Dünya: iradə və təsəvvür kimi
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
Yüklə 6,14 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi"
|
Artur Şopenhauer "Dünya: iradə və təsəvvür kimi" 95
seçim edərsə, qətiyyətsizlik doğurar və asanlıqla hər şeyi korlaya bilər. Nəhayət, həm fəzilət, həm də paklıq, övliyalıq refleksiyadan yox, iradənin mənəvi dərinliyindən və onun idraka münasibətindən irəli gəlir. Bunun izahı bu kitabın tamamilə başqa yerinə aiddir, burada isə mən yalnız onu qeyd etməyi özümə rəva bilirəm ki, əxlaqi ehkamlar bütöv xalqların zəkasında eyni ola bilər, lakin hər bir fərd öz bildiyi kimi hərəkət edir: və əksinə, əməllər, necə deyərlər, yəni – əgər onların etik məzmunu nəzərdə tutulursa, anlayışlara yox, hisslərə əsaslanır. Ehkamlar asudə ağlı məşğul edirlər; əməl onlardan asılı olmayaraq öz yolu ilə gedir və əsas etibarilə abstrakt yox, söylənilməmiş əxlaq qaydaları üzrə törədilir, onun ifadəçisi isə bütün tamlığı ilə insanın özüdür. Buna görə xalqların dini ehkamları nə qədər fərqli olsa da, hamıda xeyirxah əməl sözlə deyilə bilməyən məmnunluqla müşayiət olunur, pis əməl isə – intəhasız nifrətlə. Birincini heç bir rişxənd yerindən oynada bilməz, sonuncudan heç bir keşiş
günahları silməklə xilas edə bilməz. Lakin bu o demək deyil ki, fəzilətli həyat sürmək üçün ağlın iştirakı vacib deyil, lakin o, belə həyatın mənbəyi deyil. Onun funksiyası tabelidir: o, bir dəfə qəbul edilmiş qərarları hifz edir, ani zəifliyə müqavimət göstərib əməllərimizə ardıcıl xarakter verməklə prinsiplərin keşiyində durur. Onun sənətdəki rolu da son nəticədə buna müncər edilir: burada o, əhəmiyyətli olan şeydə gücsüzdür, lakin fikrin icrasına kömək edir, çünki
* Heç kəs uzun müddət maska daşıya bilməz. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
96
düha hər dəqiqə üzə çıxmır, əsər isə tamamlanmalı,
bünövrə qazılıb çıxarılmalıdır.
§ 13 İstər ağlın tətbiqinin faydası, istərsə də ziyanı barədə bütün bu mülahizələr aydınlaşdırmalıdır ki, abstrakt idrak əyani təsəvvürün refleksi olsa da və ona əsaslansa da o, bununla belə, təsəvvürlə o dərəcədə üst-üstə düşmür ki, hər yerdə onu dəyişdirə bilsin: əksinə, onlar arasında heç vaxt tam uyğunluq olmayıbdır. Hərçənd gördüyümüz kimi, bəşəri əməllərin çoxu yalnız ağlın köməyi və düşünülmüş plan əsasında həyata keçirilir, lakin onlardan bəziləri yaxşı olardı ki,belə kömək olmadan törədilsin. Əyani və abstrakt idrakın – sonuncu birinciyə mozaika rəssamlığa yaxınlaşdığı kimi yaxınlaşır – məhz həmin uyğunsuzluğu gözəl bir təzahürün əsasında durur ki, o da zəka kimi yalnız insana xasdır, lakin onun bütün şərhləri, yeni- yeni cəhdlərə baxmayaraq, indiyədək qeyri-qənaətbəxş olaraq qalır: mən gülüşü nəzərdə tuturam. Gülüşün bu mənşəyi üzündən biz burada onun izahı olmadan,- bu izah yolumuzun üstündə yeni ləngimə olsa belə,- keçinə bilmərik,. Gülüş həmişə müəyyən anlayış və real obyekt arasında uyğunsuzluğun qəfil dərkindən yaranır. Bu obyektlərin özləri isə hansısa baxımdan həmin anlayışda düşünülür və gülüş yalnız
*Bura II cildin 7-ci fəsli aiddir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
97
həmin uyğunsuzluğun ifadəsidir. Sonuncu çox vaxt ondan irəli gəlir ki, iki və ya bir neçə real obyekt bir anlayışda düşünülür və onun eyniyyəti onların üzərinə keçir: bu zaman onların bütün qalan şeylərdə tam uyğunsuzluğu aşkar edir ki, həmin anlayış onlara yalnız hansısa bir tərəfdən uyğun gəlirdi. Çox vaxt elə bu cür qəfildən nadir real obyektin belə bir anlayışla uyğunsuzluğu hiss edilir ki, o yalnız bir cəhətdən düzgün olaraq həmin anlayışın altına gətirilib çıxarılmışdır. Bu səbəbdən belə gerçəklik hansısa bir münasibətdə məlum anlayışa nə qədər səhih uyğunlaşdırılırsa və digər baxımdan onların uyğunsuzluğu nə qədər çox və aşkardırsa, bu əkslikdən irəli gələn gülünclük effekti də bir o qədər güclüdür. Beləliklə, hər cür gülüş paradoksal və buna görə də gözlənilməz uyğunlaşdırma ilə bağlı yaranır, onun sözlərdə və ya əməllə ifadə olunub- olunmamasının fərqi yoxdur. Gülməlinin müxtəsər düzgün izahı belədir. Mən burada lətifələr üzərində dayanmayacağam, hərçənd onlar misal kimi mənim izahımı dəstəkləyə bilərdilər, çünki o o qədər sadə və aydındır ki, lətifələrə qətiyyən ehtiyac qalmır, oxucunun yadına düşən istənilən gülməli əhvalat bunun təsdiqi ola bilər. Lakin bizim nəzəriyyəmiz dayağı və onunla birlikdə izahını gülməlinin bölündüyü iki növün mövcudluğunda tapır, bu növlər isə yalnız bizim şərhimizdə aydınlaşır. Ya şüurda iki (və ya bir neçə) çox müxtəlif real obyekt, əyani təsəvvür yaranır və onları bilərəkdən hər iki predmeti əhatə edən anlayışın vəhdətində eyniləşdirirlər: bu növ gülməli incə zarafat adlanır. Ya da əksinə, anlayış başlanğıcda şüurda olur və ondan reallığa və ona olan təsirə keçir; nə qədər ki, heyrətlənmiş və www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
98
mat qalmış xadimin qarşısında hər cəhətdən müxtəlif olan, lakin bu anlayışda eyni cür düşünülən obyektlərin qalan münasibətlərdə tam fərqli olması aşkar edilməyib, eyni tərzdə nəzərdən keçirilir və şərh olunur: bu növ gülməli səfehlik adlanır. Beləliklə, gülməli olan hər şey ya ağıllı uydurmadır, ya da axmaq hərəkət; baxır obyektlərin uyğunsuzluğundan anlayışın eyniyyətinə və əksinə keçid baş verib, ya yox: birinci həmişə bilərəkdən edilir, sonuncu isə qeyri-ixtiyari və kənar məcburiyyət üzündən baş verir. Gözdən pərdə asmaq üçün çıxış nöqtəsini dəyişmək və incə mətləbləri axmaqlıq kimi qələmə vermək saray təlxəyinin və Qansvurstun 28 məharətidir: obyektlərin fərqini çox gözəl dərk edən bu şəxs onları gizli hazırcavablıqla bir anlayışda birləşdirir və ondan çıxış edərək obyektlərin sonradan aşkar edilmiş fərqlərindən elə özünün özü üçün hazırladığı heyrəti keçirir. Gülməlinin bu qısa, lakin qənaətbəxş ifadə olunmuş nəzəriyyəsindən irəli gələn budur ki, hazırcavablıq (təlxəklə bağlı hadisəni kənara qoyaraq) həmişə sözdə, axmaqlıq isə əsasən əməllərdə ifadəsini tapmalıdır: qeyd edək ki, axmaqlıq öz niyyətini bəyan edərkən - əsil həqiqətdə onu həyata keçirməsə də, - sözdə də özünü büruzə verir, ya da özünü təkcə elə mühakimə və fikirlərdə aşkara çıxarır. Səfehliyə həmçinin pedantizm aiddir. Onun baş vermə səbəbi budur ki, insan öz dərrakəsinə çox da etibar etməyərək hər bir ayrıca halda ona vacib olanın bilavasitə dərkini onun öhdəsinə buraxmaq istəmir, onu bütünlüklə ağlın himayəsinə verir və sonuncunu rəhbər tutmaq istəyir, yəni həmişə ümumi anlayış, qayda, prinsiplərdən çıxış etmək, həyatda, sənətdə və hətta etik davranışda onlara ciddi şəkildə riayət etmək istəyir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
99
Pedantizmə xas formaya, ədaya, ifadə və sözə bağlılıq buradan irəli gəlir və deyilənlər əslində onun üçün işin mahiyyətini əvəz edir. Burada tezliklə anlayışın gerçəkliklə uyğunsuzluğu, anlaşılmış olanın heç vaxt təfsilat səviyyəsinə enməməsi aşkar olur və bəlli olur ki, onun ümumiliyi və dəqiq müəyyənliyi heç vaxt incə nüanslara və gerçəkliyin müxtəlif modifikasiyalarına tam uyğun gələ bilməz. Pedant buna görə özünün ümumi prinsipləri ilə həyatda demək olar həmişə olduqca məhdud görünür; o ağıllı deyil, zövqü yoxdur, faydasızdır, anlayışın səmərəsiz olduğu incəsənətdə isə o, cansız, süni, ədalı nəsə doğurur. Hətta əxlaqda belə ədalətli və ya alicənab hərəkət etmək qətiyyəti hər yerdə abstrakt prinsiplərə uyğun həyata keçə bilməz; bir çox hallarda vəziyyətin intəhasız incə nüansları xarakterdən bilavasitə irəli gələn vaciblik seçimi zərurəti doğurur, halbuki yalnız yarı yararlı sırf mücərrəd prinsiplərin tətbiqi qismən yanlış nəticə verir, qismən isə, ümumiyyətlə, mümkün deyil, çünki onlar hərəkət edən şəxsin fərdi xarakterinə yaddır, xarakterdən isə əl çəkmək qətiyyən mümkün deyil. Qeyri-ardıcıllığa səbəb də budur. Biz Kantı bütünlüklə əxlaqi pedantizmi şirnikləndirməsilə bağlı tənədən azad edə bilmərik, belə ki, əməlin mənəvi dəyərinin şərti kimi o, onun mənşəyini hər hansı meyl və ya ani coşqudan savayı, sırf şüurlu abstrakt prinsiplərdə görür. Şillerin «Vicdan əzabı» 29
epiqramının məğzinin mənası da bu məzəmmətdən ibarətdir. Söhbət, xüsusilə siyasətdə, doktrinyorlardan, nəzəriyyəçilərdən, alimlərdən və s. gedəndə, pedantlar, yəni şeyləri in concreto yox, in abstracto qəbul edən adamlar nəzərdə tutulur. Abstraksiya xüsusi təriflərin fikrən aradan qaldırılmasından ibarətdir, halbuki təcrübədə məhz onlar mühüm rol oynayır. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
100
Nəzəriyyə tam dolğun olsun deyə, hazırcavablığın qeyri-qanuni növünü - söz oyunu, kalamburu, cinası– xatırlatmaq yerinə düşərdi; buraya ikimənalılıq, pequivoque da aiddir ki, onun da başlıca sferası– ədəbsizlikdir. Hazırcavablıq iki müxtəlif real obyekti zorakılıqla bir anlayış altına gətirildiyi kimi, söz oyunu da fürsətdən istifadə edib iki müxtəlif anlayışı bir sözlə ifadə edir: elə həmin təzad yaranır, lakin daha sönük və səthi, çünki şeyin mahiyyətindən yox, adın təsadüflilyindən irəli gəlir. Hazırcavablıq zamanı eyniyyət– anlayışda, fərq– gerçəklikdə; söz oyunu zamanı fərq– anlayışda, eyniyyət– sözün səslənməsi ilə təqdim edilən gerçəklikdədir. Əgər biz desəydik ki, söz oyunu hazırcavablığa çevrilmiş yuxarı konusun parabolasının aşağı parabolaya bəslədiyi münasibət kimi münasibət bəsləyir, müqayisə, çox güman ki, həddən ziyadə qəribə olardı. Şifahi anlaşılmazlıq, yaxud quid pro quo – bu, qeyri-ixtiyari calembourgdur və o, sonuncuya axmaqlığın hazırcavablığa bəslədiyi münasibətdə olur; bu səbəbdən qulağı ağır eşidən, axmaq kimi çox vaxt gülüş üçün bəhanə verir və pis komediyaların müəllifləri axmağın əvəzinə gülüş oyatmaq üçün ondan istifadə edirlər. Mən burada gülüşü yalnız psixoloji baxımdan nəzərdən keçirtdim: fiziki nöqteyi-nəzərə gəldikdə isə “Parerqa”da deyilənlərə müraciət etməyi məsləhət bilirəm (II cild, 6-cı fəsil, § 96, səh. 134,-I nəşr). *
§ 14
Ümidvaram ki, bir tərəfdən zəkanın idrakı, bilik, anlayış, digər tərəfdən dərrakə vasitəsilə sırf hissi riyazi seyrdə və
* II cildin 8-ci fəsli buraya aiddir. www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
101
dərketmədəki bilavasitə idrak arasındakı fərqi və münasibətləri tam izah etmiş bu müxtəlif mülahizələrdən; daha sonra, bizim idrak qüvvələrimizin gözəl münasibətlərinin araşdırılmasının labüd şəkildə gətirib çıxardığı hisslər və gülüş haqqında epizodik qeydlərdən mən indi şüurun insana bəxş etdiyi üçüncü üstünlüyün– elmin (dil və düşünülmüş fəaliyyətlə yanaşı) sonrakı təhlilinin üzərinə qayıdıram. Qarşımızda duran elmə ümumi baxış qismən onun formasına, qismən mühakimələrinin əsaslandırılmasına və nəhayət məzmununa aid olacaqdır. Biz gördük ki, sırf məntiqin əsası istisna olmaqla, hər növ biliyin mənbəyi ağlın özündə deyil: başqa yolla əldə edilmiş, xarakterinə görə aşkar olan bilik ağıldan kənara çıxmır və bununla da, idrakın bambaşqa növünə - abstrakt idraka keçir. Hər cür bilik, yəni idrak in abstracto dərketməyədək yüksələrək, hissənin tama aid olması kimi, öz mənasında elmə aiddir. Hər bir insan rast gəldiyi ayrı-ayrı hadisələri müşahidə etməkdən və təcrübədən müxtəlif şeylər barədə bilik əldə edir: lakin elmə o şəxs can atır ki, qarşısına əşyaların hansısa müəyyən sahəsini in abstracto tam dərk etməyi məqsəd qoymuşdur. Bu sahəni yalnız anlayışın köməyi ilə fərqləndirmək olar: bu səbəbdəndir ki, hər bir elmin başında anlayış durur və burada məcmu şeylərin o hissəsi düşünülür ki, elm onun barəsində in abstracto- tam dərk verməyi vəd edir. Məsələn, məkan münasibətlərinin anlayışı, cansız cisimlərin bir-birinə təsiri, bitki və ya heyvanların xüsusiyyətləri, yer səthinin ardıcıl dəyişiklikləri, bütövlükdə bəşəriyyətin dəyişiklikləri, dilin quruluşu və s. bu qəbildəndir. Əgər elm onun anlayışında düşünülən hər bir ayrıca əşyanı öyrənmək vasitəsilə öz obyekti www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
102
haqqında bilik əldə etmək və bu işi tədricən başa çatdırmaq istəsəydi, bunun üçün, bir tərəfdən, heç bir insan yaddaşı kifayət etməzdi, digər tərəfdənsə, öyrənilənlərə xatircəmliklə tam yəqinlik hasil etmək olmazdı. Buna görə o, biri digərini ehtiva edən anlayışlar sferasının yuxarıda izahı verilmiş xüsusiyyətindən istifadə edir və öz obyektinin anlayışı daxilində olan geniş sferalara meyl göstərir. Bu sferaların qarşılıqlı münasibətlərini müəyyən etdikdən sonra o, ümumiyyətlə, onlarda düşünülənin hamısını müəyyənləşdirir və hər dəfə anlayışın daha məhdud sferalarını fərqləndirməklə, bu düşünülənləri öz tərifləri ilə getdikcə daha dəqiq əhatə edir. Elm üçün də öz predmetini bütünlüklə əhatə etmək məhz bunun nəticəsində mümkün olur. Elmin idraka gəlib çıxdığı bu yol ümumidən xüsusiyə gedən yoldur, onu adi bilikdən fərqləndirir: odur ki, sistematik forma elmin mühüm və səciyyəvi əlamətidir. Hər bir elmin ən ümumi anlayış sferalarının birləşdirilməsi, yəni onun ali prinsiplərini dərketmə onun tədqiqi üçün labüd şərtdir: belə prinsiplərdən xüsusi müddəalara gəlib çıxmaq bizim iradəmizdən asılıdır və alimliyin əsaslılığını yox, həcmini artırır. Müxtəlif elmlərdə ali prinsiplərin sayı – yerdə qalanlar onlara tabedir– çox müxtəlifdir, odur ki, onların bəzilərində subordinasiya, digərlərində əlaqələndirmə çoxdur. Bu baxımdan birincilər daha çox mühakimə qabiliyyəti, sonuncular möhkəm hafizə tələb edir. Hələ sxolastlara məlum idi ki, nəticə iki mühakimə tələb etdiyi üçün heç bir elm yeganə, sonradan başqasından çıxarılmayan əsas prinsipdən çıxış edə bilməz: hər bir elm bir neçə belə prinsipə, heç olmazsa ikisinə malik olmalıdır. Başlıca olaraq təsnif edən elmlər– zoologiya, botanika, habelə kimya və fizika- onlar bütün qeyri-üzvi
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
103
fəaliyyəti çox az miqdarda əsas qüvvələrə müncər etdiyi üçün daha çox subordinasiyaya malikdirlər, əksinə, tarix, özlüyündə ona qətiyyən malik deyil, çünki burada ümumi yalnız başlıca dövrlərin icmalında qərar tutur, bu dövrlərdən isə ayrı-ayrı hadisələri çıxarmaq mümkün deyil: sonuncular birincilərə yalnız xronoloji baxımdan tabedir, öz anlayışı üzrə isə onlarla əlaqələndirilir. Buna görə tarix, düzünü desək, elm yox, bilikdir
riyaziyyatda yalnız aksiomlar yarımçıq deyilmiş əsas müddəalardır, bütün isbatlar isə dəqiq ardıcıllıqla onlara tabe olur. Lakin belə düzülüş riyaziyyatın mahiyyəti ilə bağlı deyil və əsil həqiqətdə hər bir teorem özü ilə yeni məkan konstruksiyasına başlayır ki, o, da özü-özlüyündə əvvəlkilərdən asılı deyil və doğrusunu desək, onlardan tamamilə ayrı, öz- özündən, məkanın xalis seyrində dərk oluna bilər, burada (məkanda ) isə ən dolaşıq konstruksiya belə aksiom kimi bilavasitə aydındır; bu barədə təfsilatı ilə aşağıda bəhs ediləcək. Bununla belə, hər bir riyazi müddəa çoxsaylı ayrı-ayrı hallara tətbiq olunan ümumi həqiqət olaraq qalır və ona da, həmçinin adi vəziyyətlərdən mürəkkəblərinə tədrici keçid xasdır və bu əsas etibarilə birincilərdən irəli gəlir; beləliklə riyaziyyat hər cəhətdən elmdir. Özlüyündə elmin, yəni forma üzrə kamilliyi ondan ibarətdir ki, onun müddəalarında imkan daxilində daha çox subordinasiya və bacardıqca az əlaqələndirmə olsun. Buna görə ümumelmi istedad-anlayışların sferalarını onların müxtəlif tərifləri üzrə qarşılıqlı tabe etmək qabiliyyətidir. Məqsəd, Platonun dəfələrlə tələb etdiyi kimi, elmin təkcə ucu-bucağı www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
104
görünməyən müxtəlifliyinin bilavasitə müqayisə edilə biləcəyi ümumini ifadə etməsi deyildi, biliyin daha konkret təriflərə əsaslanan vasitəçi anlayış və ayırmaların köməyi ilə son dərəcə ümumidən xüsusiyə tədricən enməsi idi. Kantın dili ilə desək, bu, yekcinslik və ayrıcalaşma qanunlarını eyni dərəcədə təmin etmək deməkdir. Lakin məhz əsl kamilliyin bundan ibarət olmasından aşağıdakılar aşkara çıxır: elmin məqsədi– daha böyük dürüstlük yox (çünki sonuncuya ən natamam ayrıca bir məlumatda malik ola bilər), biliyin onun forması vasitəsi ilə asanlaşdırılması və bununla verilən dolğun bilik imkanıdır. Odur ki, idrakın elmiliyinin daha çox dürüstlükdən ibarət olması barədə yayılmış yanlış fikir və elə bu cür yanlışlıqla yalnız riyaziyyat və məntiqin əsl mənada elm olması (belə ki, yalnız onlar özlərinin xalis apriorluğu üzündən təkzib olunmaz idrak səhihliyinə malikdir) barədə bundan irəli gələn iddialar əsassızdır. İdrakın təkzib olunmaz səhihliyi kimi sonuncu üstünlüyü qəbul etməmək olmaz, lakin bu onlara xüsusi elmlilik hüququ vermir. Elmlilik idrakın səhihliyindən yox, onun ümumidən xüsusiyə tədricən enişə əsaslanan sistematik formasından ibarətdir. Bu, ümumidən xüsusiyə doğru elmlərə xas dərketmə yolu ona səbəb olur ki, onlarda bir çox şey əvvəlki müddəalardan deduksiya ilə, yəni sübutlarla əsaslandırılır. Bu isə köhnə yanlışlığa belə bir bəhanə vermişdir ki, guya yalnız sübuta yetmiş tam doğruların və guya hər bir həqiqətin sübuta ehtiyacı var, halbuki əksinə, hər bir sübut onun özünün və ya yenə də öz sübutlarının son dayağı ola biləcək isbatedilməz həqiqətə ehtiyac duyur, elə buna görə də bilavasitə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana
105
əsaslandırılmış həqiqət sübuta əsaslanan həqiqətdən, bulaq suyu akvedukdan götürülmüş sudan üstün olduğu qədər, üstündür. Seyr –riyaziyyatı əsaslandırdığı kimi, istər sırf a priori olsun, istərsə də empirik a posteriori olsun, bütün digər elmləri əsaslandırdığı kimi – hər bir həqiqətin mənbəyi və hər bir elmin əsası budur ( yalnız zəka tərəfindən öz qanunlarını əyani yox, hər halda bilavasitə dərkinə əsaslanan məntiq istisna təşkil edir). Günəş kainat üçün nədirsə, sübuta yetməmiş hökmlər, onların sübutları yox, bilavasitə seyrdən götürülmüş və hər hansı sübut əvəzinə ona əsaslanan hökmlər elm üçün odur, çünki hər bir işıq ondan törəyir, ondan nur alan başqaları da şölə saçır. Bu cür ilkin fikirlərin həqiqiliyini bilavasitə seyrdən çıxarmaq, elmin bu cür dayaqlarını real şeylərin gözyetməz kütləsindən irəli sürmək- mühakimə qabiliyyətinin işidir və bu qabiliyyət aşkar dərk olunanı mücərrəd şüura dəqiq və düzgün keçirmək bacarığından ibarətdir və buna görə dərrakə və zəka 30
arasında vasitəçidir. Fərddə bu qabiliyyətin yalnız müstəsna və adi ölçüdən artıq olan qüvvəsi həqiqətən elmi irəliyə apara bilər, hökmdən hökm çıxarmağı, isbat etməyi, nəticə çıxarmağı isə sağlam ağla malik olan hər kəs bacarır, əksinə, seyrdə dərk olunmuşları lazımi anlayışlara müncər etmək və refleksiya üçün elə təsbit etmək lazımdır ki, bir tərəfdən, real obyektlər üçün ümumi olan-şahid bir anlayışda düşünülsün və digər tərəfdən, onlarda müxtəlif olan anlayışların müvafiq miqdarında düşünülsün; bu yolla qismən üst-üstə düşməyə baxmayaraq, fərqli olan hər halda fərqli kimi dərk olunsun və düşünülsün, qismən fərqə baxmayaraq, eyni olanlar hər bir konkret hal üçün
|