Shaxs psixologiyasi

3. Shaxsning shakllanishiga ta`sir qiluvchi omillar 

     Shaxsning  shakllanishi  haqida  ikki  oqimning  fikrini  keltirish  mumkin. 

Biogenetik 

yo`nalish 

va 

sotsiogenetik 

yo`nalish. 

Biogenetik 

yo`nalish tarafdorlarining  fikricha,  inson  shaxsi  va  shaxsiy  xususiyatlar  faqat 

---

bitta omil, nasliy xususiyatlarning ta`siri bilan yuzaga keladi. Ular tashqi muhit 

va ta`lim - tarbiyaning rolini tan olmaydilar. Sotsiogenetik yo`nalish tarafdorlari 

eksperimentlarning rivojlanishi bilan bog`liqdir. Ushbu yo`nalish asoschilaridan 

biri  Jon  Lokk  yangi  tug`ilgan  bolaning  miyasini  toza  taxtaga  o`xshatadi. 

Go`yoki,  uning  miyasiga  kattalar  xohlagan  narsasini  yozishlari  mumkin.  Ular 

tajribani  ikkiga  ajratadilar:  tashqi  va  ichki  tajriba.  Yo`nalish  tarafdorlarining 

fikricha,  tashqi  tajriba  -  bu  moddiy  dunyoni  narsalarning  ta`siridan  hosil 

bo`ladigan bizning sezgilarimizdir. Ichki tajriba esa ruxning mustaqil harakatidir. 

Buni  refleksiya  deb  ataydilar.  Ular  tashqi  tajriba  -  sezgilar  ichki  tajriba-

refleksiya  bir  -  biriga  bog`liq  emas,  degan  fikrga  o`tib  ketdilar.  Ular  shaxsning 

tarkib  topishi  faqat  ta`lim  -  tarbiyaning  ta`siriga  bog`liq  deb,  tashqi  muhit  va 

biologik  omillarning  ta`sirini  tan  oladilar.  XIX  asrning  ikkinchi  yarmida 

biogenetik  qonun  degan  oqim  kirib  keldi.  Biogenetik  qonun  biologiyaga  xos 

bo`lgan  ommaviy  qonundir.  Bu  qonunga  ko`ra,  odam  onaning  qornidan  to 

tug`ilguncha  ko`p  ming  yillik  evolyutsion  taraqqiyotni  bosib  o`tadi,  ya`ni  uzoq 

evolyutsion  taraqqiyot  yo`lini  qisqa  muddatda  takrorlaydi.  Biologik  qonun 

namoyondalaridan  Myuler  va  Gekkellar  odam  tug`ilguncha  butun  evolyutsion 

taraqqiyotni  qisqa  muddatda  takrorlar  ekan,  tug`ilgandan  so`ng  to  shaxs  bo`lib 

tarkib topguncha tarixiy taraqqiyotni takrorlaydi, degan fikrni bildirgan. 

Inson  shaxsining  individual  (ontogenetik)  taraqqiyoti  butun  insoniyat  tarixiy 

taraqqiyotining  (filogenetik)  asosiy  bosqichlarini  qisqacha  takrorlashdir.  Ular 

o`zlarining  nazariyalarini  bolalarning  turli  yosh  davrlarida  namoyon  bo`ladigan 

faoliyat  turlari  orqali  tushuntiradilar.  Masalan:  nemis  psixologi  V.SHternning 

fikricha, yangi tug`ilgan chakaloq odam emas, balki sut emizuvchi hayvondir. U 

olti  oylikka  etganda maymunlar  darajasiga  etadi,  ikki  yosh  bo`lganda 

maymunning  odamga  aylanish  davrini  eslatadi.  5  yoshda  ibtidoiy  poda  bo`lib 

yashagan  qadimgi  odamlar  darajasiga  etadi.  1  -  sinfga  borganda  ibtidoiy 

jamoatchilik  davrini  eslatadi.  Kichik  maktab  yoshida  esa  o`rtaasrlar  davrini 

eslatadi.  YUqoridagi  nazariyalar  uchta  omilning  (irsiyat,  muhit,  tarbiya) 

birgalikdagi  ta`sirini  tushuntirib  bera  olmadilar.  Shaxsni  shakllanishiga  ushbu 

omillar birgalikda ta`sir etadi. 

    Irsiyat  -  orqali  bolaga  nerv  tizimi,  shartsiz  reflekslar,  tashqi  ko`rinish,  irsiy 

kasalliklar va layoqatlar utadi. 

     Ijtimoiy  muhit  -  avvalo  oila  muhiti  bo`lib,  bola  tug`ilgan  kunidan  boshlab 

odamlar  qurshovida  ijtimoiy  munosabatda  bo`lib  yashaydi.  Shaxs  tashqi 

muhitdan turli ijtimoiy munosabatlarni o`zining faoliyati orqali singdirib, o`z fe`l 

---

-  atvoriga  aylantirib  boradi.  Bolalarning  hammasi  o`yin  faoliyati  bilan 

shug`ullanadi. O`yin bolalar uchun dunyoni bilish qurolidir. U kattalarning xatti 

-harakatlariga  taqlid  qilish  orqali  o`ynaydi.  Ijtimoiy  muhitning  shaxs 

shakllanishiga  ta`siri  kuchli.  Masalan,  yangi  tug`ilgan  bolani  hayvonlar  orasiga 

qo`shib  qo`yilsa  xatti  -  harakatlari  hayvonlarnikiga  o`xshaydi.  Bola  tili  ham 

ijtimoiy muhitga bog`liq. 

    Irsiyat  orqali  ota  -  onasidan  bolaga  o`tadigan  xususiyatlar  yordamchi  omil 

sifatida  ta`sir  etadi.  Tug`ma  layoqatlar  nasliy  yo`l  orqali  imkoniyat  tarzida 

beriladi. Bu imkoniyatlar ma`lum sharoit bo`lgandagina ruyobga chiqadi. Bolaga 

nasliy, organizm, shartsiz reflekslar, analizator apparatlari, miya, tashqi belgilar, 

irsiyat  orqali  o`tadi.  Demak,  inson  shaxsining  tarkib  topishiga  aktiv  ta`sir 

qiluvchi  omillarning  birinchisi  tashqi  ijtimoiy  muhit,  ikkinchisi  odamga  uzoq 

muddat  davomida  beriladigan  ta`lim  -  tarbiya  va  uchinchisi  odamga 

tug`ma ravishda  beriladigan  nasliy,  ya`ni  irsiy  xususiyatdir.  Bundan  tashqari 

shaxsning  shakllanishida  shaxsiy  faoliyat  muhim  ahamiyatga  ega.  Inson  o`z  - 

o`zini tarbiyalash, o`z - o`zini anglash orqali shakllanib boradi.  

 

                                    4. Shaxsning malaka va odatlari 

 

     Har  bir  odam  bilish,  eshitish  bilan  birga  malaka  va  odatlarni  egallaydi. 

Malakalar bir necha xil bo`ladi (yozish, o`qish, yurish, musiqa chalish, sport va 

h. k.) Maqsadni ko`zlab biror ishni bajarish malakaga bog`liq. Malaka deb, avval 

ongli  bajarilib  keyinchalik  avtomatlashgan  xatti  -harakatlarga  aytiladi.  Istalgan 

malakani qayta -qayta takrorlash natijasida hosil qilish mumkin. Malakalar sodda 

va murakkab bo`lishi mumkin. Masalan, mashina haydash, musiqa chalish, kasb 

egallash murakkab malaka, mix qoqish, o`tin arralash sodda malaka hisoblanadi. 

Malakalarni  mashq  qilish  natijasida  egallanadi.  Shaxsda  malakadan  tashqari 

odatlar  ham  bo`ladi.  Odat  kishi  qalbiga  chuqur  o`rnashib,  uning  ehtiyojiga 

aylanib qolgan harakatlardir. Masalan, ertalab turib yuvinish, ovqatlanish, ozoda 

yurish  kabilar.  Odatlar  ijobiy  va  salbiy  bo`ladi.  Salbiy  odatlarga  yolg`on 

gapirish,  ichish,  chekish  kabilar  kiradi.  Malaka  va  odatlarning  nerv  -  fiziologik 

asoslarini shartli reflekslarning hosil bo`lish mexanizmi tashqil qiladi. Bu shartli 

refleks oddiy emas, balki dinamik stereotip tarzidagi, ya`ni takrorlash natijasida 

mustahkamlangan  shartli  reflekslar  birlashmasidan  iborat.  Masalan,  bolalar 

bog`chaga  o`rganguncha  qiynaladi,  chunki  uydagi  sharoitga  ularda  dinamik 

stereotip  bo`ladi.  YAngi  hosil  qilinadigan  malakalar  ilgari  hosil  qilinadigan 

---

malakalarga  bog`liq  bo`ladi.  Ilgarigi  malakalar  ijobiy  ta`sir  qilsa  malakalarning 

kuchayishi  ko`zatiladi.  Masalan,  chet  tillardan  birontasini  o`rgangan  odam 

boshqa  bir  chet  tili  o`rganishda  qiynalmaydi.  Agar  ilgarigi  malaka  salbiy  ta`sir 

qilsa  malakalar  interferentsiyasi  deyiladi.  Masalan,  bir  sohada  ishlagan  odam 

butunlay boshqa sohaga o`tsa qiynaladi. Shaxs shug`ullanayotgan ishi bilan uzoq 

vaqt  shug`ullanmasa  malakalar  sunish  hodisasi  ko`zatiladi.  Buni  malakalarning 

deavtomatizatsiyasi 

deyiladi. 

Malakalarning 

hosil 

bo`lish 

tezligi 

va 

mustahkamlanishi odamning yoshiga bog`liq. Masalan, til o`rganish 4 - 5 yoshda 

tez  o`rganiladi.  Hunar  egallash  12  -  13  yoshda  tez  o`rganiladi. 

Malakalarning mustahkamligi  qiziqishlarga,  individual  xususiyatlarga  bog`liq  , 

ya`ni  asab  tizimiga  bog`liq  bo`ladi.  Masalan,  xoleriklarda  malaka  tez, 

melanholiklarda  sekin  hosil  bo`ladi.  Demak,  malakalar  inson  shaxsining  tarkib 

topishiga  katta  ta`sir  ko`rsatadi.  Shaxs  o`zining  individualligida,  ijtimoiy 

munosabatlarda  belgilanadi.  Atoqli  psixolog  K.K  Platonov  shaxsni  “Konkret 

odam 

yoki 

dunyoni 

yaratuvchi 

sub`ektdir”, 

     L.  L.  Bojovich  esa  “Odam  o`zining  anglash  jarayonida  yaxlitligini  idrok 

qiladi,  unda  “Men”  degan  tushuncha  paydo  bo`ladi”,  deb  ta`kidlaydilar.  A.N. 

Leont’evning “Faoliyat. Ong. Shaxs” degan kitobida shaxs haqida ajoyib fikrlar 

bor:  “Bu oliy  olam  birligi, hayotda  doimiyligini  saqlaydi, har  qanday  sharoitda 

shaxsligicha boshqalar ko`z o`ngida va o`zining ko`z o`ngida qoladi.”