Referat iŞİ İxtisasın şifrəsi və adı: 148449 Dünya iqtisadiyyatı Kafedra müdiri

Plan:3 

Təsərrüfatın formaları 

Kəndlilərə torpaq vermək, əkin-biçin işlərini birlikdə yoluna qoymaq üçün 29 

maddədən ibarət torpaq islahatı haqqında qanun layihəsi hazırlanaraq 1920-ci il 

fevralın 21-də ümumxalq müzakirəsi üçün dərc olunmuşdur. Həmin qanun 

layihəsinə görə torpaq üzərində mülkiyyət hüququ saxlanılmaqla torpaqları 

onların sahibləri tərəfindən istifadə olunmayan hissəsi hökumət tərəfindən pulla 

alınaraq kəndlilərə paylanmalı idi. Digər tərəfdən, kəndlilərə həmin torpaqları 

almaq üçün güzəştli şərtlərlə kredit verilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin məlum 

səbəblərə görə, bu qanunun qəbul edilməsinə vaxt çatmadı. 

1920-1939-cu illərdə Azərbaycanda iqtisadi şəbəkənin formalaşması prosesi 

ləng də olsa davam etdirilirdi. Bu dövrü xarakterizə edən ən böyük kompaniya 

kənd təsərrüfatının kollektivləşdirilməsi idi.  

---

İkinci Dünya Müharibəsindən sonrakı ilk illərdə iqtisadiyyatın başqa sahələri 

kimi sənaye də dinc quruculuq dövrünün tələblərinə uyğunlaşdırıldı və tədricən 

inkişaf etməyə başladı. 1948-ci ildə respublika sənayesi müharibədən əvvəlki 

səviyyəni üstələyən məhsul buraxılışına nail olmuş, Azərbaycan sənayesi 

müharibədən sonrakı beş il yeddi ay ərzində tamamilə dinc quruculuq dövrünün 

tələblərinə uyğunlaşdırılmış və xeyli irəliləyib inkişaf etdirilmişdi. 1950-ci ildə 

Azərbaycanın sənaye məhsulu 1940-cı ilə nisbətən 39% artmışdı.  

XX əsrin 50-60-cı illərində Azərbaycan sənayesinin inkişafı, sahə və ərazi 

quruluşunun təkmilləşməsi sahəsində mühüm irəliləyişlər baş vermişdi. 

Respublika sənayesində məhsul buraxılışı 1940-cı ilə nisbətən 5,5 dəfə artmış, 

1941 - 1970-ci illərdə isə 146 və ya bütün 1920 - 1970-ci illərdə tikilmiş sənaye 

obyektlərinin 60%-i qədər iri sənaye müəssisələri tikilib istifadəyə verilmişdi. 

Azərbaycan sənayesinin inkişafında mühüm rol oynayan Sumqayıt boruyayma, 

alüminium və sintez-kauçuk zavodları, Gəncə Alüminium Zavodu, Daşkəsən 

Filiz Saflaşdırma kombinatı, Mingəçevir su-elektrik stansiyası və sairə iri 

müəssisələr tikilib istifadəyə verilmişdi. Bununla da həmin illərdə ağır 

sənayenin energetika, kimya və neft-kimya, neft emalı, qara və əlvan 

metallurgiya, cihazqayırma və elektrotexnika kimi sahələrinin geniş inkişafının 

əsası qoyuldu. 

 

Həmin illərdə sənaye sahələri və obyektlərinin respublika daxilində nisbətən 

daha səmərəli yerləşdirilməsi, keçmişdə inkişaf səviyyəsi aşağı olan rayonların 

daha da sürətlə inkişafı, xırda və orta şəhərlərin əmək ehtiyatlarından istifadə 

səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində də nəzərə çarpacaq işlər görülmüşdü. 

Sumqayıt, Mingəçevir, Əli-Bayramlı (indiki Şirvan), Daşkəsən kimi yeni sənaye 

şəhərləri yaranmış, Naxçıvan, Xankəndi, Quba, Qazax, Salyan, Neftçala və 

başqa şəhərlərdə sənayenin gələcək daha güclü inkişafı üçün təməl qoyulmuşdu. 

Nəticədə məhsuldar qüvvələrin respublika ərazisində yerləşməsi xeyli 

---

təkmilləşmişdi. Ümumi sənaye məhsulu istehsalında Bakı şəhərinin xüsusi 

çəkisi 1913-cü ildəki 91,4%-dən 72,8%-ə düşmüşdü. 1960-cı illərin axırına 

qədər Azərbaycan iqtisadiyyatında bir sıra çatışmazlıqlar və mənfi meyllər də 

təzahür etmişdi. Belə ki, 1950-ci illərin ortalarına qədər Azərbaycan Sovet 

İttifaqının karbohidrogen xammalı istehsal edən əsas regionu olaraq qalırdı və o 

özünün bu mövqeyini Qərbi Sibirin zəngin neft sərvətlərinin 50-ci illərin 

axırlarında geniş miqyasda mənimsənilməsinə başlanması dövrünə kimi 

saxlamışdı. Bütün ölkənin böyük tələbatını ödəmək vəzifəsinə uyğun olaraq, 

Azərbaycanda neft sənayesinin inkişafı uzun müddət onun iqtisadi durumunun 

təşəkkül istiqamətləri və xarakterlərinə öz təsirini göstərmişdi. Neft sənayesi bir 

tərəfdən istər çıxarılan xammalın ildən-ilə artımı, istərsə onun emalının 

genişlənməsi (neftayırma, neft-kimya, kimya) və istərsə də sahənin inkişafına 

bilavasitə xidmət edən əlaqəli müxtəlif istehsal növlərinin (neft maşınqayırması, 

cihaz və alətqayırma, qara metallurgiya, ilk növbədə neftçıxarma üçün borular 

istehsalı), elektroenergetika və s. yaranması əsasında respublikada çox güclü 

sənaye kompleksinin meydana gəlməsini təmin etdi. Azərbaycan 

iqtisadiyyatında uzun müddət aparıcı sahə olan neft-qaz sənayesinin onun 

ümumi inkişaf səviyyəsinin inkişafına təsiri bir qədər fərqli olmuşdu. 50-60-cı 

illərdə Sovet İttifaqının başqa regionlarında zəngin neft ehtiyatlarının aşkara 

çıxarılması və istifadəsi ilə əlaqədar olaraq, Azərbaycan neftinə maraq xeyli 

azaldı. Respublikada neft sənayesinə və onunla əlaqədar sahələrin inkişafına 

göstərilən səylər də səngidi və bu sahələrin inkişafının zəifləməsi bütövlükdə 

iqtisadiyyatın artım sürətinə mənfi təsir göstərməyə başladı. Doğrudur, neft 

hasilatını artırmaq üçün 50 - 60-cı illərdə Kür-Araz ovalığındakı yeni neft 

yataqları istismara verildi. Lakin bütün bunlar Azərbaycanda neft hasilatını 

müharibədən əvvəlki səviyyəyə çatdıra bilmədi. Respublikanın zəngin təbii 

mineral xammalı, energetika, filiz ehtiyatlarının istehsal dövriyyəsinə cəlb 

edilməsi, qara metallurgiya, neft kimyası, kimya, elektrotexnika və 

cihazqayırma kimi bir çox mühüm sənaye sahələrinin yaradılması sahəsində bir 

---

sıra tədbirlər həyata keçirildi. Lakin bu işlər də çox ləng aparılır, respublikanın 

kənd təsərrüfatının, əlverişli kurort və turizm imkanlarından çox az istifadə 

olunurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan sənayesinin tarixən formalaşmış 

sahə quruluşu üçün əsasən çox kapital tələb edən, lakin nisbətən az məhsul 

tutumlu sahələrin (misal üçün yanacaq-energetika və i.a.) inkişafı səciyyəvi idi. 

1970-ci ildə Azərbaycan SSR-də sənayenin əsas istehsal fondlarının 70%-i, 

istehsal olunan məhsulun isə cəmi 40%-ə qədəri yanacaq, energetika, 

metallurgiya və kimya sənayesi sahələrinin hesabına əldə edilirdi. Sənaye 

məhsulunun cəmi 22%-ni verən yanacaq sənayesinin payına o zaman sənayedə 

qoyulan bütün kapitalın 50%-dən çoxu düşürdü. Məhsuldar qüvvələrin 

yerləşdirilməsində baş vermiş irəliləyişlər də kifayətləndirici deyildi, başlıcası 

isə bütövlükdə məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsi sahəsində kobud 

yanlışlıqlara yol verilmişdi. İri obyekt və müəssisələrin əksəriyyəti bir qayda 

olaraq Bakı və Sumqayıt şəhərlərində tikilirdi, digər şəhər və rayonlarda onların 

tikintisi məhdudlaşdırılırdı ki, bu da orta və kiçik şəhərlərin əmək 

ehtiyatlarından istifadə olunması dərəcəsini aşağı salır, ölkə əhalisinin paytaxta 

axmasına səbəb olurdu. Təsadüfi deyil ki, sovet hakimiyyətinin 70-ci illərə 

qədər olan dövründə şəhər əhalisinin artması sürətinə görə Bakı, keçmiş ittifaqın 

paytaxt şəhərləri içərisində birincilər sırasında idi. 1970-ci ildə respublikada 

olan 60 şəhərin dördündə (Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir) bütün şəhər 

əhalisinin 63%-i, qalanlarında isə 37%-i yaşayırdı. Bu da Bakı şəhərində mənzil 

sahəsinə və digər sosial obyektlərə olan ehtiyacın ödənilməsi sahəsindəki 

çətinlikləri daha da ağırlaşdırırdı. 

 

70-ci illərdə və 80-ci illərin birinci yarısında Azərbaycanda həm bütövlükdə 

respublika iqtisadiyyatının, həm də regionların gələcək sürətli inkişafını təmin 

edə bilən istehsal, elmi-texniki və kadr potensialı yaranmışdı. Keçmiş SSRİ 

əhalisinin yalnız 2,5%-nin yaşadığı Azərbaycan bir çox əsas sənaye məhsulları 

---

istehsalına görə ittifaq sənayesində nisbətən xeyli yüksək yer tuturdu. Belə ki, 

80-ci illərin ortalarında ittifaq üzrə neft mədən avadanlıqları istehsalının 70%-i, 

o cümlədən 1970 - 1985-ci illərdə dərinlik nasosları istehsalının hamısı, elektrik 

qaynaq avadanlıqlarının 10,5%-i, kauçuk sodanın 7,8%-i, şərab və şərab 

məhsullarının 1/3 hissəsindən çoxu, məişət kondisionerlərinin hamısı, 

soyuducuların 5,7%-i, pambıq ipliyinin 9,6%-i, ipək xammalının 11,7-i və i.a. 

Azərbaycanın payına düşürdü. 70-ci illərdə və 80-ci illərin birinci yarısında