», «yamana yamanlıq», «qar yağıb» və s. 
R.
Rzanın «Bioqrafiya etüd» şeirində oxuyuruq: 
 
Doğrudur, «yamanlığa yaxşılıq» 
H
əyat fəlsəfəm olub. 
Ancaq 
hansı günüm var ki, 
Könlümc
ə olsa belə 
Bir 
anı, bir zərrəsi 
qayğı, nigaranlıq, 

---

          
 
 
145 
q
əm olmayıb (96, I, 114). 
 
«Bir 
böhtançıya» şeirində isə A.Abdulla həmin «qığılcımı» 
m
ətn mühitinə belə uyğunlaşdırmışdır. 
 
Ömründ
ə yamanlıq gözləmə məndən 
Yamana 
yamanlıq mükafat olar. 
Unutma, 
ər törər ər oğlu ərdən 
Ondan da dünyada 
yaxşılıq qalar (53, 29). 
M.Araz  eyni 
yazı  üslubu  ilə  «qar  yağıb»  birləşməsi  ilə  bir 
ifad
ənin  enerjisini  «Sizə  yetim  deyən  olsa»  şeirinə 
hopdurmuşdur: 
 
Dem
ək, günəş yer üzünə qarğıyıb, 
Dem
ək, sənə, Vətən eşqim, qar yağıb. 
Dem
ək, kardı Azərbaycan torpağı – 
Siz
ə yetim deyən olsa, qızlarım (54, 39). 
 
Göründüyü  kimi, 
xalqın  poetik  nəfəsindən  düşən  «damla» 
deyim  t
ərzindəki  novatorluğun  bariz  nümunəsidir.  Frazeoloji 
vahidd
ən düşən «qığılcım» bütöv mətnin üzərinə işıq saçır və bu 
z
əmində  şeir  sənətinin  poetikasına  məxsus  mühüm  əlamətlər 
aşkarlanır. 
Frazeoloji 
novatorluğa  meyl  canlı  dildən,  danışıq 
elementl
ərindən bəhrələnməyin nəticəsidir. Çünki canlı ünsiyyət 
dilind
ən  qidalanmadan  poeziyada  bədii  nitqin  koloritinə  nail 
olmaq 
müşkül işə çevrlir. Əvvəllər deyildiyi kimi, canlı ünsiyyət 
elementl
ərindən  təcrid  olunmuş  şeir,  şübhə  yoxdur  ki,  canlı 
poetik n
əfəsdən də məhrum olur. Deməli, şeir dili xalq yaradıcı-
lığından,  onun  dilindən  müntəzəm  və  ustalıqla  faydalanmaqla 
püxt
ələşir.  Şair  dilinin  aydınlığı,  obrazlı  ifadə  tərzi  xalq 
t
əfəkkürünə, onun folklor dilinə söykənir. 
Frazeoloji  t
ərkiblərdən istifadə mədəniyyəti, folklor dili ilə 
t
əmas 1960-1980-ci illər poeziyasında yetkin formalarda təzahür 

---

          
 
 
146 
edir.  Frazeologizml
ərin  iştirakı  ilə  deyim  üslubunda  folklorla 
yaxın  əlaqə  duyulur.  Bu  da  səbəbsiz  deyildir.  Çünki  «Folklor 
frazeo
logiyanın  mənbəyidir.  Canlı  danışıq  dili  milli  frazeo-
logiyanın əsas zənginləşmə qaynağıdır»(25, 106). 
Şeir mətnində frazeoloji birləşmələr adi kommunikativ ifadə 
vasit
əsi  təsiri  bağışlamır,  onlar  fikrin  sadəcə  ifadəçisi, 
informasiya 
daşıyıcısı  yox,  poetik  qayə,  estetik  keyfiyyət 
s
əviyyəsi  qazanmış  linqvistik  vahidlərdir.  Öz  rüşeymini  canlı 
danışıq dilindən götürmüş frazeoloji vahidlərə müdaxilə meylləri 
d
ə şair tərəfindən aforizm yaratma  üslu ilə üst-üstə düşür. Ana 
dilinin idiom  q
əliblərindən istifadə etmək, mətndəki bədii şərait 
v
ə  situasiyanın  tələbi  frazeoloji  novatorluğa  ehtiyac  yaradır. 
H
əmin  ehtiyacdan  doğan  hikmətli  söz  qəlibləri  bədii  tapıntı 
s
əlahiyyətindədir. 
Frazeoloji  novatorluq  b
ədii-poetik  ekspressiya  şəkillərinin 
mühüm  bir  qismini  t
əşkil  edir  və  ona  meyl  nəticəsində  sə-
n
ətkarın  yaradıcılıq  uğuru  xeyli  dərəcədə  dolğunlaşır.  Xalq 
ifad
ələrinə  bənzər  ifadələrin  yaradılması  ilə  söz  sənətkarı  şeirə 
şirinlik  gətirir,  şeir  dilinə  fövqəladə  təsir  qüvvəsi  əmələ  gəlir. 
B
əzi sabit söz birləşmələri, idiomlar müəyyən zaman hüdudları 
daxilind
ə  işləklikdən  düşsə  də,  dilin  passiv  fonduna  keçsə  də, 
şeir  dilindəki  novatorluq  sayəsində  fəallaşa  bilirlər.  Birdən  elə 
poetik 
şərait yaranır ki, qədim dövrlərə məxsus həmin ünsürlər 
b
ədii mətn mühitində baş qaldırır. Məsələn, «Altı təzək, üstü bə-
z
ək»  kimi  xalq  ifadələrinə  bənzər  ifadələrin  yaradılması,  hik-
m
ətamiz  səciyyəli  birləşmələrin  meydana  gəlməsi  şeir 
s
ətirlərində tez-tez müşahidə olunur. «Evi muzey, qəlbi quzey» 
(R.Rza), «
Əyni qalın, beyni yalın» (E.Borçalı) və s. 
Atalar  sözl
ərinə  müvafiq  gələn  bu  cür  ifadələr  –