Microsoft Word navoiy gazallariga sharhlar lotin ziyouz com doc
Yüklə 289,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
www.ziyouz.com kutubxonasi
29 Navoiyning falakka qarshi bosh ko‘tarishi, isyoni uning tasavvufiy e’tiqodiga zid emasmi? Axir osmonu falakni ham Alloh yaratgan-ku. Buni anglash uchun «taqdir» istilohining ma’nosini bilishimiz lozim. Taqdir yoki taqdiri azaliy — bu kishi hayoti, faoliyatining xudo tomonidan oldindan belgilanishi demak. Bu tushuncha tasavvufda kengroq ma’noda talqin qilinadi: Mutlaq ruh tomonidan ajralgan moddiy dunyo o‘zi mustaqil harakat qila boshlaydi, odam farzandi ana shu moddiy dunyodan jabr ko‘radi, Mutlaqiyatning o‘zidan emas. Demak, Navoiy osmonga qarshi g‘azabkor norozilik izhor etganda, tangriga qarshi emas, balki hamma vaqt insonni azob girdoblarida tutadigan, o‘z murodi bo‘yicha yashashga imkon bermaydigan charxi falakka qarshi chiqqan bo‘ladi.
«Zuhd» — parhez, tiyinish uzlat. «Harif»—suhbatdosh, do‘st. «Irshod»—to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatish, hidoyat. «Muqaddar»— g‘uborli, qora, gamgin. Baytning ma’nosi turur: «Zuhd, ya’ni zohidona tavba- tazarru’ ko‘nglimning ko‘zgusini g‘uborlik qilibdi, ey do‘st, bunday tavbani ishq pirining rahnamoligida sindirib tashlayman.» Shoir quruq, soxta zohidlik bilan ilohiy ishq mayidan bahramandlikni qarama-qarshi qo‘yadi, chunki zohidlar faqat tavba bilan chegaralanar, ilohiyotni dark etishning orifona lazzatidan bexabar edilar. Haqiqiy sufiyning ko‘ngil ko‘zgusi ilohiyot mayidan tavba qilish aksincha ko‘ngilni xiralashtiradi, Tavba tasavvufda ham bor, ammo unda bu tushuncha tariqat yo‘liga kirishning birinchi bosqichi, harom-haloldan tiyinishni anglatadi. Zohid tavbasi, shunday qilib, taraqqiy topmagan, namoyishkorona tavbadir. Osmon qadahlarini «sindirish» bilan zuhd tavbasini «sindirish» orasida aloqa bormi? Agar zohidlik bilan osmon, ya’ni dunyo va dunyoparastlikni aloqador deb hisoblasak, unda osmon qadahini sindirish bilan zuhd tavbasini sindirish ham aloqador bo‘lib chiqadi.
Sirfa qilmas oshnolig odam avlodi bila.
Bu baytning ma’nosi «sirfa» so‘zining («G‘aroyib-us sig‘ar» devonining 1959 yilgi va «Badoe’-ul bidoya»ning 1988 yilgi nashrida mazkur so‘z shu ko‘rinishda chop etilgan) ma’nosini anglash orqali bilib olinadi. Alisher Navoiy asarlarining izohli lug‘atida «sirfa»— jabr, zulm, jafo deb tushuntirilgan va ushbu bayt misol qilib keltirilgan. «Farhangi zaboni tojik» lug‘atida mazkur so‘z yo‘q, balki «sirf» so‘zi borkim, uning ma’nosi xolis, sof, faqat, hechdir. «G‘iyos-ul lug‘ot»da ham sirf (sirfa so‘zi yo‘q) so‘zi shu xilda izohlangan. Zulm, jabr ma’nosini qo‘yib ko‘raylikchi: «Ey ko‘ngil, bevafolik agar ul sho‘x qilgan darajada bo‘lsa, zulm (jabr) qilmas oshnolik odam avlodi bila». Ko‘rinib turibdiki, ma’no chiqmadi: zulmning oshnolik qilishi yoki qilmasligi mantiqsizlik. Endi «xolis», «sof», «hech» so‘zlarini qo‘llaymiz: «Bevafolik agar ul sho‘x qilganchalik bo‘lsa, xolis (sof) qilmas oshnolik odam avlodi bila» yoki: «Bevafolik agar o‘sha sho‘x qilganchalik bo‘lsa, hech qilmas oshnolik odam avlodi bila». Bu jumlalarda ham aniq ma’no yo‘q, bayt kitobxon uchun jumboq bo‘lib turaveradi. «G‘iyos-ul lug‘ot»da mazkur so‘zning sarv va sarfa shakllari ham keltirilib, izohlangan. Sarf — oltin va kumushni saralash, xarajat qilish, sarflash, shuningdek, buta, hiyla va hodisa, zamonning aylanishi, umuman aylanish va biror narsaning to‘ntarilishi. Sarfa – yorug‘ yulduz, u Oy manzillaridan o‘n ikkinchisining nomidir; baxillik, xasislikni bildiradi: hiyla va makr, zijdalik ramzi. Bu ma’nolarning qaysi biri Navoiy baytiga mos keladi. Agar fe’l so‘zini oladigan bo‘lsak, sarflash, xarajat qilish, agar ravishni oladigan bo‘lsak, sira, hech, agar ot so‘z kerak bo‘lsa, yulduz, falak ma’nosida olishimiz mumkin. Sarflash ma’nosida: «ul sho‘xning bevafoligi — jabru sitami shunaqa bo‘lsa, u odam avlodi bilan oshnolik qilmaydi, ya’ni odam avlodiga oshnoligini sarflamaydi». Bunda «ul sho‘x»—pari, ruh, umuman real bo‘lmagan xilqat sifatida anglashiladi. Sira ma’nosida: «Agar ul
|