№ара№алпа№ М!Млекетлик университети

9.2. Oligopoliya

       

Oligopoliya  ken’  taralg’an  bazar  strukturasinin’  tu’ri  bo’lip,  bunda  birdey

tovarlardi islep shig’ariwshilardin’ sani bir neshe boladi. Oligapoliyanin’ eki tu’ri

(taza ha’m differenciyalang’an) bolip, birinshisin birdey tu’rdegi o’nim (neft`, polat,

cement, x.t.b.), ekinshisin differencial` o’nim (u’skeneler, awil xoja-lig’i o’nimleri,

avtomobiller x.t.b.) islep shig’ariwshi firmalar quraydi. Oligopoliya monopoliya

ha’m jetilisken konkurenciya arasindag’i jag’daydi iyelep olardan tu’pten pariqqa

iye. Sebebi oligopolist o’zinin’ ekonomikaliq minez  qulqin aniqlaw ushin o’nimin

satip aliwshilardin’  ha’m konkurentlerinin’  minez qulqin  jaqsi biliwi  kerek.

Sonin’ ushin uliuma, universal`   oligopoliya  teoriyasi bolmaydi.  Usi waqitqa

shekem  konkurent xojaliq jag’dayin su’wretlewshi ko’p sandag’i oligopoliyaliq

modeller islep shig’ilg’an  ha’m  olar uliwma xarakterge  iye.  Biz  francuz

matematigi ha’m ekonomisti O.Kurno   ta’repinen   islep  shig’arilg’an duopoliya

modelin u’yrenemiz.   Oligopoliyanin’  a’piwayi  tu’ri  bolg’an  duopoliya

jag’dayinda ha’r  biri  talaplar-di toliq qanaatlandiratug’in   bir tu’rdegi o’nim  islep

shig’ara-tug’in  eki o’ndiriwshi  qatnasadi.  Bunday bazar  strukturasi  re-gion

bazarlarda  ushirasip 3, 4, 5...  qatnasiwshilarg’a  derek belgilerdi  sa’wlelendiredi.

KURNO  modelinin’  da’slepki  bas-qishinda duopolisttin’ ha’r biri ekinshisinin’

o’ndiris ko’lemi berilgen dep qaraydi. Duopoliyadag’i  talap  funkciyasi  Q=N-P

---

55

bolsin, Q - bir birlik waqit ishindegi talap mug’dari, R - bir birlik o’nimnin’ bahasi.

Talap funkciyasin R arqali an’latamiz:

                   P=N-Q=N-(1

a’

+1

g’

),

bul  jerde:  Q

1

  xa’m  Q

2

 birinshi ha’m ekinshi duopolisttin’ islep shig’aratug’in

o’nimlerinin’ ko’lemi. Bir birlik o’nimge jumsalg’an qa’rejetler o’nimnin’ ko’lemine

baylanisli bolmasin ha’m S bolsin, yag’niy TS

1

=C

×

1

a’

  ha’m  TS

2

=C

×

1

g’

,

Duopolistlerdin’ shekli shig’inlari MS

1

=MC

2

=C boladi.

  R

R

1

R

2

 MS

1

, MS

2

S

                                D

2

       D

3

       D

1

                                                                                 q

1

,q

2

                q

2

      q

1

                               MR

2

             MR

1

1-su’wret

     

Duopoliyanin’  ha’reket  etetug’in  waqtin  bir  neshe  da’wirlerge  bo’lemiz.

Da’slepki da’wirde o’nimlerdi tek birinshi duopolist islep shig’arsin deymiz.Bul

monopolist firmanin’ talap sizig’i D

1

, shekli tu’simi MR

1

 boladi (1-su’wret).

Paydasin maksimumlas-tiriw ushin MR

1

 =MC

1

 ge tuwra keletug’in q

1

 mug’dardag’i

o’nimdi R

1

 bahada islep shig’aradi. Keyingi da’wirde o’ndiriske ekinshi duopolist

aralasadi ha’m birinshi duopolist monopolistlik ku’shin jog’altadi. Ekinshi firma

birinshinin’ islep shig’arg’an o’nimin (q

1

) berilgen dep qarap o’zinin’ ha’reketin

baslaydi. Sonin’ ushin onin’ talap funkciyasi:

q

2

= Q - q

1

= (N - P) - q

1

= (N - q

1

) - P,

yag’niy grafikte D

2

 sizig’i boladi,shekli tu’simi MR

2

. Ekinshi firmag’a maksimum

payda keltiretug’in o’nim q

2

, baha R

2

 (MR

2

=MC

2

) bolip birinshi firma o’nimlerin R

2

bahada satiwg’a ma’jbu’r boladi.

    U’shinshi da’wirde birinshi firma basli roldi oynaydi. Ol q

2

 mug’dardi berilgen

dep esaplap talap funkciyasin:

                  q

1

= Q

2

- q

2

= (N - P) - q

2

= (N - q

2

) - P

o’zinin’ o’niminin’ funkciyasi (grafikte D

3

) retinde qaraydi h.t.b.

    

Duopolictlerdin’  bul  jarisinin’  qashan  tamam boliwin  biliw  ushin  ha’r-bir

firmanin’ o’z konkurentinin’ berilgen ko’lemi ushin paydani maksimumlastiriw

sha’rtin ko’rsetemiz. Birinshi firma ushin:

     P

1

= TR

1

- TC

1

= Pq

1

- TC

1

= [N - (q

1

+ q

2

)] q

1

- Cq

1

= (N - C) q

1

- q

1

2

- q

1

q

2

P

1

 den q

1

 boyinsha tuwindisin nol`ge ten’leymiz:

---

56

(

)

¶

¶

P

1

1

1

2

2

0

q

N

C

q

q

=

-

- ×

-

=

   Bunnan ekinshi firmanin’ o’ndiris ko’lemine baylanisli bol-g’an birinshi firmanin’

minez-qulqi qag’iydasina iye bolamiz:

q

N

C

q

1

2

2

0 5

=

-

-

×

.

    Usig’an uqsas birinshi firmanin’ o’nimine baylanisli bolg’an, ekinshi firmanin’

paydasin maksimumlastiriw sha’rtleri kelti-rip shig’ariladi:

q

N C

q

2

1

2

0 5

=

-

-

×

.

     Bulardan  q

1

,  q

2

, p o’zgeriwshilerinin’ o’zgeriw shegaralari aniq-lanadi.

Aniqlang’an shamalar duopoliyanin’ ten’ salmaqlilig’in xarakterleydi.

 Joqarida u’yrengemizdey bazar jag’dayi monopoliyadan oligopo-liyag’a qaray

o’zgeredi. Egerde oligopoliyadag’i qatnasiwshilar sani ko’beyse, olardin’ ha’r biri

utisqa umtilsa, bazar oligopoliyadan jetilisken konkurenciyag’a aylanadi. Jetilisken

konkurenciya jag’dayinda firma paydasin MC=P sha’rti orinlansa maksimum-

lastiradi.

    Demek, duopoliya jag’dayinda o’nim o’ndiriw ko’lemi monopo-liyadan joqari,

jetilisken konkurenciya jag’dayinan to’men al, bazar bahasi monopoliya jag’dayinan

to’men, jeitlisken konkuren-ciyag’a salistirg’anda joqari boladi.