VII
FƏSIL
TƏBİƏTDƏN SƏMƏRƏLİ İSTİFADƏNİN İQTİSADİ
MEXANİZMLƏRİ
7.1. Təbiətdən səmərəli istifadənin iqtisadi stimuDaşdırma
vasitələri
Sahibkarlıq fəaliyyətində, təbiətdən səmərəli istifadəyə
təsir iki yolla həyata keçirilə bilər: inzibati metodlarla, birbaşa
tənzimləmə və iqtisadi təsir yolu ilə. Ölkələr ekoloji siyasətdə
təbiətdən səmərəli istifadə sahəsində iqtisadi həvəsləndirməyə
çalışırlar və buna daha çox səy göstərməlidirlər. Təbiətdən istifadə
fəahyyətində iqtisadi həvəsləndirmə elə bir vasitədir ki,
iqtisadiyyatın gələcək inkişafımn mənafei ilə ətraf mühitin
mühafizəsini birləşdirir.
Təbiətdən səmərəli istifadənin həvəsləndirmə sistemi
bütün təsərrüfat subyektlərinin təbiəti mühafizə tələblərinin yerinə
yetirilməsində, təbii ehtiyatlardan istifadənin norma və qaydalarına
riayət edilməsində maraqlannm artırılmasına yönəldilir. Təbiəti
mühafizənin həvəsləndirilməsi əsasən iki üsulla həyata keçirilir:
məcburiyyət metodu (neqativ həvəsləndirmə, yaxud inzibati yol) və
mükafatlandırma yolu (pozitiv həvəsləndirmə, yaxud «şirin qoğal
metodu»).
Neqativ Ifet^sləndırmə ozundə aşağıdakıları cəmləşdirir:
təbiətdən istifadəyə görə haqq, zərərli maddələrin ətraf mühitə
normativ və nomıadan artıq atılmasına (axıdılmasına) görə
ödəmələr, bərk tullantıların yerləşdirilməsinə görə ödəmələr, ekoloji
zərərli məhsula görə vergi, habelə ekoloji cəhətdən texnologiya ilə
istehsal edilən məhsula görə rüsum, ekoloji hüquq pozmalarına
(xətalara) görə cərimələr, məhsulların ekoloji sertifikatlaşdırılması,
aksizlər, rüsumlar və s.
Pozitiv iqtisadi həvəsləndirmə təbiəti mühafizə
fəaliyyətinin güzəştli vergi qoyma, kredit ayırma, qiymət siyasəti,
subvensiyalar, «çirkləndirraə hüququ» bazarının tətbiqi, təbiəti
111
mühafizə obyektlərində sürətləndirilmiş amortizasiya üsulu və s. ilə
tənzimlənir.
Təbiətdən səmərəli istifadənin həvəsləndirilməsi
aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir; mükafatlandırma, qa-
dağanetmə və kompensasiya yolu ilə əvəzini ödəmə.
Mükafatlandırma funksiyası xərclərlə təbiəti mühafizə fəaliyyətinin
müqayisəli qiymətləndirilməsi, qadağanedici təbiətdən istifadə
subyektlərinin məsuliyyətinin artırılması, kompensasiya yolu
isə-dəymiş zərərin ödənməsini təmin edir.
Təbiətdən səmərəli istifadənin mövcud iqtisadi
həvəsləndirmə sistemi hər bir ölkənin, o cümlədən, Azərbaycanın
«Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında» və digər təbiəti mühafizə
yönüralü qanunları ilə öz hüquqi qüvvəsinə minmişdir və
aşağıdakıları özündə əks etdirir:
- təbiəti mühafizə üzrə tədbirlərin planlaşdırılması və
maliyyələşdirilməsi;
- təbiətdən istifadəyə limitlərin qoyulması (müəyyən
edilməsi);
- təbiətdən istifadəyə görə haqqın təyin edilməsi, ətraf mühiti
çirkləndirməyə görə ödəmələrin təyini;
- aztullantıh və resursqoruyucu texnologiyaların tətbiqi,
təkrar xammaldan istifadə və s. görə vergi və kreditlərdə
güzəştlərin tətbiq edilməsi;
- ətraf mühitə və insanlara vurulmuş ziyanın əvəzinin
ödənilməsi;
- təbiəti mühafizə qurğularına sürətli amortizasiyamn tətbiq
edilməsi;
- ekoloji təmiz məhsula görə mükafatlandırıcı qiymət və
əlavələrin tətbiq edilməsi.
^Ümumiyyətlə, keçmiş SSRİ-də olduğu kimi, Rusiya
Federasiyasında və digər MDB ölkələrində təbiəti mühafizə
fəaliyyətinin iqtisadi həvəsləndirilməsi sahəsində həm birbaşa, həm
də dolayısı iqtisadi həvəsləndirmə metodları tətbiq edilir. Eyni
zamanda, həmin üsulların daha əməli fəaliyyət göstərməsi üçün
qanunvericilik və normativ bazalar təkmilləşdi-
112
rilmolidir. Məsələn, Azərbaycanda 1992-ci ildə qəbul edilmiş ətraf
mühiti çirkləndirməyə görə ödəmələr artıq köhnəlməkdədir, bir sıra
neqativ təsirlərə görə (elektromaqnit şüalanması, səs-küy, yeraltı və
yerüstü suların çirklənməsi, hava ehtiyatlarından istifadə, itirilən
ehtiyatın utilizə edilməsi, toksik tullantıların yerləşdirilməsi və s.)
hələ də, ölkənin 14 illik müstəqilliyinə baxmayaraq, əməli addım
atılmamışdır. Xəzər dənizində neft və qaz hasilatı üzrə
20
kontrakt
bağlanmasına baxmayaraq, hələ də Xəzər üzrə ekoloji standartlar
hazırlan- mamışir. Balıqları mühafizə sahəsi demək olar ki, hələ öz
həllini tapmamışdır.
Təbiəti mühafizə sahəsində qəbul edilmiş bir çox
qanunlar və normativ sənədlərdə uzlaşmalar yoxdur, vergiqoyma və
digər sahələrdə təbiəti mühafizə tələblərinə riayət edilmir, təbiətdən
istifadə edənlərə qarşı bazar təsirinin strukturu hazırlanmamışdır,
mənzil-kommunal təsərrüfatı üzrə baş verən bütün neqativ
elementlər, sənaye və məişət sularımn qarışıq axıdılması,
təmizləyici qurğuların tikintisinin bir çox halda özbaşına
buraxılması, şəhər kanalizasiya xətlərinin qeyri-ka- filiyi və s.
ekoloji və iqtisadi həvəsləndirmənin qarşısında bir sədd kimi
durmaqdadır.
Bir çox ölkələrdə praktikada ən geniş istifadə olunan
ehtiyatlara görə ödəmələr sistemi, əsas təsiredici amil olmasına
baxmayaraq, Azərbaycanda özünəməxsus yer tutmamışdır. Dolayısı
tənzimləyicilər sistemi, demək olar ki, yoxdur. Dolayısı metodlar
təbiət istifadəçilərinin əmlak mənafelərinə toxunub və təbiəti
mühafizə tədbirlərinin faydalı olmasını onların yadına salır.
Təbiəti mühafizə fəaliyyətində ən əməli əhəmiyyət kəsb
edən həvəsləndirici amil dövlətin vergi siyasəti olmalıdır. Bu
siyasət həm pozitiv, həm də neqativ həvəsləndirməni özündə əks
etdirə bilər. Bu qanunvericilikdə həm güzəştli vergilərdə və vergi
ödəməkdən azadetmədə, habelə ekoloji təhlükəli məhsul üçün
xüsusi vergilərin tətbiqində öz əksini tapmalıdır.
113
Rusiya Federasiyasında, əgər müəssisə təbiəti mühafizə
tədbirlərinə öz gəlirindən vəsait ayırırsa, buna görə gəlirin vergiyə
məruz qalan məbləği 30 % azaldılır.
Büdcə təşkilat və idarələrinin əmlakı vergidən azad edilir
(dövlət qoruqları, təbii parklar, botanika bağları). Bundan başqa,
ümumi əmlakın təbiəti mühafizə məqsədləri üçün istismar edilən
hissəsi də vergidən azad edilməlidir.
Bir çox ölkələrdə verginin stavkası azaldılır, yeni «vergi
tətilləri» təşkil edilir. Məsələn, Yaponiyada plastmas və üzvi
tullantıları emal edən istehsalçılar birinci üç il 50 % vergidən azad
edilirlər, təmizləyici qurğular isə ilk 5 il ərzində tamamilə vergidən
azad edilirlər.
Vergilər qoyularkən güzəştlərin tətbiqi kimi təbiəti
mühafizə avadanhğımn sürətləndirici amortizasiya metodu geniş
istifadə edilir. Bu metod təmizləyici qurğulann təzələnməsində
kapital yığımına köməklik göstərir. Kanadada təmizləyici
qurğulara
2
illik amortizasiya müddəti müəyyən edilmişdir.
Fransada təmizləyici qurğuların amortizasiyasımn 50 %-nə bir il
aynlmışdu. İtaliyada isə 3 ilə 45 % amortizasiya nəzərdə tutulur.
Böyük Britaniya, ABŞ və AFR-da amortizasiya müddəti 5 ildir.
Bazar iqtisadiyyatı dövründə təbiəti mühafizə və təbii
ehtiyatlardan səmərəli istifadə sahəsində qiymətlər həvəsləndirici
rol oynamalıdır. Qiymətlərə təbiətdən istifadəyə görə ödəmələr
təsir göstərirlər. Ekoloji təmiz məhsul istehsal edən müəssisələrə
(qiymət vasitələri kimi) kompensasiyalar, kreditlər, «əlavələr»
tətbiq edilməlidir. Eyni sözləri tullantılardan məhsul alan
müəssisələr haqqında da demək olar. Ekoloji təmiz məhsul istehsal
edən müəssisələr əmtəə (mal) dövriyyəsini sürətləndirə və böyük
gəlir əldə edə bilər. Ekoloji cəhətdən zərərli məhsulun qiyməti
aşağı salınmalıdır, xüsusi vergi tətbiq edilməlidir.
Təbiəti istismar edən müəssisələrin məhsuluna qiymətlər
qoyularkən təbii amillər nəzərə alınmahdır, onlar üçün baza
«qapayıcı» xərclər olmalıdır. Bununla yanaşı renta gəliri
114
ni maksimum götürmək lazımdır. Qiymətlərin təyinatında sabit
dünya təmayülü ondan ibarətdir ki, durmadan təbii ehtiyatların nisbi
bahalaşması, renta münasibətləri sisteminin tətbiq edilməsidir.
Təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsində gələcək nəsillərin də
marağı nəzərə alınmalıdır.
Rusiyada fəaliyyətdə olan qaydalara əsasən müəssisələr
əgər təbiəti mühafizəyə ayrılmış vəsaiti mənimsəyirlərsə, ona
müqabil ödəmələrin məbləğində korrektiv (düzəliş) aparılır. Bu
düzəlişlərin təşəbbüskarı təbiətdən istifadə edən olmalıdır.
Qiymətvermə «Təbiəti mühafizə tədbirlərinin siyahısına» müvafiq
apanhr. Bundan başqa, müəssisə əgər əhaliyə sosial və mədəni
sferalarda xidmət göstərirsə ödəmələrin ölçülərinin azalmasına
ümid bəsləyə bilər, yaxud ondan tamam azad ola bilər.
Bütövlükdə, təbiətdən səmərəli istifadənin hər bir vasitəsi
(instrumenti) yaranmış vəziyyətdən asılı olaraq müxtəlif dərəcədə
səmərə verə bilər.
Dostları ilə paylaş: |