Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
) təbii ehtiyatlardan istifadə hüququna görə ödəmə; 2
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1
) təbii ehtiyatlardan istifadə hüququna görə ödəmə; 2 ) təbii ehtiyatların mühafizəsi və artırılması üçün ödəmə. Təbii ehtiyatlardan istifadə hüququna görə ödəmə, mülkiyyətin realizasiya forması kimi mütləq həm də diffe- rensial rentanın alınması deməkdir. Bir halda ki, effektlər müəssisənin fəaliyyətindən asılı deyil, deməli onlar aimmalıdır. Ödəmələrin mütləq qiyməti ya tender (konkurs, müsabiqə) yolu ilə müəyyən edilə bilər, ya da bank faizinin səviyyəsi ilə bağlana bilər. Təbii ehtiyatlann artmlması və mühafizəsinə görə ödəmə təsərrüfata cəlb edilmiş təbii ehtiyatların bərpasına çəkilən xərclərdir. Təbii ehtiyatlardan istifadəyə görə ödəmələrin növləri aşağıdakılardan ibarətdir: - Yerin təkindəki istifadəyə görə ödəmələr; - mineral-xammal bazasımn artınlmasma görə ödəmələr; - meşə gəliri (meşədən istifadəyə görə); - sənaye müəssisələrinin su götürməsinə görə ödəmələr; - torpaqdan istifadəyə görə torpaq vergisi; - heyvanların ovlanmasına (izazəyə) görə ödəmə; - təbiətdən istifadəyə görə lisenziya verilməsinə görə ödəniş. Yer təkindən istifadə edilərkən aşağıdakı ödəmə növləri həyata keçirilir: - konkursda (auksionda) iştiraka görə yığım və lisenziya almağa görə rüsum; - mineral-xammal bazanın bərpası üçün tutulma. Yerin təkindən istifadəyə görə bəzən aşağıdakı ödəmələr də təklif edilir: - faydalı qazıntı yataqlanmn axtarışı və kəşfiyyatına görə ödəmələr; - faydalı qazıntıların hasilatına görə ödəmələr; 117 - Yerin təkindən başqa məqsədlər üçün istifadəyə görə ödəmələr. Ödəmələrin formalan birdəfəlik və hasilatdan sonra müntəzəm olur. Bu ödəmələrin son (yekun) ölçüləri Yer təkindən istifadə üçün lisenziyada möhkəmləndirilir. Mineral- xammal bazanın artınlması üçün ödəmələr satılmış məhsulun qiymətindən pay (faiz) kimi tutulur. Yer təki üçün ödəmələr müxtəlif ölkələrdə müxtəlif səviyyəli büdcələrə daxil olur. Yer təkinin istifadəsinin növündən asılı olaraq vəsaitin mərkəzləşdirilməsi və ya büdcələr arasında paylanması müvafiq qaydalarla müəyyən edilir. Rusiyada geniş yayılmış faydalı qazıntılara (qum, gil, çınqıl, çaqıl, qumca, gilcə və s.) görə 100 % yeraltı ödəmə (Yerin təkindən istifadə hüququna görə ödəmə) yerli büdcələrə daxil olur. Geniş yayılmayan faydalı qazıntıların hasilatı zamanı ödəmələrin paylanması aşağıdakı kimi olur- yerli büdcəyə- 50 %, regional (vilayət) büdcəyə-25 %, federal büdcəyə-25 %. Azərbaycanda hələlik bütün ödəmələr mərkəzi büdcəyə daxil edilir. Meşədən istifadəyə görə ödəmələr sistemi: - meşə gəliri; - icarə haqqı. Oduncağın bir dəfəlik köküstü satışında tələb və təklif nəzərə alına bilər və müvafiq olaraq alver (auksion) aparıla bilər. Torpağa görə ödəmələrin forması aşağıdakı kimidir: - torpaq vergisi; - icarə haqqı; - torpağın normativ qiyməti. Torpaq vergisi kənd təsərrüfatı, şəhər, şəhərətrafı, meşə torpaqları, faydalı qazıntılar olan torpaqlar və digər kateqoriyalı torpaqlar üçün müəyyən edilmişdir. Torpaq vergisinə torpaq mülkiyyətçiləri, torpaq sahibləri və torpaqdan istifadə edənlər məruz qalırlar. Torpaq vergisinin ölçüləri sabit ödəmələr halında torpaq sahəsi vahidinə, onun keyfiyyəti və məqsədi nəzərə alınmaqla təyin edilir və il ərzində fəaliyyət 118 göstərir. Qeyri-kənd təsərrüfatı torpaqları üçün vergi təyin edərkən torpaq vergisinin normativindən əlavə şəhərlərin statusu, kurort zonası və s. nəzərə alınır. İcarə haqqı sahənin iqtisadi qiymətlərinə əsasən, bərpa üçün (artırma üçün) xərclərə görə təyin edilir, ölçüləri (miqdarı, qiyməti) isə tərəflərin qarşı- lıqh razıhğma əsasən müqavilədə göstərilir. Torpağın normativ qiyməti-müəyyən keyfiyyətə və coğrafi yerləşmə mövqeinə malik sahənin hesablama dövrü üçün potensial özünüdoğrultma (xərclərini çıxarma) ya əsasən dəyərini səciyyələndirən göstəricidir. Torpağın normativ qiyməti torpağı mülkiyyətə verərkən torpaq münasibətlərinin iqtisadi tənzimlənməsində istifadə edilir. Torpaq irsən keçəndə, bağışlananda, girov qoyulanda deyilən yanaşma tətbiq edilir. Bu qiymət torpaq vergisində torpaq sahəsinin vahidinə hasil kimi qəbul edilməlidir. Rayonun və ya şəhərin inzibati rəhbərliyi onun qiymətini 25 %-dən çox olmayaraq həm artıra, həm də azalda bilər. Torpaq vergisinin müxtəlif səviyyəli büdcəyə daxil olması kənd təsərrüfatı sahələri və şəhər torpaqlan üçün müxtəlifdir. Rusiyada federal büdcəyə daxil olan verginin miqdarı federasiya subyektindən asılı olaraq, təbii-coğrafi amilləri nəzərə almaqla müxtəlif olur. Azərbaycanda torpaqların normativ qiymətləri kadastr qiymətləridir və coğrafi yerləşmədən və şəhərlərin məhəllələrinin əhəmiyyətindən asıh olaraq (ekoloji, iqtisadi, inzibati və s.) hər hansı yüksəldici əmsala vurulur. Suya görə ödəmə keçmiş Sovet İttifaqında, o cümlədən, Azərbaycanda, 1982-ci ildən xərc metodu əsasında tətbiq edilirdi. Hazırda suya görə ödəmələr həm səth suları, həm də yeraltı sular üçün alınır. Azərbaycanda suya görə ödəmələr 1990-cı ilin qiymətləri ilə 1992-ci ildən tətbiq edilir, pulun qiymətdən düşməsi ilə əlaqədar həmin məzənnələr 1995-ci ildə 10 dəfə artınlmışdır. Lakin artıq o vaxtdan sonra bu qiymətlər də özünü doğrultmur. Xüsusən, yeraltı suların qiymətləri çox aşağı müəyyən edilmişdir. Ona görə də içmək üçün tam yararlı şirin yeraltı suların 80-90 %-i pulsuz (yalnız xidmət haqqı alı 119 nır) istifadə edilir. Kür çayının suyu iki böyük su kəməri vasitəsilə Bakı şəhərinə verilir. Hazırda Azərbaycanda qazılmış 15000-dən çox şirin su verən quyuların illik istismar ehtiyatı rəsmi olaraq 5,0 milyard kub.m göstərilmiş, əslində isə 7,0-7,5 milyard kub.m-dir. Eyni zamanda, yeraltı sular üzrə mineral- xammal bazasını artırmaq üçün ayırmalar həyata keçirilir və su obyektlərinə çirkli maddələrin axıdılmasına görə ödəmələr tutulur. Resurslardan istifadəyə görə ödəmələr Rusiyada Federal, regional və yerli büdcələrə daxil edilir. Ödəmələrin büdcələr arasında paylanma nisbəti resursların növündən asıhdır. Rusiyada təbiətdən istifadədən büdcəyə daxil olan gəlirlər: - royaltı payı və sudan istifadəyə görə ödəmələr; - mineral-xammal bazasının artırılması üçün ayırmalann (yığımlann) payı; - torpaq vergisindən və kənd təsərrüfatı torpaqlanmn icarəyə verilməsindən ahnan gəlirlər; - alman haqqın müəyyən qismi; - şəhər və digər yaşayış məntəqələri torpaqlarının icarəyə verilməsindən alınan vəsaitin müəyyən qismi; - ətraf mühiti çirkləndirməyə görə ödəmələrin payı (Rusiyada bu rəqəm 10 %, Azərbaycanda isə 100 % təşkil edir). Adətən, təbiətdən istifadədən dövlət büdcəsinə gəlirlərin məbləği ekoloji məqsədlərə yönəldilən xərclərdən çoxdur. Məsələn, Rusiyada bu rəqəm 1995-ci ildə gəlir üçün 1,98 %, xərclər isə 1,03 %, 1996-cı ildə isə müvafiq olaraq- 3,2 % və 0,75 % olmuşdur. Azərbaycanda isə bu rəqəm daha aşağıdır. Təbii ehtiyatlardan istifadə hüququna görə ödəmələr iki hissədən ibarətdir: 1 ) normativlər hüdudunda (daxilində) istifadə hüququna görə, 2) normadan artıq istifadəyə görə. Birinci hissə faktiki olaraq məhsul alıcılarının (istehlakçılann) üzərinə düşür. Əgər bu ehtiyatlar daha səmərəli istifadə edilərsə istehsalçılar bu hissədə əlavə gəlir əldə edə bilərlər. Ödəmə 120 lərin ikinci hissəsi istehsalçının gəliri hesabına örtülməlidir, çünki həmin məbləğ buraxılan məhsulun maya dəyərinə salına bilməz. Təbii ehtiyatların bərpasına (artırılmasına) və mühafizəsinə görə ödəmələr məhsulun maya dəyərinə əlavə edilir və xüsusi fondların mənbəi olur. Rusiyada ilkin mərhələdə nəzərdə tutulan üç fonddan (meşə, su və Yerin təki) yalnız Yerin təki üzrə fond qalmışdır. Bütövlükdə, qeyd etmək lazımdır ki, təbii ehtiyatlara görə ödəmələrin qiyməti (ölçüsü) xeyli aşağıdır. Onlann vaxtında indeksləşdirilməsi həyata keçirilməli, dünya təcrübəsində ehtiyatlara qiymətqoyma meylləri nəzərə alınmalıdır. Məsələn, cəriməyə görə ödəmə Rusiyada 5 % təşkil edir, ixracata gedən meşə materialı üçün bu rəqəm 40 % -dir. Gələcəkdə müxtəlif təbii ehtiyatlardan istifadəyə görə ödəmələri onların tam iqtisadi qiymətinə müvafiq olan səviyyəyə qədər mərhələlərlə həyata keçirtmək lazımdır. Belə halda, ola bilsin ki, renta iqtisadiyyatı ideyasını həyata keçirmək mümkün olsun. Dövlət büdcəsinin gəlir hissəsi əsasən rentamn tam həcmdə tutulması hesabına da formalaşa bilər. Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|