İsa Musayev, Mətləb Əlizadə

Bölmə 3. İnformasiya emalının texniki vasitələri 
3.1. Ədədi informasiya emalı qurğuları 
 
―Suanpan‖ adlı ilk ədədi informasiya emalı qurğusu bizim eranın 190-cı ilində Çində 
yaradılmışdır.  Bu  barədə  məlumat  Syuy  Yuenin  ―Şuşu  tcizii‖  adlı  kitabında  verilmişdir. 
Bu  qurğunu  12-ci  əsrdə  yaradılmış  indiki  ―çötkə‖nin  ulu  əcdadı  hesab  etmək  olar.  
―Çötkə‖  Rusiyaya,  bəzi  mənbələrə  görə,  14-cü  əsrdə,  digər  mənbələrə  görə  isə  17-18-ci 
əsrlərin qovşağında tacirlər tərəfindən gətirilmişdir.  
―Soroban‖
40
  adlı  ədədi  informasiya  emalı  qurğusu  1400-cü  ildə  Yaponiyada 
yaradılmışdır. Buna abak da deyilir. ―Soroban‖ orta əsrlərdə Çindən Yaponiyaya gətirilmiş 
―Suanpan‖  əsasında  düzəldilmiş  qurğudur.  ―Soroban‖  ən  müasir  kompüterlərlə  təchiz 
edilmiş  Yaponiyada  bugün  də  istifadə  edilir.  1500-cü  ildə  Leonardo  da  Vinçi  Yapon 
abakının modifikasiyası olan cəmləyici  qurğu düzəltmişdir. 10 dişli çarxlardan qurulmuş 
bu qurğu 13 mərtəbəli ədədləri cəmləyə bilirdi.  
1617-ci  ildə  Neper  hesab  əməllərinin  icrasını  asanlaşdıran  riyazi  tirlər  yığımı  ixtira 
etmişdir.  Tirlərin  üzərində  0-dan  9-dək  rəqəmlər  və  bunların  hasilləri  olan  ədədlər 
yazılmışdır.  Vurma  əməlini  icra  etdikdə,  üzərində  uyğun  rəqəmlər  yazılmış  tirlər  yanaşı 
elə  düzülür  ki,  tirlərin  yan  üzlərində  nəticə  görünür.  Bu  qurğu  ilə  bölmə  və  kvadrat 
kökalma əməllərini icra etmək mümkün idi.  
1622-ci ildə ingilis həvəskar-riyaziyyatçısı Uilyam Otred ədədi informasiyanın emalı 
üçün  dairəvi  loqarifm  xətkeşi  yaratdı.  Bunun  sadəliyinə  baxmayaraq  mürəkkəb 
hesablamalar aparmağa imkan verirdi. 
Şikkard 1623-cü ildə cəmləyici maşın yaratmışdır. Bu, 6 mərtəbəli ədədlər üzərində 4 
hesab əməlini yerinə-yetirirdi. 
1642-ci  ildə  Paskal  ədədi  informasiyanın  emalı  üçün  dişli  çarxlardan  yığılmış 
hesablayıcı maşın düzəltdi.  
1694-cü ildə Leybnis mexaniki kalkulyator yaratdı. 
1804-cü  ildə  Jozef  Mari  Jakkar  perfokartla  işləyən  toxucu  dəzgahı  düzəltdi. 
Perfokartlar seriyası naxışları təyin edirdi. Bu proqramlaşdırma tarixində ilk və çox vacib 
addım idi.  
                                                 
40
 Yaponca ―hesab taxtası‖ deməkdir.  

---

 
25 
1820-ci ildə Tomas arifmometri meydana çıxdı. Bu, Leybnis maşınının iş prinsipinə 
əsaslanan ilk seriyalı istehsal edilən hesablayıcı maşın idi. 
1830-cu ildə Bebbic ilk universal avtomat hesablayıcı maşın yaratdı. Bu maşın müasir 
EHM-lərin bütün əsas hissələrinə malik idi. 
1874-cü  ildə  Peterburqlu  mexanik  V.Odner  yeni  arifmometr  yaratdı.  ―Feliks‖ 
arifmometri Odner maşınının modifikasiyası idi.  
1983-cü  ildə  müxtəlif  növ  informasiyanın  emalı  üçün  universal  elektron  qurğunun 
yaradılması barədə məlumat verildi ki, bu qurğu da müasir fərdi kompüterlər idi. 
2000-ci  ildə  informasiya  emalının  ―ağılda‖  emalı  üçün  qurğu  yaradıldığı  barədə 
məlumat verildi.  
Bizim eradan əvvəl 500-4200 il əvvələ aid mağara divarlarında qrafik informaiyanın 
qeyd edilib saxlanması həyata keçirilmişdi. 
Hər şey ondan başladı ki, çoxmərtəbəli tam ədədləri maşında heç olmazsa, toplamaq 
(cəmləmək) mümkün olsun. 1500-cü ilə yaxın Leonardo da Vinçi 13 mərtəbəli cəmləyici 
qurğunun  eskizini    hazırladı.  İlk  cəmləyici  maşını  1642-cii  ildə  Blez  Paskal  yaratdı.  Bu 
maşın 8 mərtəbəli ədədləri cəmləyə bilirdi. O vaxtdan 250 il sonra, yəni 19-cu əsrin əvvə-
lində  bir-sıra  elm  sahələrinin,  o  cümlədən,  riyaziyyatın,  mexanikanın,  astronomiyanın, 
mühəndis  elmlərinin,  naviqasiyanın,  həmçinin  praktiki  fəaliyyət  sahələrinin  o  zamana 
qədər  görünməmiş  inkişafı  çoxsaylı  və  mürəkkəb  hesablamalar  aparılmasına  kəskin 
ehtiyac yaratdı ki, bu da müvafiq texnika ilə silahlanmamış insanın imkanı xaricində idi. 
Bu  mexaniki  hesablayıcı  qurğunun  yaradılması  və  təkmilləşdirilməsi  üzərində  həm 
dünyanın ən görkəmli alimləri, həm də adları tarixə düşməyən minlərlə istedadlı insanlar 
ömür sərf etmişlər. 
Hələ  20-ci  əsrin  70-ci  illərinədək  mağazalarda  mexaniki  arifmometrlər  və  onların 
yaxın qohumu olan elektromexaniki hesablayıcı maşınlar satılırdı. Bu maşınlar tamamilə 
başqa səviyyəli texnika olan və adi dildə EHM
41
 adlandırılan avtomatik rəqəm hesablayıcı 
maşınlarla (ARHM) uzun müddət yanaşı istifadə edilmişdi. 
ARHM-in  tarixi  20-ci  əsrin  birinci  yarısına  gedib  çıxır  və  ingilis  riyaziyyatçısı  və 
mühəndisi  Çarlz  Bebbicin  adı  ilə  bağlıdır.  Belə  ki,  1822-ci  ildə  Ç.Bebbic  ilk  ARHM-ın 
layihəsini  verdi  və  30  illik  təkmilləşdirmə  nəticəsində  ilk  ―analitik  maşın‖  yaradıldı. 
                                                 
41
 Hərçənd ki, bu adlar o qədər də uyğunlaşmırlar 

---

 
26 
―Analitik  maşın‖ın  yaradılması  prinsipləri  hesablayıcı  texnikanın  təməl  prinsiplərinə 
çevrildi. Bu prinsiplər aşağıdakılardan ibarətdir: 
1.  Əməliyyatların avtomatik icrası. 
2.  İşə buraxılan proqram üzrə işləmək. 
3.  Verilənlərin saxlanması üçün xüsusi qurğunun (yaddaşın
42
) olması.