Alisher navoiyning farhod va shirin dostonini 9- sinflarda organilishi
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi
Yüklə 304,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Adabiyot metodikasini o‘rganish u
haqida ilmiy maqola, metodik qo‘llanma va darslik yaratishga, o‘tgan asrning 60- 80-2000-yillarida katta ishlar qilingan. V – VII sinflar uchun “Adabiyot” darsliklari, IX sinflar uchun “O‘zbek adabiyoti tarixi” yaratilgan. Respublikamizda badiiy adabiyotni o‘qitishga oid ilmiy metodik konferentsiyalar o‘tkazilgan, pedagogik ishlar tashkil etilgan. 8
Bu borada metodist olimlardan professorlar : G‘.Karimov, A.Zunnunov, S.Dolimov, shuningdek, dotsentlardan: Q.Ahmedov, H.Ubaydullayev, R.Usmonov, K.Jo‘rayev va universitetimizning metodist olimi F.Badriyevlar tomonidan adabiyot o‘qitishning ilmiy – nazariy va amaliy masalalariga oid darslik va metodik qo‘llanmalar yaratilgan. Eng muhimi o‘sha vaqtdagi maktablarning ahvoli va ayrim darsliklar tahlil etilgan. Bu borada taniqli metodist olim Asqar Zunnunovning fikrlari hozirgi kunda ham o‘zining qimmatini yo‘qotgan emas. V – VIII sinf xrestomatiyalarida adabiy asarning badiiy qimmati va tili haqida, umumiy qoida tusiga kirib qolgan tartib bo‘yicha, asosiy obrazlarga qisqacha xarakteristika berilgach, kompazitsiyasi mohirona qurilgan, badiiy vositalardan yozuvchi unumli foydalangan, tili ravon kabi umumiy gaplar bilan chegaralanib, ular xarakterli faktlar orqali namoyish qilinadi, natijada o‘quvchilarda barcha asarlar bir xilda yozilar ekan, degan tushuncha tug‘iladi. Darslikda asarning badiiy qimmati asosiy qismlardan uzib olingan holda tahlil qilinadi. Unda obrazlardagi ziddiyatni ochish o‘rniga, ularning ijtimoiy qiyofasi, asarda peyzaj tasviri, tili haqida gapiriladi. Ayrim darsliklardagi yana muhim bir kamchilik shundaki, ularda klassik adabiyotdan olingan namunalar mazmuni yetarli, to‘liq yoritilmagan. Masalan, VII sinf darsligida Alisher Navoiyning :
To reja chekmas yeriga bog‘bon,
Bog‘ hamon zebda changal hamon. baytiga shunday sharh beriladi: “ Daraxtlar tartibsiz o‘tqazilgan bog‘ changalzordan farq qilmaydi”. Aslida bu hikmatli so‘zning sharhi shunday bo‘lishi kerak: “Bog‘bon yeriga reja bilan daraxt o‘tqazmas ekan, bog‘i ko‘rinishda changalzordan farq qilmaydi ”. Bizning nazarimizda Alisher Navoiy bog‘bonning, binobarin, tajribachining rejali ishqilishini, bog‘ning go`zal bo‘lishini o‘ylab ish qilishini aytadi. V-VIII sinf darsliklarida adabiy tekstlar yuzasidan berilgan savol va topshiriqlar ko‘proq asar mazmunini hikoya qilish, yodlashga qaratilgan bo‘lib, o‘quvchilarda mustaqil ishlash ko‘nikmasini o‘stirishga, asarning badiiyligini chuqur his etishga yetarli yordam bermaydi. Avtorlar savol va topshiriqlarni 9
berishda o‘quvchilarning o‘qish mashg‘ulotlari bilan ortiqcha band bo‘lib qolishlariga yetarli e’tibor bermaganlar. IX-X sinf darsliklaridagi eng muhim kamchilik yozuvchining badiiy mahorati, o‘ziga xos uslubi, murakkab nazariy tushunchalarning yetarli yoritilmaganligi, obrazlarning badiiy vositalar orqali yetarli ochilmaganligida ko‘rinadi. “O‘zbek adabiyoti tarixi “ (1967-yil) darsligida Furqatning mashhur “Saydining qo‘yaber, sayyod” musaddasining g‘oyaviy mazmuni yoritilgani holda, badiiy xususiyati ochilmagan, shoir qo‘llagan istiora, o‘xshatish va sifatlashlar aniq misollarda, obrazlarga bog‘liq holda yoritilmagan.
Darsliklarda, ayniqsa, adabiyot darsliklarining tili sodda, yorqin, aniq, qisqa va ta’sirchan bo‘lishi kerak. Mavjud darslik mualliflari bu masalaga ma’lum darajada e’tibor bergan bo‘lsalar ham, darsliklarda o‘quvchilar uchun tushunish qiyin bo‘lgan jumlalar, bayonlar bor. Ularda obzor materiallari ko‘p, tarixiy faktlar, joylar va kishilar nomi juda ko‘pki, ularni esda qoldirish qiyin. Yuqori sinf darsliklarida obzor materiallarining ko‘pligi darsda turli metod va usullarni qo‘llashga imkoniyat bermaydi, sinfda esa ko‘proq ma’ruza usuli hukmronlik qiladi. 4
Yuqorida tilga olingan metodik qo‘llanmalarning ilmiy-metodik va amaliy ahamiyatga ega ekanini nazarda tutgan prof. A. Zunnunov maktabda adabiyotdan, sinfdan tashqari ishlarning nihoyatda samaradorligini qayd qilgan holda F.Badriyevning “Yuqori sinflarda adabiyotdan sinfdan tashqari ishlar “ nomli metodik qo‘llanmasi haqida quyidagi metodik fikrlarni bayon etadi. Qo‘llanmada muallif sinfdan tashqari ishlarga rahbarlik qilishda kitobxonlar qiziqishini o‘rganish muhim rol o‘ynashini va bu ishni amalga oshirishning forma va metodlarni yoritdi. F.Badriyevning ilmiy – metodik, amaliy – praktik xususiyatga ega bo‘lgan ushbu qo‘llanmasi maktabda sinfdan tashqari o‘qishni uyushtirish va rivojlantirishda o‘qituvchilarga katta yordam beradi.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy barcha asarlarida komil inson obrazini yaratishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan va bunga to‘liq erishgan. Adibning
4 Зуннунов А.Ўзбэк адабиёти методикаси тарихидан очерклар.- Т.: “Ўқитувчи”,1980, 127-131- б. 10
mukammal inson haqidagi orzu – o‘ylari, ayniqsa, “Xamsa”ning ikkinchi dostonidagi Farhod timsolida o‘z ifodasini topgan. Bu haqda taniqli adabiyotshunos olim, prof. G‘.Karimov quyidagilarni bayon etadi: “Ulug‘ san’atkor va donishmand mutafakkir Navoiy inson va uning ichki his – tuyg‘ulari to‘g‘risida so‘zlaydimi, koinot kengliklaridan bahs ochadimi yoki bo‘lmasa kichik lirik she’rlarida muhabbat qo‘shig‘ini to‘qiydimi, lirik, epik asarlarida tiyran falsafiy tushunchalarni bayon etadimi ─ hamma o‘rinda, u yoki bu munosabat bilan gul va gulshandan bahs ochadi… Navoiy yaratgan bog‘ning kishini hayratga soluvchi gulshani bu uning “Farhod va Shirin” dostonidir. Adib ushbu asarni yozishga kirishar ekan, bu ko‘hna sharq afsonasini yangi mazmun bilan boyitib, unga yangicha ruh va bo‘yoq berishga jazm qilganini aytadi va shunday yozadi: Oni nazm etki, tarhing toza bo‘lg‘ay, Ulusqa mayl beandoza bo‘lg‘ay. Yo‘q ersa nazm qilg‘onni xaloyiq, Muqarrar aylamak sandin na loyiq.” Navoiy ushbu dostonda inson erki, muhabbati mehnati, adolat haqidagi qarashlarini kuylab, o‘zigacha mavjud ilg‘or adabiyotga xos insonparvarlik mavzularini yangi sharoitda boyitgan. Asarda insonparvarlik, mamalakat obodonligi, xalqlar do‘stligi g‘oyalari ilgari surilgan.
Prof. A.Hayitmetov: “Navoiy Farhod obrazi ustida ishlar ekan, o‘z idealiga real hayotda har qadamda uchrab turuvchi kishi obrazini emas, balki yetishish, hayotda uchratish qiyin bo‘lgan orzudagi, fantaziyadagi ideal kishi obrazini yaratishni maqsad qilib qo‘ygan…” – deb yozadi. Buni Farhodning tug‘ilishidanoq uning qalbida ishq dardi joylashganini, ko‘zida muhabbat ashki, damida oh dudi, jamolida “vafo to‘g‘rosi” borligini tasvirlashidanoq payqash mumkin.
Alisher Navoiy turkiy adabiyotni misli ko‘rilmagan yangi bosqichiga ko‘tardi. Adabiyot har qachongidan ko‘ra ham inson qalbi, ruhi va tafakkurining jonli ifodasiga aylandi. She’riyat millat va Vatan ravnaqi uchun haq so‘z yalovbardori ekanligiga xalqda kuchli ishonch uyg‘ondi. Shu bois qisqa
11
muddatlarda Navoiy ijodiyoti ulug‘ bir ma’rifat maktabi darajasiga ko‘tarildi. Bu maqom bugun ham pastlagani yo‘q. Xususan, mustaqillikdan so‘ng Navoiy shaxsi va ijodiyotiga munosabat tubda yangilanganligini adabiyotshunos olim I.Haqqulov o‘zining ilmiy xulosalarida ta’kidlagan. 5
Umuman olganda, o‘tgan asrning 60 – 80 va 2000- yillarida yaratilgan darslik va metodik qo‘llanmalarda adabiyot darslarini tashkil etishning samarali usullariga oid ilmiy –nazariy va metodik xarakterga ega bo‘lganligi bilan katta ahamiyatga ega ekanligini qayd qilish maqsadga muvofiqdir. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan darslik va metodik qo‘llanmalar mustaqillik davrida adabiyot darsliklarini yaratish, eng muhimi badiiy adabiyot vositasida yoshlarning ma’naviy – estetik olamini boyitishga ma’lum darajada xizmat qilishini ta’kidlash lozim bo‘ladi.
Mamlakatimizning mustaqilligi davrida umumta’lim maktablari, kollej, litseylar uchun adabiyot darsliklarning yangi avlodi yuzaga keldi. Bu darsliklar albatta mamlakatimizning ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, unda mumtoz adabiyotimizning va hozirgi o‘zbek adabiyotining eng yaxshi namunalari kiritilgan. Darsliklar albatta, ilmiy didaktik tomondan o‘quvchilarning yoshi, bilimi va ma‘naviy olamini boyitishga qaratilgan. Shu bilan birga darsliklarda yozuvchi ijodiga xos xususiyatlarni aniqlash, uning poetik mahoratini belgilash, falsafiy – estetik qarashlarini yoritishda eng muhimi, ular ijodiga xos xususiyatlarni ilmiy jihatdan baholashda ayrim kamchiliklar ko‘zga tashlanadiki, bu haqda biz malakaviy bitirish ishimizning keyingi boblarida shaxsiy fikrlarimizni bayon etamiz. Mamlakatimizning mustaqilligi davrida adabiyot fanidan yangi darsliklar bilan birga metodik qo‘llanmalar ham yuzaga keldi. Bu darslik va qo‘llanmalarda adabiyot fanini o‘qitishning ilmiy-didaktik va nazariy hamda metodika bilan bog‘liq bo‘lgan fikrlar, shuningdek, dars samaradorligini oshirishga oid tavsiyalar keltirilgan, eng muhimi darslik va qo‘llanmalarda o‘sayotgan yosh avlodga adabiyot vositasida bilim berishning mohiyati, ayniqsa, komil inson ma’naviyatini boyitishdagi o‘rniga oid mavzular tavsiya etilgan. Metodist olim B.To‘xliyevning “Adabiyot o‘qitish metodikasi”
5 Алишер Навоийнинг ҳаёти ва ижоди (алъбом).-T. 2010. 46 - б. 12
(2010) qo‘llanmasida “Adabiyot o‘qitish metodikasi” faning maqsadi, ta’lim bosqichlarida adabiyot kursining mazmuni, badiiy asarni tahlil qilish, epik, lirik, dramatik asarlarni o‘rganish usullari, yozuvchi tarjimai holini o‘rganish, adabiy – nazariy tushunchalarni o‘rganishga oid metodik fikrlar berilgan.
Yüklə 304,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|